Wessel Gansfort—“Wanuna La Vekeke Masungulo Ya Tsima Ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni”

Mavito yo fana na Luther, Tyndale na Calvin ma tolovelekile eka swichudeni hinkwaswo swa Tsima ra Maprotestente ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni, leri sunguleke hi 1517. Hambiswiritano, a hi vangani lava tivaka vito leri nge Wessel Gansfort. U vitaniwe “Wanuna La Vekeke Masungulo Ya Tsima Ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni.” Xana u nga rhandza ku tiva leswi engetelekeke hi wanuna loyi?

WESSEL u tswariwe hi 1419 edorobeni ra Groningen le Netherlands. Eka lembe-xidzana ra vu-15, a hi vangani lava veke ni lunghelo ro nghena xikolo, kambe Wessel u yile exikolweni. Hambileswi a a tlharihile exikolweni, u boheke ku xi tshika loko a ri ni malembe ya kaye hikwalaho ka leswi vatswari va yena a va ri evuswetini lebyikulu. Nkateko wa kona, loko noni yin’wana leyi fuweke yi twa hi ta vutlhari bya mufana loyi Wessel, yi sungule ku n’wi seketela hi timali yi tiboha ku n’wi nghenisa xikolo. Kutani u kote ku ya emahlweni ni dyondzo. Hi ku famba ka nkarhi u kume digri ya Master of Arts. Swi tikomba onge endzhaku u tlhele a xiximiwa hi xithopo xa vudokodela bya ta vukhongeri.

Wessel a a ri ni torha lerikulu ra vutivi. Hambiswiritano, enkarhini wa yena tilayiburari a ti nga talanga. Hambileswi michini yo kandziyisa a yi ri kona hi nkarhi wa yena, tibuku to tala a ti tsariwa hi voko naswona a ti durha. Wessel a a wela eka ntlawa wa swichudeni leswi a swi endzela tilayiburari ni tiyindlu ta tinghwendza swi lavana ni matsalwa lama nga kumekiki hi ku olova ni tibuku ta khale swinene. Kutani a swi rungulelana leswi swi swi kumeke. U hlengelete vutivi byo tala hi ku tsala leswi a swi kumeke etibukwini ta khale. Van’wana va ta vukhongeri a va tala ku languta Wessel hi tihlo ra le tin’hwembeni hileswi a a tiva swo tala leswi vona a va nga swi tivi. Wessel a a vuriwa Magister Contradictionis, kumbe Mupfuxi wa Njhekanjhekisano.

“Hikwalaho Ka Yini U Nga Ndzi Kongomisi Eka Kreste?”

Kwalomu ka 50 wa malembe emahlweni ka Tsima ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni, Wessel u hlangane na Thomas à Kempis (la hanyeke kwalomu ka 1379-1471), loyi vo tala va pfumelaka leswaku hi yena a nga tsala buku leyi dumeke leyi nge De Imitatione Christi (Ku Tekelela Kreste). Thomas à Kempis a a ri xirho xa Brethren of Common Life, ntlawa lowu a wu chumayela hi xilaveko xa ku hanya vutomi byo tinyiketela.  Buku ya matimu ya Wessel yi vula leswaku Thomas à Kempis u khutaze Wessel minkarhi yo hlayanyana leswaku a khongela eka Mariya leswaku a n’wi pfuna. Wessel u hlamule a ku: “Hikwalaho ka yini u nga ndzi kongomisi eka Kreste, loyi hi musa a vitanaka hinkwavo lava tikeriwaka leswaku va ta eka yena?”

