Mhaka Ya Vutomi

A Hi Tiyimisele Ku Hetisisa Vutirheli Bya Hina

Hi ku vula ka Lena Davison

Hi rito leri tsaneke muhahisi wa xihaha-mpfhuka lexi a hi xi khandziyile u te: “Ndzi ni riphume. A ndza ha voni.” Hi xinkarhana, mavoko ya yena ma tshike hinkwaswo eka xihaha-mpfhuka lexitsongo lexi a hi ri eka xona kutani a ku hubya-hubya exitulwini lexi a a tshame eka xona, a titivala. Nuna wa mina loyi a nga ri na ntokoto wo hahisa xihaha-mpfhuka u ringete ku n’wi hlakahla leswaku a pfuka. Ndzi nga si boxa leswaku hi ponise ku yini, inge ndzi hlamusela leswaku i yini leswi endleke hi tikuma hi ri eka xihaha-mpfhuka xexo le Papua New Guinea, ku nga ndhawu ya le kule swinene.

NDZI velekeriwe le Australia hi 1929, kutani ndzi kulela eSydney, ku nga doroba-nkulu ra New South Wales. Tata wa mina Bill Muscat a a ri Mukhomunisi la hlamarisaka hileswi a a pfumela eka Xikwembu. Hi 1938 u pfumele ni ku sayina phepha ra xikombelo xa tiko xa leswaku Joseph F. Rutherford, la humaka eyindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha a pfumeleriwa ku nyikela nkulumo le Holweni ya Doroba ra Sydney.

Hi nkarhi wolowo Tatana u te, “Ku fanele ku ri ni swo karhi swa risima leswi a lavaka ku swi vula.” Endzhaku ka malembe ya nhungu hi twisise mongo wa marito wolawo. Tatana u rhambe Norman Bellotti, muchumayeri la nga phayona ra nkarhi hinkwawo ra Timbhoni ta Yehovha, leswaku a ta ekaya a ta bula na hina hi Bibele. Ndyangu wa ka hina wu amukele ntiyiso wa Bibele hi xihatla wu tlhela wu sungula ku hlanganyela hi ku hiseka entirhweni wa Vukreste wo chumayela.

Exikarhi ka va-1940, ndzi tshike xikolo ndzi ya pfuna Manana loyi a a khomiwe hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. A ndzi rhunga tinguvu leswaku  ndzi tihanyisa. Mugqivela wun’wana ni wun’wana nimadyambu, mina na sesi wa mina Rose a hi famba ni ntlawa wa maphayona hi ya fambisa timagazini exitarateni ehandle ka Holo ya Doroba ra Sydney. Hi 1952, buti wa mina John, u thwasile exikolweni xa varhumiwa xa Giliyadi le United States naswona u averiwe ku ya ePakistan. Na mina a ndzi rhandza nsimu naswona a ndzi lava ku n’wi tekelela. Kutani lembe leri landzeleke ndzi ve phayona ra nkarhi hinkwawo.

Ku Nghenela Vukati Ni Ntirho Wa Vurhumiwa

Endzhakunyana ka sweswo, ndzi hlangane na John Davison loyi a a tirha erhavini ra Timbhoni ta Yehovha le Australia. Ku titsongahata ka yena, ku gingiriteka ka yena swi huma embilwini kun’we ni vumunhu bya yena swi ndzi koke rinoko. Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava u khotsiwe kanharhu hikwalaho ka leswi a a nga hlanganyeli etimhakeni ta politiki tanihi leswi a a ri Mukreste. Hi ri vambirhi hi hlawule ku teka ntirho wo chumayela wa Vukreste tanihi ntirho-vutomi wa hina.

Mina na John hi tekanile hi June 1955. Hi xave bazi hi xikongomelo xo yi hundzula kharavhani. Pakani ya hina a ku ri ku yi tirhisela ku tshama eka yona loko hi chumayela etindhawini ta le kule ta Australia. Lembe leri tlhandlameke ku ve ni xirhambo xa leswaku Timbhoni leti swi tsakelaka ti rhurhela le New Guinea, en’walungu-vuxa bya xihlala lexikulu lexi nga le n’walungu wa Australia. * Endhawini leyi mahungu ya Mfumo a ma nga si tshama ma chumayeriwa. Hi vhele hi amukela xirhambo lexi.

