Ku Nghena Ka Vukreste Le Asia Minor

HI LEMBE-XIDZANA ro sungula C.E., mavandlha yo tala ya Vukreste ma kurile eAsia Minor (ngopfu-ngopfu etikweni ra manguva lawa ra Turkey). Vayuda ni Vamatiko vo tala va amukele rungula ra Vukreste. Xihlamusela-marito xin’wana xa Bibele xi ri: “Handle ka le Siriya-Palestina, eAsia Minor hi kona laha ntlawa wa Vakreste wu sunguleke kona ni laha wu endleke nhluvuko lowukulu swinene.”

Hi nga vona kahle ndlela leyi Vukreste byi hangalakeke ha yona endhawini leyi loko hi hlanganisa rungula leri humaka etindhawini to hambana-hambana. A hi voneni ndlela leyi hi nga vuyeriwaka ha yona hi ku kambisisa rungula leri nga kona.

Vakreste Vo Sungula eAsia Minor

Xiendlakalo xo sungula xa nkoka xa ku hangalasiwa ka Vukreste eAsia Minor xi endleke hi Pentekosta ya 33 C.E. loko ntshungu lowu vulavulaka tindzimi to hambana-hambana lowu a wu katsa Vayuda lava a va nga tshami ePalestina ni vamatiko lava amukeleke Xiyuda va hlengeletane eYerusalema. Vaapostola va Yesu va chumayele mahungu lamanene eka vaendzi lava. Swiviko swa matimu swi vula leswaku vanhu vo tala a va huma eKapadokiya, ePonto, emugangeni wa le Asia, * eFrigiya ni le Pamfiliya, ku nga tindhawu leti a ti vumba xiphemu lexikulu xa Asia Minor. Kwalomu ka vayingiseri va 3 000 va amukele rungula ra Vukreste kutani va khuvuriwa. Loko va tlhelela emakaya ya vona, va fambe ni vupfumeri bya vona lebyintshwa.—Mintirho 2:5-11, 41.

Rungula rin’wana hi ri kuma eka xiviko xa le Bibeleni xa maendzo ya vurhumiwa ya muapostola Pawulo eAsia Minor. Eka riendzo rakwe ro sungula, kwalomu ka 47/48 C.E., Pawulo u fambe hi byatso ni vanghana vakwe va suka eKipra va ya eAsia Minor, va fika va xika ePerge le Pamfiliya. Vuyelo lebyinene bya ku chumayela ka vona byi vange mavondzo ni ku kanetiwa hi Vayuda emutini wa Antiyoka le Pisidiya. Loko Pawulo a ye eIkoniya leyi nga edzonga-vuxa, Vayuda van’wana va endle rhengu ra ku khoma varhumiwa lava hi ndlela ya tihanyi. Eku sunguleni, vanhu va le Listra lava hatlaka va nyanyuka va vule leswaku Pawulo i xikwembu. Kambe endzhaku ka loko ku fike Vayuda lava kanetaka vo huma eAntiyoka ni le Ikoniya, ntshungu wa kwalaho wu khandle Pawulo hi maribye wu n’wi tshika loko wu vona onge u file! Endzhaku ka xiendlakalo xexo, Pawulo na Barnaba va ye emahlweni ni riendzo ra vona va ya eDerbe exifundzeni xa le Galatiya lexi a xi lawuriwa hi Rhoma,  ku nga ndhawu leyi vanhu va kona a va vulavula Xilikawoniya. Ku hleriwe mavandlha kutani ku vekiwa vakulu. Xisweswo u nga swi vona leswaku kwalomu ka malembe ya 15 endzhaku ka Pentekosta ya 33 C.E., Vukreste a byi simekiwe byi tiya eAsia Minor.—Mintirho 13:13–14:26.

Eka riendzo rakwe ra vumbirhi, kwalomu ka 49 ku ya ka 52 C.E., Pawulo ni nakulobye wakwe va rhange va famba hi milenge va ya eListra, kumbexana va hundze hi le ka rikwavo le Tarso eKilikiya. Endzhaku ko tlhela a endzela vamakwavo eListra kutani a ya en’walungwini, Pawulo u ringete ku “vula rito” eswifundzheni swa Bitiniya ni swa Asia. Hambiswiritano, moya lowo kwetsima a wu n’wi pfumelelanga. Tindhawu teto a ti ta chumayeriwa endzhakunyana. Ematshan’weni ya sweswo, Xikwembu xi kongomise Pawulo ku ya etindhawini ta le n’walungu vupela-dyambu bya Asia Minor ku fika ni le Trowasi eribuweni. Kutani Pawulo exivonweni u kongomisiwe ku ya chumayela mahungu lamanene eYuropa.—Mintirho 16:1-12; 22:3.

