Dyondza Hi Ta Riendzo Ra Pawulo Ro Ya eBeriya

Ntirho wa varhumiwa lavambirhi, Pawulo na Silasi a wu famba kahle ngopfu naswona vanhu vo tala va ve vapfumeri. Kutani ntshungu wa vapfukeri wu lwisane na vona. Hiloko ku endliwa xiboho. Varhumiwa lavambirhi a va fanele va famba hi xihatla, exikarhi ka vusiku, hikwalaho ka vandlha leri a ra ha ku vumbiwa ni hikwalaho ka vuhlayiseki bya vona. Hikwalaho, va baleke ehlalukweni ra Tesalonika leri nga le Makedoniya kwalomu ka 50 C.E. Va ye va ya chumayela eBeriya.

LOKO a ri ekule, muendzi wa manguva lawa, ku fana ni muvalangi wa khale, a nga vona muti wa Beriya (Véroia) evuxeni bya Ntshava ya Bermios leyi funengetiweke hi nguvu ya swimilana swa rihlaza. Muti wa Beriya wu kwalomu ka tikhilomitara ta 65 edzonga-vupela-dyambu bya Tesalonika naswona wu kwalomu ka 40 wa tikhilomitara ku suka eLwandle ra Aegean. Ntshava ya Olympus, ku nga ndhawu leyi ku anakanyiwaka leswaku i ya swikwembu leswikulu swa le tempeleni ya khale ya le Greece, yi le dzongeni.

Muti wa Beriya i wa nkoka eka swichudeni swa Bibele tanihi leswi Pawulo a chumayeleke kona ivi vanhu vo tala va hundzuka Vakreste. (Mintirho 17:10-15) A hi tlheleni hi dyondza hi ta riendzo ra Pawulo naswona hi kambisisa hi ta matimu ya muti lowu.

Matimu Yo Sungula

A nga kona la swi tivaka kahle leswaku muti wa Beriya wu sunguriwe rini. Vaaki va wona vo sungula, lava kumbexana a va ri vanhu va le Frigiya, va hlongoriwe hi vanhu va le Makedoniya kwalomu ka lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E. Endzhaku ka malembe-xidzana manharhu, ku hlula ka Alekzanda Lonkulu ku endle leswaku tiko ra Makedoniya ri fuwa swinene. Ku akiwe miako ni marhangu lamakulu, ku fana ni ndhawu yo kwetsima ya Zewusi, Artemi, Apollo, Athena ni swikwembu swin’wana swa Magriki.

Buku yin’wana ya matimu yi vula leswaku loko malembe ma ri karhi ma famba, muti wa Beriya “wu hetisise xiphemu xa nkoka kwalaho emutini swin’we ni ndhawu hinkwayo ya le n’walungwini wa Greece.” Muti lowu wu dume swinene hi nkarhi wa ku fuma ka Vaantigonid (306-168 B.C.E.), ku nga vafumi vo hetelela eka ntlhandlamano wa vafumi va le Makedoniya, lava heteleleke va hluriwe hi Rhoma.

Encyclopædia Britannica yi vula leswaku loko Varhoma va hlule Hosi Philip wa Vuntlhanu hi 197 B.C.E., “mfumo wa khale wu wisiwile kutani tiko ra Rhoma ri ve mfumo lowukulu evuxeni bya Mediteraniya.” Hi 168 B.C.E., le Pydna, kwalomu ka tikhilomitara to hlayanyana edzongeni wa Beriya, ndhuna-nkulu ya Murhoma yi n’wi hlule hi ku helela mufumi wo hetelela wa khale wa le  Makedoniya, ku nga Perseus. Hilaha ku profetiweke hakona evuprofeteni bya le Bibeleni, mfumo wa misava wa Greece wu siviwe hi Rhoma. (Daniyele 7:6, 7, 23) Endzhaku ka nyimpi yoleyo, Beriya wu ve muti wo sungula wa le Makedoniya ku tinyiketa eka tiko ra Rhoma.

Eka lembe-xidzana ro sungula B.C.E., tiko ra Makedoniya ri ve puwa ra tinyimpi loko ku lwa Pompey na Julius Caesar. Entiyisweni, Pompey u ake yindlu-nkulu ya yena eBeriya a tlhela a veka vuthu ra yena kwalaho.