Hi nkarhi wolowo leswaku u kota ku nghena eNew Guinea a swi lava u ri ni maphepha ya mpfumelelo wo ya tirha kona, kutani John u endle malunghiselelo yo ya tirhela kona. Hi ku hatlisa u kume ntirho wo tsema timhandzi eNew Britain, xihlala lexitsongo lexi nga xiphemu xa New Guinea. Endzhaku ka mavhikinyana hi khome ndlela hi ya entirhweni wa hina lowuntshwa, hi fika eRabaul, le New Britain, hi July 1956. Kwalaho hi fike hi rindza masiku ya tsevu leswaku hi ta tekiwa hi xikepe hi ya eWaterfall Bay.

Ntirho Wa Hina Wo Chumayela eWaterfall Bay

Endzhaku ko tluta ku vava masikunyana elwandle, hi fike eWaterfall Bay, ku nga hlaluko leri nga empfhukeni wo endla tikhilomitara ta kwalomu ka 240 edzongeni wa Rabaul. Hi laha a ku ri ni muchini lowukulu wo tsema timhandzi ekhwatini leri a ri ri kwalaho. Madyambu wolawo loko vatirhi hinkwavo va tshame etafuleni va ri karhi va lalela, mininjhere u te, “Ku ni mhaka leyi ndzi rhandzaka ku mi tivisa yona, n’wina va ka Davison, leswaku nawu wa khampani leyi wu lava leswaku vatirhi hinkwavo va vula leswaku va nghena kereke yihi.”

A hi tiyiseka leswaku a ku nga ri na nawu wo tano, kambe tanihi leswi hi aleke ku dzaha fole, hi swi vonile leswaku va sungule ku sola. Hambiswiritano, John u vhele a hlamula, “Hi Timbhoni ta Yehovha.” Endzhaku ka sweswo ku ve ni ku miyela loku fambisanaka ni ku hela matimba. Vavanuna lava a va ri khale ka masocha lama lweke eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava naswona a va nga twanani ni Timbhoni hikuva a ti hlanganyelanga enyimpini hi nkarhi wolowo. Ku sukela  kwalaho vavanuna lava va ringete ku endla xin’wana ni xin’wana leswaku va hi cinisa gija.

Mininjhere hi yena wo sungula ku hi tsona xigwitsirisi ni xitofu, hambileswi a hi ri ni mfanelo yo va na swona. Swakudya swa hina swi borile naswona hi boheke ku sweka hi xitofu xo hlakala lexi hi nga lo xi rholela ekhwatini. Ku tlhandlekela kwalaho, vaaki va ndhawu a va byeriwe leswaku va nga hi xaviseli ntshovelo lowunene, leswi endleke leswaku hi famba hi tikhwajela matsavu. Hi tlhele hi tekiwa hi ri tinhlori naswona a hi tshama hi vekiwe tihlo ku tiyiseka leswaku a hi dyondzisi munhu Bibele. Hiloko ndzi khomiwa hi malariya.

Hambiswiritano, a hi tiyimisele ku ya emahlweni hi endla ntirho wa hina wo chumayela. Kutani hi kombele vatirhi vambirhi lavatsongo va le tikweni lava a va vulavula Xinghezi leswaku va hi dyondzisa Xifanakalo xa le Melanesia lexi tirhisiwaka etikweni hinkwaro. Hina a hi va dyondzisa Bibele. Hi mahelo-vhiki a hi famba hi endla onge hi valanga tiko. Loko hi ri endleleni a hi chumayela hi vuxiyaxiya eka vaaki va ndhawu lava a hi hlangana na vona; swichudeni swa hina swa Bibele hi swona a swi hi hundzuluxelela. A hi tsemakanya milambu leyi hobomulanaka laha a hi kuma tingwenya ti ri eku orheni ka masana. Hambiswiritano, i kan’we ntsena laha hi poneke ri ahlamile, kambe tona a ti nga tali ku hi karhata.

Ku Endla Switirho Swo Chumayela Ha Swona

Tanihi leswi ntirho wa hina wa nsimu a wu kula, hi endle xiboho xo thayipa rungula leri olovaka ra Bibele leswaku hi ri nyika lava tsakelaka. Swichudeni swa hina swa Bibele leswi a hi tirha na swona swi hi pfune ku hundzuluxela rungula ro sungula. Hi hete madyambu yo tala hi thayipa madzana ya swiphephana kutani hi famba hi swi siyela vini va miti ni vanhu lava hundzaka hi swikwekwetsu.

Hi 1957, John Cutforth, mulanguteri wa xifundzha la nga ni ntokoto u hi endzerile a ta hi khutaza. * U vule leswaku ku tirhisa swifaniso swi nga pfuna eku dyondziseni ka ntiyiso wa Bibele eka vanhu lava nga kotiki ku hlaya. Yena ni nuna wa mina va mpfampfarhute swifaniso swo olova leswaku va hlamusela tidyondzo ta Bibele. Endzhaku hi hete nkarhi wo tala hi kopela swifaniso leswi swo dyondzisa ha swona etibukwini ta xikolo. Xichudeni ha xin’we xa Bibele xi kume kopi ya xona, leyi a xi yi tirhisa ku chumayela eka van’wana. Ndlela leyi yo dyondzisa yi hetelele yi tirhisiwa etikweni hinkwaro.

Endzhaku ka malembe mambirhi ni hafu hi ri eWaterfall Bay, nkarhi lowu hi nyikiweke wona wo tirha etikweni wu herile kutani hi pfumeleriwe ku namba hi tshama etikweni. Hiloko hi amukela xirhambo xo nghenela ntirho wa vuphayona byo hlawuleka.

Hi Tlhelela eRabaul

Loko xikepe xa hina xi kongoma en’walungu le Rabaul, xi fike xi yima epurasini ra khokhonati,  eWide Bay. Vini va ndhawu, ku nga mpatswa lowu dyuhaleke lowu a wu lava ku huma penceni wu ya tshama eAustralia, va kombele John leswaku a va langutela purasi ra vona. Xikombelo xa vona a xi ringa, kambe loko hi gayele hi mhaka leyi nivusiku, hi pfumelelane leswaku a hi nga telanga ku ta endla mali laha New Guinea. A hi tiyimisele ku hetisisa ntirho wa hina wo chumayela tanihi maphayona. Kutani hi siku leri tlhandlamaka hi tivise mpatswa lowu hi xiboho xa hina kutani hi nghena exikepeni hi ya emahlweni ni riendzo.

Loko hi fike eRabaul, hi hlangane ni ntlawa wutsongo wa Timbhoni lowu a wu huma ematikweni man’wana. Vanhu va kwalaho a va tsakela rungula ra Mfumo, naswona hi sungule tidyondzo to tala ta Bibele. Hi nkarhi lowu fanaka a hi khoma minhlangano ya Vukreste eholweni ya kwalaho leyi qachiweke, laha a ku va ni vanhu lava fikaka eka 150. Vo tala va vona va amukele ntiyiso kutani va pfuneta ku hangalasa mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu etindhawini tin’wana ta tiko.—Matewu 24:14.

Hi tlhele hi endzela muti wa le Vunabal, lowu nga tikhilomitara ta kwalomu ka 50 ku suka eRabaul, laha ntlawa wa vanhu va kwalaho a va tsakela ntiyiso wa Bibele. Hi ku hatlisa mufundhisi wa vuntswaka wa Khatoliki u sungule ku karhateka. Siku rin’wana yena ni valandzeri va yena va kavanyete dyondzo ya hina ya vhiki ni vhiki ya Bibele kutani va hi hlongola emutini. Loko hi xiye leswaku hi nga langutana ni khombo lerikulu eka vhiki leri landzelaka, hi kombele maphorisa leswaku ma hi heleketa.

Siku rero pato a ri tele hi Makhatoliki lawa a ma ri eku hokolokeni ma hi sapatela. Van’wana a va lava ni ku hi khandla hi maribye. Hi nkarhi lowu fanaka mufundhisi a a khome nhlangano ni ntlawa wa vavanuna va muganga wolowo. Maphorisa ma hi tiyisekisile leswaku hi ni lunghelo ro khoma nhlangano wa hina emugangeni lowu, hiloko ma tlhentlhisela vanhu lava ematlhelo hi hundza. Hambiswiritano, loko hi sungula nhlangano wa hina, mufundhisi u hlohlotele ntshungu. Maphorisa ma tsandzekile ku sivela ntshungu lowu a wu karihe bya ndlopfu leyi lahlekeriweke hi n’wana; hiloko ndhuna ya maphorisa yi hi lerisa leswaku hi baleka kutani yi hatlisa yi hi kongomisa emovheni wa hina.

Hiloko ntshungu wu hi pomela, wu hi sapatela, wu hi tshwutela hi marha ni ku hi komba hi swibakela, loko mufundhisi yena a tikhondlele mavoko a ri karhi a n’wayitela. Endzhaku ka ku va hi balekile, ndhuna ya maphorisa yi vule leswaku a ku ri ro sungula yi vona xiyimo xo biha ku fana ni lexi. Hambileswi vunyingi bya vanhu va le Vunabal a va chavisiwe hi madzolonga lawa lerova va tsandzeka ku yimela ntiyiso, xichudeni xin’wana xa Bibele xi yimele ntiyiso wa Mfumo handle ko chavisiwa. Ku sukela hi nkarhi wolowo, vanhu van’wana va madzana va le New Britain va amukele ntiyiso.

Ntirho Wu Sungula Le New Guinea

Hi November 1960, hi averiwe ku ya le Madang, ku nga doroba lerikulu leri nga en’walungu wa lwandle ra le New Guinea, ku nga xihlala-nkulu. Mina na John hi fike hi tshembisiwa mintirho yo tala ya ku tihanyisa. Khampani yin’wana yi ndzi sindzise ku langutela xitolo xa yona xa mpahla. Yin’wana a yi lava leswaku ndzi yi endlela ntirho wo hunguta kumbe ku engetela sayizi ya swiambalo. Vavasati van’wana lava a va ta hi ku famba a va lava ku ndzi sungulela bindzu ro rhunga timpahla. Hi ku tiva xikongomelo xa hina xo ta etikweni leri, hi ale swiringanyeto sweswo ni swin’wana hi musa.—2 Timotiya 2:4.

Nsimu ya le Madang a yi ri ni mihandzu, naswona a swi tekanga nkarhi leswaku ku simekiwa vandlha leri hisekaka. A hi famba hi milenge kumbe hi swithuthuthu hi ya etindhawini ta le makaya hi ya heta masiku yo hlaya kwalaho hi chumayela. A hi tietlelela etindlwini leti ku nga ha tshamiki munhu, ehenhla ka byanyi lebyi hadiweke enhoveni. Swakudya swa le swikoteleni, makokisi ni nturhu wo sivela tinsuna, hi swona ntsena leswi a hi famba na swona.

 Eka pfhumba rin’wana hi endzele ntlawa wa vanhu lava tsakelaka leTalidig, ku nga muganga lowu swi tekaka kwalomu ka 50 wa tikhilomitara ku ya kona loko u suka eMadang u ya en’walungwini. Loko ntlawa lowu se wu endle nhluvuko wo karhi, nhloko ya xikolo xa kwalaho yi arile leswaku wu khoma minhlangano exikolweni. Hi ku famba ka nkarhi u kucetele maphorisa leswaku ma va hisela tiyindlu kutani ma va hlongolela ekhwatini. Hambiswiritano, ndhuna ya le kusuhani ni laha a va tshama kona yi va amukerile. Hi ku famba ka nkarhi ndhuna leyi ya musa yi amukele ntiyiso wa Bibele kutani endhawini yoleyo ku akiwe Holo ya Mfumo ya manguva lawa.

Vuhundzuluxeri Ni Ku Fambela Mavandlha

Endzhaku ka malembe mambirhi hi fike le New Britain hi 1956, mina na John hi komberiwe ku hundzuluxela tibuku to hambana-hambana ta Bibele hi ririmi ra Xifanakalo xa le Melanesia. Ntirho lowu wu teke malembe. Kutani hi 1970, hi rhamberiwe ku ya tirha erhavini ra le Port Moresby, ku nga ntsindza wa le Papua New Guinea, leswaku hi ya endla ntirho wo hundzuluxela. Nakambe a hi fambisa tlilasi yo dyondza ririmi kwalaho.