Ku vuriwa leswaku Wessel u kanetane ni mhaka ya ku hlawuriwa ka vaprista. Loko a vutisiwa leswaku hikwalaho ka yini a ala ku byevula ndlela enhlokweni ku kombisa leswaku i un’wana wa swirho swa vafundhisi, u hlamule leswaku a nga chavi ku dlayiwa loko ntsena a ta fa ni vuswikoti byakwe bya ku ehleketa. Handle ko kanakana a a kombetela emhakeni ya ku va vafundhisi va nga mangaleriwi nchumu, naswona swi tikomba onge ku byewuriwa tinhloko ku ponise vafundhisi vo tala leswaku va nga dlayiwi! Wessel u tlhele a lwisana ni mikhuva yin’wana ya vukhongeri. Hi xikombiso, u soriwile hileswi a a nga pfumelelani ni swihlamariso leswi a swi hlamuseriwa hi buku leyi dumeke enkarhini wa yena, Dialogus Miraculorum. Loko a hlamula, u te: “Swa antswa ku hlaya Matsalwa yo Kwetsima.”

“Ku Vutisa Swi Hi Pfuna Ku Kuma Vutivi”

Wessel u dyondze Xiheveru ni Xigriki naswona u kume vutivi lebyikulu bya matsalwa ya Vasunguri va Kereke. Ku rhandza ka yena tindzimi to sungula ta Bibele swa hlamarisa, hikuva u hanye emahlweni ka Erasmus na Reuchlin. * Emahlweni ka Tsima ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni, a hi vangani lava a va tiva Xigriki. Le Jarimani, a hi vangani vakambisisi va matsalwa lava a va tiva Xigriki, naswona a ku nga ri na tibuku to dyondzisa ririmi rero. Endzhaku ka ku wa ka muti wa Constantinople hi 1453, swi tikomba onge Wessel u hlangane ni tinghwendza ta Magriki leti balekeleke eVupela-dyambu, kutani ti n’wi dyondzisa Xigriki xo olova. Emasikwini wolawo, Xiheveru a xi vulavuriwa hi Vayuda ntsena, naswona swi tikomba onge Wessel u dyondze Xiheveru xo olova eka Vayuda lava hundzukeke.

Wessel a a yi rhandza swinene Bibele. A a yi languta yi ri buku leyi huhuteriweke hi Xikwembu naswona a a pfumela leswaku tibuku hinkwato ta Bibele ta twanana. Wessel a a pfumela leswaku tindzimana ta Bibele ti fanele ti hlamuseriwa hi ku landza mongo wa mhaka, ti nga soholotiwi. Nhlamuselo leyi soholotiweke a yi fanele yi langutiwa  yi ri ya vugwinehi. Yin’wana ya tindzimana ta Bibele leti a a ti rhandza a ku ri Matewu 7:7, leyi nge: “Hambetani mi lava, kutani mi ta swi kuma.” Hikwalaho ka ndzimana leyi, Wessel a a tiyiseka leswaku swa pfuna ku vutisa swivutiso, a vula leswaku “ku vutisa swi hi pfuna ku kuma vutivi.”

Xikombelo Lexi Xiyekaka

Hi 1473, Wessel u endze eRhoma. Kwalaho u fike a vulavurisana na Mupapa Sixtus wa Vumune, wo sungula eka vapapa va tsevu lava ku tikhoma ka vona hi ndlela yo biha ku heteleleke ku vange Tsima ra Maprotestente ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni. N’wamatimu Barbara W. Tuchman u vula leswaku Sixtus wa Vumune u te ni moya wo “hlongorisa rifuwo ni swikhundlha swa tipolitiki, a swi endla handle ko khomiwa hi tingana kumbe ku tumbela.” U hlamarise vanhu hi mukhuva wakwe wa ku ya hi nghohe a nga chavi nchumu. N’wamatimu un’wana u tsale leswaku Sixtus a nga va a lave ku endla leswaku vapapa ku va vanhu va ka vona ntsena. A hi vangani lava a va ta kanya mbilu va sola manyala wolawo.

