Bibele Yo Sungula Hi Xiputukezi—Matimu Ya Xikombiso Xa Ku Phikelela

“MUNHU loyi a tiyiselaka hi yena a nga ta humelela.” Xiga lexi xi le ka tluka ro sungula ra xiphephana xa vukhongeri xa lembe-xidzana ra vu-17, lexi tsariweke hi João Ferreira de Almeida. A ku na marito man’wana lama nga fanelaka wanuna loyi a nyiketeleke vutomi byakwe eka ntirho wo hundzuluxela ni ku kandziyisa Bibele hi Xiputukezi.

Almeida u velekiwe hi 1628 eTorre de Tavares, ku nga ximutana lexi nga en’walungwini wa Portugal. Leswi a a feriwe hi vatswari a ha ri ntsongo u kuriseriwe eLisbon, entsindza wa Portugal, hi papa-ntsongo wakwe loyi a a ri xirho xa vukhongeri. Ku vuriwa leswaku Almeida u kume dyondzo leyinene leswaku a va mufundhisi, leswi endleke leswaku a tiva tindzimi swinene a ha ri ntsongo.

Hambiswiritano, a swi tshembisi leswaku Almeida a a ta tirhisa vuswikoti byakwe eka ntirho wo hundzuluxela Bibele loko a ha tshama ePortugal. Hambileswi Tsima ro Lwela Fambiselo Lerintshwa ri endleke leswaku ku fambisiwa Tibibele to tala hi tindzimi leti tolovelekeke ematikweni ya le n’walungwini ni le xikarhi ka Yuropa, Portugal a ra ha lawuriwa hi Huvo ya Vakonanisi ya Khatoliki. Loko munhu o kumiwa a ri ni Bibele ya Xiputukezi a a ta boheka ku yisiwa ehubyeni ya Vakonanisi. *

Almeida u rhurhele eNetherlands loko a ha ku nghena emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, kumbexana a ringeta ku balekela swiyimo leswi tshikilelaka. Endzhakunyana ka sweswo, loko a ri na malembe ya 14 hi vukhale, u teke riendzo ro ya eAsia, a hundza hi le Batavia (laha sweswi ku vuriwaka Jakarta), eIndonesia, doroba leri hi nkarhi wolowo a ri ri ntsindza wa Dutch East India Company eAsia Dzonga-vuxa.

 Muhundzuluxeri Loyi A Ha Riki Muntshwa

Eka xiphemu xo hetelela xa riendzo ra Almeida ro ya eAsia, ku ve ni ku cinca lokukulu evuton’wini byakwe. Loko a ri karhi a tluta exikarhi ka Batavia ni le Malacca (laha sweswi ku nga Melaka), evupela-dyambu bya Malaysia, u kume xiphephana xa Xipaniya xa kereke ya Protestente lexi nge Diferencias de la Cristiandad (Ku Hambana eVujaganini). Xiphephana lexi a xi hlasela vukhongeri bya mavunwa xi tlhela xi va ni rungula leri nga tsakisa Almeida swinene: “Ku tirhisa ririmi leri nga tiviwiki ekerekeni, hambiloko ku dzunisiwa Xikwembu, a swi nga n’wi pfuni nchumu muyingiseri loyi a nga ri twiki.”—1 Vakorinto 14:9.

Almeida a a swi twisisa kahle leswi sweswo a swi vula swona: Mavunwa ya vukhongeri a ma ta paluxiwa hi ku endla leswaku Bibele yi twisisiwa hi vanhu hinkwavo. Loko a fika eMalacca, u joyine kereke ya Dutch Reformed naswona hi ku hatlisa u sungule ku hundzuluxela swiphemu swin’wana swa Tievhangeli hi Xiputukezi swi suka eka Xipaniya, kutani a swi nyika vanhu “lava tsakelaka ku tiva ntiyiso.” *

Endzhaku ka malembe mambirhi, Almeida a a lunghekele ntirho lowukulu wo hundzuluxela Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki hinkwawo ku suka eka Vulgate ya Xilatini. Mufana loyi wa malembe ya 16 u xumile swinene hikuva u hete ntirho lowu ni lembe ri nga si hela! Hi xivindzi, u rhumele kopi ya vuhundzuluxeri byakwe eka ndhuna-nkulu ya Mudachi eBatavia leswaku yi kandziyisiwa. Swi tikomba onge Kereke ya Reformed ya le Batavia yi rhumele tsalwa rakwe eAmsterdam, kambe mufundhisi loyi a dyuhaleke loyi a nyikiweke rona u file, ku va ku nyamalala ka ntirho wa Almeida.