Eka riendzo ra vunharhu ra vurhumiwa ra Pawulo, kwalomu ka 52 ku ya ka 56 C.E., u tlhele a hundza hi le Asia Minor, a fika aEfesa, ku nga doroba ra nkoka ra le Asia leri nga hlaluko. U tshame a fika kwalaho loko a vuya hi le riendzweni rakwe ra  vumbirhi. A ku ri ni ntlawa wa Vakreste lava a va hiseka edorobeni rolero, kutani Pawulo ni vanghana vakwe va tshame na wona ku ringana malembe ya kwalomu ka manharhu. Ku humelele swiphiqo swo tala ni makhombo hi nkarhi wolowo, xin’wana xa swona a ku ri hasahasa leyi pfuxiweke hi Vaefesa lava endlaka swilo swa silivhere loko va lwela bindzu ra vona ra vukhongeri leri a ri nghenisa mali yo tala.—Mintirho 18:19-26; 19:1, 8-41; 20:31.

Swi le rivaleni leswaku ntirho wa vurhumiwa lowu a wu sekeriwe ngopfu-ngopfu aEfesa wu ve ni vuyelo lebyikulu swinene. Mintirho 19:10 yi ri: “Hinkwavo lava tshamaka emugangeni wa Asiya va twe rito ra Hosi, Vayuda swin’we ni Magriki.”

Ku Andza Ka Vukreste eAsia Minor

Loko nkarhi wa ku tshama kakwe aEfesa wu ri kusuhi ni ku hela, Pawulo u tsalele Vakorinto a ku: “Mavandlha ya Asiya ma mi rungula.” (1 Vakorinto 16:19) Xana hi wahi mavandlha lawa Pawulo a a vulavula hi wona? Swi nga ha endleka leswaku a a vulavula hi lama nga le Kolosa, Lawodikiya ni le Hiyerapoli. (Vakolosa 4:12-16) Buku leyi nge Paul—His Story yi ri: “Swa twala ku vula leswaku mavandlha ya le Smirna, Pergamo, Sarda ni le Filadelfiya ma ve kona hikwalaho ka ntirho wa vurhumiwa lowu sunguleke aEfesa. . . . Hinkwawo a ma rhendzele Efesa hi timayili ta 120 (tikhilomitara ta 192) naswona a ma hlanganisiwa hi magondzo ya xiyimo lexinene ngopfu.”

Kutani kwalomu ka malembe ya 20 endzhaku ka Pentekosta ya 33 C.E., a ku ri ni mavandlha yo tala ya Vukreste edzongeni ni le vupela-dyambu bya Asia Minor. Ku vuriwa yini hi tindhawu tin’wana ta xifundzha lexi?

Lava Amukeleke Mapapila Lama Tsariweke Hi Petro

Muapostola Petro u tsale papila rakwe ro sungula leri huhuteriweke endzhaku ka malembe yo hlayanyana, kwalomu ka 62 ku ya ka 64 C.E. U ri tsalele Vakreste va le Ponto, Galatiya, Kapadokiya, Asia ni le Bitiniya. Papila ra Petro ri kombisa leswaku swi nga ha endleka a ku ri ni mavandlha ya Vukreste etindhawini leti, laha ku khutaziweke vakulu va wona leswaku va ‘risa ntlhambi.’ Xana mavandlha lawa a ma simekiwe rini?—1 Petro 1:1; 5:1-3.

Tindhawu tin’wana laha lava amukeleke mapapila lama tsariweke hi Petro a va tshama eka tona,  to tanihi le Asia ni le Galatiya, a ti chumayeriwe hi Pawulo. Hambiswiritano, a a nga chumayelanga eKapadokiya kumbe eBitiniya. Bibele a yi hi hlamuseli ndlela leyi Vukreste byi ngheneke ha yona etindhawini leti, kambe swi nga ha endleka leswaku byi nghenisiwe hi Vayuda kumbe vamatiko lava amukeleke Xiyuda lava a va ri kona eYerusalema hi Pentekosta ya 33 C.E. lava endzhakunyana va tlheleleke emakaya ya vona. Kwalomu ka malembe ya 30 endzhaku ka Pentekosta loko Petro a tsale mapapila yakwe, swi le rivaleni leswaku a ku ri ni mavandlha lawa “a ma hangalake Asia Minor hinkwayo,” hilaha mukambisisi un’wana a vulaka hakona.

Mavandlha Ya Nkombo Ya Le Ka Nhlavutelo

Ku pfukeriwa ka Varhoma hi Vayuda ku vange leswaku muti wa Yerusalema wu lovisiwa hi 70 C.E. Swi nga ha endleka leswaku Vakreste van’wana va le Yudiya va hetelele va tshama eAsia Minor. *

Loko lembe-xidzana ro sungula C.E. ri ri kusuhi ni ku hela, Yesu Kreste u kongomise mapapila eka mavandlha ya nkombo eAsia Minor hi ku tirhisa muapostola Yohane. Mapapila lawa, lama yaka evandlheni ra le Efesa, Smirna, Pergamo, Tiyatira, Sarda, Filadelfiya ni le Lawodikiya ma kombisa leswaku Vakreste endhawini leyi ya Asia Minor a va langutane ni makhombo yo hambana-hambana hi nkarhi wolowo yo tanihi mahanyelo yo biha, mimpambukwa ni vugwinehi.—Nhlavutelo 1:9, 11; 2:14, 15, 20.