Nhluvuko Lowu Veke Kona Hi Nkarhi Wa Ku Fuma Ka Varhoma

Hi nkarhi wa Pax Romana, kumbe Ku Rhula ka le Rhoma, vanhu lava endzelaka muti wa Beriya va kume switarata leswi lunghisiweke kahle hi ku tirhisa maribye leswi a swi ri ni makupakupa. Muti lowu a wu ri ni vuhlambelo bya vanhu hi ku angarhela, tiyindlu ta mintlangu, tilayiburari ni tindhawu leti a ku lwela vanhu eka tona. Mati yo nwa a ma famba hi tiphayiphi naswona muti lowu a wu ri ni fambiselo ra nkululu leri a ri famba ehansi ka misava. Muti wa Beriya a wu dume hi ku va ndhawu ya mabindzu leyi a yi endzeriwa hi van’wamabindzu, vampfampfarhuti va swifaniso ni switsutsumi, kasi vahlaleri a va tela mintlangu ni swiendlakalo swin’wana. Vanhu va matiko mambe a va kuma tindhawu to gandzela eka tona laha va nga ha endlaka mihivahivana ya vukhongeri bya vona. Ina, emutini lowu, a ku kumeka vukhongeri hinkwabyo lebyi nga kona emfun’weni wa Rhoma.

Vafumi va le Rhoma lava a va gandzeriwa loko va file a va ri swin’wana swa swikwembu leswi a swi gandzeriwa eBeriya. Sweswo a swi nga va hlamarisi Vaberiya hikuva mhaka ya ku gandzeriwa ka vafumi yi sungule eka Alekzanda Lonkulu, loyi  a a xiximiwa tanihi xikwembu. Buku yin’wana ya le Greece yi ri: “Leswi a va tolovele ku fundzha hosi tanihi xikwembu loko ya ha hanya, Vahelene [Magriki] va le Mfun’weni wa le vuxeni a va kanakananga ku fundzha vafumi va le Rhoma ku fana ni swikwembu swa vona . . . Eswingweceni swa vona mufumi a a kombisiwa tanihi xikwembu, a ambale harhi leyi vangamaka. A va ta n’wi dzunisa hi swikhongelo leswi fanaka ni swa xikwembu, hi tinsimu to dzunisa.” Ku akiwe tialitari ni titempele, naswona switlhavelo a swi nyikeriwa eka yena. Ni vafumi a va ta eminkhubyeni ya vukhongeri ya mfumo, leyi a yi katsa mimphikizano eka mintlangu, eka swo mpfampfarhuta ni swo tsala.

Ha yini muti wa Beriya a wu ri ntsindza wa vugandzeri bya vuhedeni? Hikuva hi laha Koinon ya le Makedoniya a yi kumeka kona. Leyi a ku ri nhlengeletano ya vapfhumba lava humaka emadorobeni ya le Makedoniya. Vapfhumba lava a va hlangana nkarhi na nkarhi eBeriya leswaku va tlhuvutsa timhaka ta muti ni ta xifundzha ivi va ti lulamisa hi ku ya hi nkongomiso wa Varhoma. Wun’wana wa mintirho leyikulu ya Koinon a ku ri ku langutela minkhuvo ya vukhongeri ya mfumo.

Xolexo a xi ri xiyimo xa le mutini lowu Pawulo na Silasi va yeke eka wona endzhaku ko baleka eTesalonika. Hi nkarhi wolowo, muti wa Beriya se a wu ri ni malembe-xidzana mambirhi wu lawuriwa hi Rhoma.

Mahungu Lamanene Ma Fika eMutini Wa Beriya

Pawulo u sungule ku chumayela emutini wa Beriya esinagogeni ya kona. Xana u amukeriwe njhani? Rungula leri huhuteriweke ri vika leswaku Vayuda va kwalaho, “a va ri ni mianakanyo yo hluteka swinene ku tlula va le Tesalonika, hikuva va amukele rito hi mapfundza lamakulu ya mianakanyo, va kambisisa Matsalwa hi vukheta siku ni siku ku vona loko swilo leswi swi ri tano.” (Mintirho 17:10, 11) Leswi “a va ri ni mianakanyo yo hluteka,” a va sihalalanga va namarhela mindhavuko ya vona. Hambileswi leswi a va swi twa a swi ri swintshwa, a va nga swi kanakani kumbe swi va nyangatsa. Ematshan’weni yo ala rungula ra Pawulo, va rhiye ndleve, va tinyika nkarhi wa ku n’wi yingisela handle ko ya hi nghohe.