Loko a komberiwa ku endla kopi ya vuhundzuluxeri byakwe a yi nyika kereke ya Reformed eCeylon (laha sweswi ku nga Sri Lanka) hi 1651, Almeida u kume leswaku tsalwa rakwe ro sungula ri nyamalarile laha ku hlayisiwaka tirhekhodo ta kereke. Handle ko hela matimba, u kume kopi yin’wana—kumbexana leyi a mpfampfarhuteleke eka yona—naswona haxawa wa kona u hete ku kopa vuhundzuluxeri lebyi pfuxetiweke bya Tievhangeli ni buku ya Mintirho. Nhlangano wa vafundhisi * wa le Batavia wu n’wi hakele hi 30 wa ti-guilder. Munghana un’wana wa Almeida u tsarile a ku: “Mali leyi i yitsongo eka ntirho lowukulu lowu a wu endleke.”

Hambileswi ntirho wakwe a wu nga xiyiwi, Almeida u rhumele mpfuxeto hinkwawo wa Testamente Leyintshwa hi 1654. Nakambe, mhaka ya ku kandziyisiwa ka yona yi tlhele yi pfuka, kambe a ku endliwanga nchumu handle ka ku lunghiselela tikopi ti nga ri tingani leti tsariweke hi voko leswaku ti tirhisiwa etikerekeni to karhi.

A Soriwa Hi Huvo Ya Vakonanisi

Eka malembe ya khume lama landzeleke, Almeida a a khomekile hi ntirho wa vufundhisi ni wa vurhumiwa wa Kereke ya Reformed. U hlawuriwe hi 1656 kutani a tirha eCeylon ku sungula, laha a poneke ku kandziyeriwa hi ndlopfu, naswona endzhaku ka sweswo u ye eIndia, a va murhumiwa wo sungula wa Protestente etikweni rero.

Almeida a a ri Muprotestente loyi a tirhaka etikweni rimbe. Kutani, vanhu vo tala lava vulavulaka Xiputukezi lava a va endzeleke a va n’wi teka a ri mugwinehi ni muxengi. Ku sola ka yena ku tikhoma ko biha ka vafundhisi ni ku paluxa swihoxo swa tidyondzo ta kereke na swona swi endle  leswaku a tshwukiselana mahlo ni varhumiwa va Khatoliki. Nkwetlembetano wolowo wu hele hi 1661 loko huvo ya Vakonanisi ya le Goa, eIndia, yi gwevele Almeida rifu hileswi tidyondzo ta yena a ti kanetana ni ta vona. Xifaniso xakwe xi hisiwe erivaleni yena a nga ri kona. Kumbexana hi ku chavisiwa hi ku kombana ka vanhu hi tintiho hikwalaho ka Almeida, ndhuna-nkulu ya Mudachi yi n’wi vitanile leswaku a vuyela eBatavia endzhakunyana ka sweswo.

Almeida a a ri murhumiwa la hisekaka, kambe a nga xi rivalanga xilaveko xa Bibele ya Xiputukezi. Kambe, tanihi leswi vafundhisi ni swirho swa kereke va tikombeke va nga yi tivi Bibele, sweswo swi n’wi nyike matimba. Eka rito ro rhanga ra xiphephana xa vukhongeri xa 1668, Almeida u tivise vahlayi vakwe a ku: “Ndza tshemba leswaku . . . ku nga ri khale ndzi ta mi nyika nyiko ya Bibele leyi heleleke hi ririmi ra n’wina, nyiko ya risima leyi a nga riki kona munhu loyi a tshameke a mi nyika yona.”

Almeida A Langutana Ni Komiti Yo Kambisisa Nkandziyiso Lowuntshwa

Hi 1676, Almeida u yise mpfampfarhuto wakwe wo hetelela wa Testamente Leyintshwa eka huvo ya kereke eBatavia leswaku wu kambisisiwa. Ku sukela eku sunguleni, muhundzuluxeri ni vakambisisi a va nga okelani ndzilo. Mutsari wa matimu la vuriwaka J. L. Swellengrebel u vula leswaku swi nga endleka vanghana va Almeida lava vulavulaka Xidachi swi va tikerile ku twisisa tinhlamuselo tin’wana. Nakambe a ku ri ni njhekanjhekisano malunghana ni ririmi leri nga tirhisiwaka. Xana Bibele a yi fanele yi tsariwa hi Xiputukezi lexi vulavuriwaka kwalaho kumbe hi Xiputukezi lexi antswisiweke lexi vo tala a swi ta va tikela ku xi twisisa? Eku heteleleni, matshalatshala ya Almeida ya ku hetisisa ntirho wakwe ma vange vuntswaka.