Hambiswiritano, Wessel Gansfort a a nga chavi nchumu. Siku rin’wana Sixtus u te eka yena: “N’wananga, kombela xin’wana ni xin’wana lexi u xi lavaka, hi ta ku nyika xona.” Hi ku hatlisa Wessel u te: “Tatana la kwetsimaka, . . . tanihi leswi u nga mufundhisi tlhelo murisi lonkulu ku tlula hinkwavo emisaveni, ndza kombela . . . leswaku u endla ntirho wa wena hi ku hetiseka lerova loko Murisi Lonkulu wa tinyimpfu . . . a ta, a fika a ku byela a ku: ‘U endle kahle, hlonga lerinene, ro tshembeka, nghena entsakweni wa N’wini wa wena.’” Sixtus u vule leswaku wolowo a wu ri ntirho wa yena kutani Wessel a a fanele a tihlawulela swin’wana. Wessel u te: “Kutani ndzi kombela u ndzi nyika Bibele ya Xigriki na Xiheveru leyi nga eka Layiburari ya Vatican.” Mupapa u pfumerile, kambe u vule leswaku Wessel a nga endlanga xiboho xa vutlhari hikuva a a fanele a kombele ku vekiwa a va mubixopo!

“Nchumu Wa Mavunwa Lowu Hoxeke”

Tanihi leswi a a lava mali ya xihatla yo aka Kereke ya Sistine leyi veke ni ndhuma, Sixtus u te ni rhengu ro xavisa maphepha yo kombelela vafi ku rivaleriwa swidyoho. Maphepha lawa a ma dumile swinene. Buku leyi nge Vicars of Christ—The Dark Side of the Papacy yi ri: “Tinoni ni vavanuna  lava feriweke hi vasati va vona, vatswari lava feriweke hi vana va tirhise mali ya vona hinkwayo va ringeta ku kutsula varhandziwa va vona ePagatori.” Vanhu lava tolovelekeke va amukele ku xavisiwa ka maphepha yo kombelela vafi ku rivaleriwa swidyoho, hikuva a va tshemba hi mbilu hinkwayo leswaku mupapa a nga endla leswaku varhandziwa va vona lava feke va ya etilweni.

Hambiswiritano, Wessel a a tshemba leswaku Kereke ya Khatoliki, ku tsaka ni mupapa, a yi nge swi koti ku rivalela swidyoho. Wessel u vule hi ku kongoma leswaku mukhuva wa ku xavisa maphepha ya ku rivaleriwa swidyoho i “nchumu wa mavunwa lowu hoxeke.” Naswona a a nga pfumeli leswaku u fanele u phofula swidyoho swa wena eka mufundhisi ntsena leswaku u rivaleriwa swona.

Wessel u tlhele a kaneta leswaku mupapa a nga na xihoxo, a vula leswaku masungulo ya ripfumelo a ma ta tsekatseka loko vanhu a va languteriwe ku pfumela eka vapapa minkarhi hinkwayo, tanihi leswi na vona va endlaka swihoxo. Wessel u tsarile: “Loko vafundhisi va honisa milawu ya Xikwembu kutani va tirhisa milawu ya vona, . . . leswi va swi endlaka ni ku swi lerisa i swa hava.”

Wessel A Andlala Masungulo Ya Tsima Ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni

Wessel u fe hi 1489. Hambileswi a kaneteke swin’wana leswi a swi hoxile ekerekeni, u tshame a ri Mukhatoliki. Kambe kereke a yi kalanga yi n’wi vula mugwinehi. Hambiswiritano, endzhaku ka rifu rakwe, tinghwendza ta Khatoliki leti hisekelaka etlhelo ti ringete ku hisa matsalwa ya yena hileswi a ma nga langutiwi ma ri lama tengeke. Hi nkarhi wa Luther, vito ra Wessel a ri rivariwile, matsalwa ya yena a ma nga kandziyisiwanga, naswona se a ku kumeka matsongo swinene. Nkandziyiso wo sungula wa matsalwa ya Wessel wu hetelele wu humesiwe exikarhi ka 1520 na 1522. A wu katsa ni papila leri tsariweke hi Luther laha a bumabumeleke matsalwa ya Wessel.

Hambileswi Wessel a a nga ri Mulweri wa Fambiselo Lerintshwa eKerekeni, hilaha Luther a a ri hakona, a nga chavanga ku sola swihoxo swin’wana leswi endzhaku swi lumekeke Tsima ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni. Kahle-kahle, Cyclopedia ya McClintock na Strong yi n’wi hlamusela a ri “munhu wa nkoka eka hinkwavo eJarimani loyi a andlaleke masungulo ya Tsima ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni.”