Vayuda volavo a va ta swi vona njhani leswaku dyondzo ya Pawulo a yi ri ntiyiso? Va kambele leswi va swi tweke va tirhisa nchumu lowu tshembekaka swinene. Va kambisise Matsalwa hi vukheta. Mukambisisi wa Bibele Matthew Henry u gimete hi ku: “Leswi Pawulo a a hlamulana na vona hi matsalwa, naswona a kombetela eka Testamente ya Khale leswaku a seketela leswi a swi vuleke, va pfule Tibibele ta vona, va hlaya etindhawini leti a va kombeke tona, va kambisisa  mongo ni nhlamuselo ya kona, va swi ringanisa ni matsalwa man’wana, va kambisisa loko swiboho swa Pawulo hi ku ya hi wona swi twala naswona swi ri swa xiviri ni loko tinhlamuselo leti a va byeleke tona ti khorwisa, kutani va endla swiboho leswi faneleke.”

Leswi a va nga ta swi endla hi ku ka mhaka ehenhla. Vaberiya va tinyike nkarhi va dyondza hi ku hiseka nkarhi na nkarhi, va endla sweswo siku ni siku, ku nga ri hi Savata ntsena.

Naswona anakanya hi vuyelo bya kona. Vayuda vo tala eBeriya va amukele rungula rolero kutani va va vapfumeri. Magriki yo tala, kumbexana ku katsa ni van’wana lava amukeleke vukhongeri bya Vayuda, na vona va ve vapfumeri. Kambe sweswo swi xiyiwile. Loko Vayuda va le Tesalonika va swi twile, va ye emutini wa Beriya hi ku hatlisa “va [ya] hlohlotela ni ku pfilunganya mintshungu.”—Mintirho 17:4, 12, 13.

Pawulo u boheke ku suka eBeriya, kambe u ye a ya chumayela kun’wana. U khandziye xikepe lexi a xi ya eAtena. (Mintirho 17:14, 15) Nilokoswiritano, a a tsakile hikuva hikwalaho ka ntirho wa yena eBeriya, Vukreste byi simekiwile kwalaho. Naswona byi tswala mihandzu namuntlha.

Ina, ka ha ri ni vanhu emutini wa Beriya (Véroia) lava kambisisaka Matsalwa hi vukheta leswaku va “[tiyiseka] hi swilo hinkwaswo” naswona va ‘khomelela’ eka swilo leswi twalaka ni leswi nga ntiyiso. (1 Vatesalonika 5:21) Ku ni mavandlha mambirhi ya Timbhoni ta Yehovha lama kulaka emutini wolowo lama hlanganyelaka entirhweni wo chumayela hilaha Pawulo a endleke hakona, ma byela van’wana rungula leri humaka eBibeleni. Va lavisisa vanhu va timbilu letinene naswona va hlamulana na vona hi Matsalwa, va pfumelela Bibele yi pfuna hinkwavo lava lavaka ku tiva Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso.—Vaheveru 4:12.

[Mepe lowu nga eka tluka 13]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Xiphemu xa riendzo ra vumbirhi ra Pawulo ra vurhumiwa

MISIYA

Trowasi

Neyapoli

Filipiya

MAKEDONIYA

Amfipoli

Tesalonika

Beriya

GREECE

Atena

Korinto

AKAYA

ASIA

Efesa

RHODA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Xingwece xa silivhere lexi Alekzanda Lonkulu a kombisiweke eka xona a ri xikwembu xa Magriki

[Xihlovo Xa Kona]

Coin: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Yin’wana ya tinyangwa ta ndhawu ya Vayuda emutini wa Beriya (Véroia)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Sinagoga ya khale emutini wa Beriya (Véroia) wa manguva lawa