Ntirho Wa Moya-xiviri Hinkwawo Lowu Endliwaka Hi Ku Titsongahata

Swi le rivaleni leswaku ku hangalaka ka Vukreste hi lembe-xidzana ro sungula swi katse swilo swo tala ku tlula leswi hi dyondzaka ha swona eka buku ya Mintirho ya Vaapostola. Muapostola Petro na Pawulo lava dumeke ngopfu, va hlanganyele eka swiendlakalo leswi hlamuseriweke eka buku ya Mintirho, kambe van’wana lava nhlayo ya vona yi nga tiviwiki a va chumayela kun’wana. Ku andza ka Vukreste eAsia Minor ku tiyisekisa leswaku Vakreste vo sungula va xi tekele enhlokweni xileriso xa Yesu lexi nge: “Hikokwalaho fambani mi ya endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa.”—Matewu 28:19, 20.

Hi ndlela leyi fanaka namuntlha, i nhlayo yitsongo ntsena ya mintirho ya vutshembeki ya Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo leyi tiviwaka hi vamakwerhu va le misaveni hinkwayo. Ku fana ni vavuri va evhangheli vo tshembeka va le Asia Minor ya lembe-xidzana ro sungula, vunyingi bya vachumayeri va manguva lawa va mahungu lamanene a va tiviwi ngopfu. Kambe na vona va tshama va khomekile ni ku va ni vutomi lebyi nga ni mikateko naswona va ni ntsako lowukulu hikwalaho ko tiva leswaku va tinyikela hi ku swi rhandza leswaku va ponisa van’wana.—1 Timotiya 2:3-6.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

KU SUNGULA KA VUKRESTE EBITINIYA NI LE PONTO

Swifundzha leswi hlanganeke swa Bitiniya na Ponto a swi ri eHlalukweni ra Lwandle ra Ntima ra Asia Minor. Ku tiviwa swo tala malunghana ni vutomi bya siku na siku exifundzheni hi ku ya hi leswi Pliny Lontsongo, ku nga un’wana wa vatirhela-mfumo va xifundzha lexi, a swi tsaleleke Trajan, Mufumi wa Rhoma.

Kwalomu ka malembe ya 50 endzhaku ka loko mapapila ya Petro ma yisiwe emavandlheni endhawini leyi, Pliny u kombele xitsundzuxo eka Trajan xa ndlela leyi a a fanele a va khoma ha yona Vakreste. Pliny u tsarile: “A ndzi si tshama ndzi va kona loko Vakreste va konanisiwa. Xisweswo, a ndzi ri tivi endlelo leri tolovelekeke ra ku va xupula. Vanhu vo tala lava nga ni malembe ni swiyimo swo hambana-hambana, vavanuna ni vavasati va tisiwa leswaku va ta tengisiwa, naswona swi tikomba onge leswi swi ta hambeta swi va tano. A hi le madorobeni ntsena laha u nga hlanganaka ni mpambukwa lowu wo biha, kambe ni le makaya ni le migangeni.”

[Dayagramu/Mepe lowu nga eka tluka 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MAENDZO YA PAWULO

Riendzo Ro Sungula Ra Vurhumiwa

KIPRA

PAMFILIYA

Perge

Antiyoka (ya Pisidiya)

Ikoniya

Listra

Derbe

Riendzo Ra Vumbirhi Ra Vurhumiwa

KILIKIYA

Tarso

Derbe

Listra

Ikoniya

Antiyoka (ya Pisidiya)

FRIGIYA

GALATIYA

Trowasi

Riendzo Ra Vunharhu Ra Vurhumiwa

KILIKIYA

Tarso

Derbe

Listra

Ikoniya

Antiyoka (ya Pisidiya)

Efesa

ASIA

Trowasi

[Seven congregations]

Pergamo

Tiyatira

Sarda

Smirna

Efesa

Filadelfiya

Lawodikiya

[Tindhawu tin’wana]

Hiyerapoli

Kolosa

LIKIYA

BITINIYA

PONTO

KAPADOKIYA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Antiyoka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Trowasi

[Xihlovo Xa Kona]

© 2003 BiblePlaces.com

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Yindlu ya mintlango ya le Efesa.—Mintirho 19:29

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Masungulo ya alitari ya Zewusi ePergamo. Vakreste va le mutini lowu a va tshama “laha xiluvelo xa Sathana” a xi ri kona.—Nhlavutelo 2:13

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.