Luther u langute Wessel a ri munhu loyi a a ri ni mianakanyo yo fana ni ya yena. Mutsari C. Augustijn u tsarile: “Luther u fanisa nkarhi wa yena ni wa Eliya. Tanihi leswi muprofeta yoloye a a anakanya leswaku a ku sale yena ntsena loyi a a lwa tinyimpi ta Xikwembu, kutani Luther a a anakanya leswaku hi yena ntsena loyi a a lwa na kereke. Kambe loko a ri karhi a hlaya matsalwa ya Wessel u xiye leswaku Hosi yi ponise ‘masalela ya Israyele.’” “Luther u ye emahlweni a ku: ‘Loko a ndzi ma hlaye khale matsalwa yakwe, valala va mina a va ta ehleketa leswaku Luther u dzahe moya wa Wessel hi ku helela, hikuva mianakanyo ya yena yi fana ni ya mina.’” *

“Mi Ta Swi Kuma”

Tsima ra ku Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni a ri endlekanga hi xitshuketa. Ana se a ku ve ni mianakanyo yo tala leyi tswaleke Tsima leri. Wessel u xiye leswaku vuhomboloki bya vapapa a byi ta hetelela byi susumetele vanhu ku lwela leswaku ku va ni fambiselo lerintshwa ekerekeni. U tshame a byela xichudeni xin’wana a ku: “Ndza ku byela wena jaha ndzi ri, ra ta siku leri tidyondzo . . . leti kanetanaka ta vukhongeri ti nga ta ariwa hi swichudeni hinkwaswo swa Vakreste va ntiyiso.”

Hambileswi Wessel a xiyeke swihoxo ni manyala ya le nkarhini wa yena, a nga swi kotanga ku paluxa ntiyiso lowu heleleke wa le Bibeleni. Hambiswiritano, eka yena Bibele a yi ri buku leyi a yi fanele yi hlayiwa ni ku dyondziwa. Hi ku ya hi buku leyi nge A History of Christianity, Wessel “a a pfumela leswaku tanihi leswi Bibele yi huhuteriweke hi Moya lowo Kwetsima, ku fanele ku yingisiwa yona loko ku endliwa swiboho swa timhaka ta vukhongeri.” Emisaveni ya namuntlha, Vakreste va ntiyiso va pfumela leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. (2 Timotiya 3:16) Hambiswiritano, a swa ha tiki ku kuma ntiyiso wa Bibele. Namuntlha, ku tlula enkarhini wa khale, nsinya lowu wa nawu wa Bibele wu tiyisile: “Hambetani mi lava, kutani mi ta swi kuma.”—Matewu 7:7; Swivuriso 2:1-6.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

WESSEL NI VITO RA XIKWEMBU

Eka matsalwa ya Wessel, vito ra Xikwembu ri hundzuluxeriwe ri va “Johavah.” Hambiswiritano, Wessel u tirhise vito leri nge “Yehovha” etindhawini timbirhi. Loko a vulavula hi malangutelo ya Wessel, mutsari H. A. Oberman u gimete hileswaku Wessel u xiye leswaku loko Thomas Aquinas ni van’wana a va tive Xiheveru, “a va ta va va swi vonile leswaku vito ra Xikwembu leri paluxiweke eka Muxe a ri vuli leswaku, ‘Ndzi loyi ndzi nga yena,’ kambe ri vula leswaku, ‘Ndzi ta va loyi ndzi nga ta va yena.’” * Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa byi nyikela nhlamuselo leyi nga yona byi ku, “Ndzi ta tikombisa ndzi ri lexi ndzi nga ta tikombisa ndzi ri xona.”—Eksoda 3:13, 14.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

Manuscript: Universiteitsbibliotheek, Utrecht

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Wessel u tlhontlhe mukhuva wa ku xavisiwa ka maphepha yo kombela ku rivaleriwa swidyoho lowu amukeriweke hi Mupapa Sixtus wa Vumune