Ntirho a wu nonoka swinene, hikwalaho ka leswi a ku nga twananiwi kumbe hileswi vakambisisi a va nga swi lavi ku tirha. Ku hele malembe ya mune vakambisisi va ha phikizana hi tindzima to sungula ta Luka. Hikwalaho ka ku nonoka loku, Almeida u rhumele kopi ya tsalwa rakwe eNetherlands leswaku a kandziyiseriwa rona vakambisisi va nga swi tivi.

Hambileswi huvo ya vafundhisi a yi lava ku sivela ku kandziyisiwa ka yona, Testamente Leyintshwa yi kandziyisiwile eAmsterdam hi 1681, naswona tikopi to sungula ti fike eBatavia haxawa wa kona. Wa nga vona ndlela leyi Almeida a faneleke a hele matimba ha yona loko a kuma leswaku vuhundzuluxeri byakwe byi cinciwile hi vakambisisi va le Netherlands! Leswi vakambisisi a va nga xi tivi kahle Xiputukezi, Almeida u kume leswaku va “tirhise vuhundzuluxeri lebyi nga twisisekiki ni lebyi kanetanaka, naswona a byi nga vuli swona leswi Matsalwa yo Kwetsima ma vulaka swona.”

Hulumendhe ya le Netherlands na yona a swi yi tsakisanga, kutani yi lerise leswaku nkandziyiso hinkwawo wu herisiwa. Hambiswiritano, Almeida u khorwise valawuri leswaku va siya tikopi to hlayanyana ntsena loko swihoxo leswikulu swi ta lulamisiwa hi voko. Tikopi ta kona a ti ta tirhisiwa kukondza ku humesiwa nkandziyiso lowuntshwa.

Vakambisisi va le Batavia va hlanganile nakambe leswaku va ya emahlweni ni ntirho wa vona wo pfuxeta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki naswona va sungule ku lunghiselela tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru loko Almeida a ti heta. Leswi a va chava ku hlundzukisa muhundzuluxeri loyi, vafundhisi va endle xiboho xo hlayisa maphepha lama sayiniweke ya kopi yo hetelela eka tirhekhodo ta kereke. Kambe Almeida u lwe ni xiboho xa vona.

Enkarhini wolowo, miri wakwe se a wu hlakala hileswi a heteke makume ya malembe a ri karhi a tirha hi matimba nileswi a hlangavetaneke ni swiyimo swo tika etindhawini leto hisa. Hi 1689, hikwalaho ka leswi mavabyi yakwe a ma nyanya, Almeida u tshike mintirho ya le kerekeni leswaku a hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru hi xitalo. Lexi twisaka ku vava, u file hi 1691 loko a ri karhi a hundzuluxela ndzima yo hetelela ya Ezekiyele.

Nkandziyiso wa vumbirhi wa Testamente Leyintshwa, lowu a wu heteke emahlweninyana ka ku fa ka yena, wu kandziyisiwe hi 1693. Kambe, swi vonaka onge ntirho wakwe wu onhiwile hi vakambisisi lava nga riki na ntokoto. G. L. Santos Ferreira ebukwini yakwe leyi nge A Biblia em Portugal (Bibele ya le Portugal), u te: “Vakambisisi  . . . va cinca-cince swo tala eka vuhundzuluxeri lebyinene bya Almeida, va onhetela leswi vakambisisi vo sungula va swi siyeke.”

Vuhundzuluxeri Bya Bibele Ya Xiputukezi Byi Fika eMakumu

Loko Almeida a file, moya lowu a wu ri kona wa ku hisekela ku pfuxetiwa ni ku kandziyisiwa ka Bibele ya Xiputukezi eBatavia wu nyamalarile. Vandla ra le London leri vitaniwaka Nhlangano Wo Twarisa Vutivi Bya Vukreste hi rona ri humeseke mali leswaku ku kandziyisiwa nkandziyiso wa vunharhu wa Almeida wa Testamente Leyintshwa hi 1711 hi ku komberiwa hi varhumiwa va le Denmark lava a va tirha eTranquebar, edzongeni wa India.