Hi 1975 hi tlhelele le New Britain hi ya endla ntirho wo fambela mavandlha. Emalembeni ya 13 lama landzeleke, a hi famba hi swihaha-mpfhuka, hi mabyatso, hi mimovha kumbe hi milenge, hi ya eswiphen’wini hinkwaswo swa tiko. Hi pone ri ahlamile minkarhi yo tala, ku katsa ni xiendlakalo lexi hlamuseriweke eku sunguleni ka xihloko lexi. Hi nkarhi wolowo, muhahisi wa hina u pfimbe khwiri ivi a titivala loko hi ri ekusuhi ni ku jitama erivaleni ra swihaha-mpfhuka ra Kandria le New Britain. Hi kayakaye ehenhla ka khwati na xihaha-mpfhuka lexi se a xi lawuriwa hi michini, John a ri karhi a khoma a tshika a ringeta ku pfuxa muhahisi la titivaleke. Eku heteleleni, u sisimukile, a kota ni ku vona kahle lerova a jitamisa xihaha-mpfhuka hi ku hatlisa. Hiloko a titivala nakambe.

Ku Pfuleka Ntirho Wun’wana

Hi 1988 hi tlhele hi averiwa ku ya le Port Moresby hi ya khathalela ntirho wo hundzuluxela lowu a wu ri eku kuleni erhavini ra kwalaho. Kwalomu ka 50 wa hina a hi tshama ndhawu yin’we tanihi ndyangu hi tirha swin’we erhavini, naswona hina a hi letela vahundzuluxeri lavantshwa. Hinkwerhu ka hina a hi tshama etifuletini ta kamara rin’we-rin’we ntsena. Mina na John hi vone swi antswa ku tshama hi pfule nyangwa wa hina leswaku hi ta kota ku kokela swirho swa ndyangu ni vaendzi va nghena leswaku hi ta tolovelana na vona. Hi ndlela yoleyo hi tolovelane swinene ni ndyangu wa hina naswona swi hi pfunile leswaku hi kota ku kombisana rirhandzu ni ku seketelana.

Kutani hi 1993, John u file a dlayiwa hi vuvabyi bya mbilu. Ndzi titwe onge hi loko xirho xo karhi emirini wa mina xi file. A hi ri ni malembe ya 38 hi tekanile naswona hi hete malembe wolawo hinkwawo hi ri entirhweni wo chumayela. Hambiswiritano, a ndzi tiyimiserile ku ya emahlweni hi matimba ya Yehovha. (2 Vakorinto 4:7) Nyangwa wa kamara ra mina a wa ha tshama wu pfulekile, naswona vantshwa a va hambeta va ndzi endzela. Ku dzumba ni van’wana swi ndzi pfune ku tshama ndzi ri ni langutelo lerinene.

Hi 2003, ndzi averiwe ku ya tirha erhavini ra le Sydney, eAustralia hikwalaho ka vuvabyi lebyi yaka byi nyanya. Namuntlha hambileswi ndzi nga ni malembe ya 77, ndza ha tirha siku hinkwaro eNdzawulweni ya Vuhundzuluxeri, naswona ndzi tshama ndzi khomekile hi ntirho wo chumayela. Vanghana va mina ni vana tlhelo vatukulu va moya va ndzi tisela ntsako nkarhi ni nkarhi.

Nyangwa wa kamara ra mina ra le Bethele wu tshama wu pfulekile naswona masiku yo tala ndzi va ndzi ri ni vaendzi. Entiyisweni, loko nyangwa wa mina wu pfalekile, vanhu va tala ku gongondza ku tiyiseka loko hinkwaswo swi famba kahle. Loko ndza ha hanya, ndzi ta tshama ndzi tiyimisele ku hetisisa vutirheli bya mina, ndzi tirhela Yehovha Xikwembu xa mina.—2 Timotiya 4:5.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ndzi ri na John entsombanweni le Lae, eNew Guinea, hi 1973

[Mepe lowu nga eka tluka 18]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

PAPUA NEW GUINEA

NEW GUINEA

AUSTRALIA

Sydney

INDONESIA

Talidig

Madang

PORT MORESBY

NEW BRITAIN

Rabaul

Vunabal

Wide Bay

Waterfall Bay

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Map and globe: Based on NASA/Visible Earth imagery

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Erhavini ra le Papua New Guinea, hi 2002