Vandla leri ri endle xiboho xo sungula xa ntirho wo kandziyisa eTranquebar. Hambiswiritano, xikepe lexi yaka eIndiya lexi a xi rhwale switirho swo kandziyisa ha swona ni Tibibele ta Xiputukezi xi phangiwe hi makhamba ya Mafurwa naswona eku heteleleni xi tshikiwile ehlalukweni ra le Rio de Janeiro, eBrazil. Santos Ferreira wa tsala: “Hi xivangelo lexi nga tiviwiki ni le hansi ka swiyimo leswi vo tala va swi tekaka swi ri singita, mabokisi lama tameleke switirho swo kandziyisa ha swona ma kumeke ma ha hlayisekile endhawini ya mindzhwalo ya xikepe, kutani ma fambisiwe hi xikepe xexo ma ya eTranquebar.” Varhumiwa va le Denmark va pfuxete vuhundzuluxeri bya Almeida bya tibuku letin’wana ta Bibele hi vukheta kutani va ti kandziyisa. Vholumo yo hetelela ya Bibele ya Xiputukezi yi kandziyisiwe hi 1751, kwalomu ka malembe ya 110 endzhaku ka loko Almeida a sungule ntirho wakwe wo hundzuluxela Bibele.

Ndzhaka Leyi Tshamaka Yi Ri Kona

Ku sukela loko a ha ri ntsongo, Almeida u vone leswaku ku ni xilaveko xa Bibele ya Xiputukezi leswaku vanhu lava nga dyondzekangiki va ta twisisa ntiyiso hi ririmi ra vona. Hi ku tiyimisela u landzele pakani yoleyo evuton’wini byakwe hinkwabyo, ku nga khathariseki nkaneto wa Kereke ya Khatoliki ni wa tintangha takwe, swiphiqo leswi nga heriki swa ku pfuxeta ni mavabyi yakwe lawa a ma nyanya. Ku phikelela ka yena ku ve ni vuyelo.

Vanhu lava vulavulaka Xiputukezi laha Almeida a chumayeleke kona va file kambe Bibele yakwe ya ha ri kona. Eka lembe-xidzana ra vu-19, Vandla ra Bibele ra le Britain ni Matiko Mambe ni Vandla ra Bibele ra le Amerika ma hangalase magidi-gidi ya tikopi ta vuhundzuluxeri bya Almeida ePortugal ni le madorobeni ya le timbuweni ta le Brazil. Hikwalaho ka sweswo, Tibibele leti sukaka eka tsalwa rakwe ro sungula ta ha tirhisiwa swinene namuntlha naswona ti nyikiwa vanhu vo tala lava vulavulaka Xiputukezi.

Handle ko kanakana, va tele vanhu lava faneleke va nkhensa vahundzuluxeri va khale va Bibele vo tanihi Almeida. Kambe hi fanele hi nkhensa ngopfu Yehovha, Xikwembu lexi vulavulaka ni vanhu, lexi “rhandzaka leswaku vanhu va mixaka hinkwayo va ponisiwa naswona va fikelela vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.” (1 Timotiya 2:3, 4) Phela, hi Yena loyi a hlayiseke Rito ra yena kutani a endla leswaku ri kumeka hi xikongomelo xo pfuna hina. Onge minkarhi hinkwayo hi nga tlangela ni ku dyondza ‘xuma lexi xa nkoka swinene,’ lexi humaka eka Tata wa hina la nge matilweni.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

VITO RA XIKWEMBU

Xikombiso lexi xiyekaka xa ku tshembeka ka Almeida tanihi muhundzuluxeri hileswi a tirhiseke vito ra Xikwembu loko a hundzuluxela Tetragrammaton ya Xiheveru.

[Xihlovo Xa Kona]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mepe lowu nga eka tluka 18]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

LWANDLE RA ATLANTIC

PORTUGAL

Lisbon

Torre de Tavares

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Batavia hi lembe-xidzana ra vu-17

[Xihlovo Xa Kona]

From Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18, 19]

Tluka ro sungula ra nkandziyiso wo rhanga wa Testamente Leyintshwa hi Xiputukezi, leyi kandziyisiweke hi 1681

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal