Tsakela Ntumbuluko Kambe U Dyondza Hi Mutumbuluxi

SWI nga ha endleka leswaku u tshame u twa hi ta mupendi tlhelo muvatli wa Muntariyana la vuriwaka Michelangelo. Hambileswi u nga siki tshamaka u vona yin’wana ya minchumu ya vutshila leyi a yi endleke, u pfumelelana ni n’wamatimu wa ntivo-vuxongi loyi a vitaneke mutshila loyi wa Muntariyana a ku i “mumpfampfarhuti lonkulu la nga pimanisiwiki na munhu.” Vuswikoti bya Michelangelo a byi nge kanetiwi. A nga kona munhu loyi a nga tsakelaka swilo swa vutshila swa Michelangelo kambe a nga pfumeli leswaku i mumpfampfarhuti lonkulu.

Sweswi ehleketa hi ndlela yo hlamarisa leyi swilo leswi hanyaka emisaveni swi rharhanganeke ni ku hambana-hambana ha yona. Swi fanerile leswi The New York Times yi tshaheke profesa un’wana wa sayense ya ntivo-vutomi a ku: “Ntumbuluko wu ni vumbhoni bya leswaku wu lo tumbuluxiwa.” U engeterile a ku: “Swilo leswi hanyaka i xihlamariso lexikulu.” Xana swa twala ku hlamarisiwa hi ntumbuluko kambe u nga pfumeli leswaku ku ni mutumbuluxi?

Muapostola Pawulo, mukambisisi la hisekaka wa swilo leswi a a swi vona, u vulavule hi lava a va “gandzela ni ku tirhela leswi vumbiweke, ematshan’wini ya Muvumbi.” (Varhoma 1:25, Bibele—Mahungu Lamanene) Hikwalaho ko kuceteriwa hi tidyondzo ta ku tiendlekela ka swilo leti hangalakeke, van’wana va ala ku pfumela leswaku ntumbuluko wu swi kombisa kahle leswaku ku fanele ku ri ni mutumbuluxi. Kambe, xana dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi hlamusela sayense ya ntiyiso hi ku helela? Xiya leswi Christoph Schönborn, bixopo-nkulu wa Mukhatoliki wa le Vienna a swi vuleke eka The New York Times: “Dyondzo yin’wana ni yin’wana leyi kanetaka kumbe yi lavaka ku honisa vumbhoni lebyi hlamarisaka bya leswaku ntumbuluko wu lo tumbuluxiwa, hi ku ya hi ntivo-vutomi i dyondzo leyi nga riki ni xisekelo, ku nga ri sayense.”

Xana Sayense Yi Nge He Vi Na Vuyo?

Hambiswiritano, ku ni lava ehleketaka leswaku ku pfumela eka vumbhoni bya leswaku ku ni Muvumbi swi nga “sivela ku endla ndzavisiso.” Xihloko xin’wana eka magazini wa New Scientist xi hlamusele ku chava koloko, xi vula leswaku “leswi sayense yi nga vulavisisi lebyi nga heriki byo tshubula swilo, yi nga siveriwa hi xihinga lexi swi nga kotekiki ku xi hundza lexi tsariweke marito lama nge ‘i mutumbuluxi la endleke leswi.’” Xana mhaka yoleyo leyi va karhataka ya twisiseka? A yi twisiseki nikatsongo. Entiyisweni, a va fanele va karhateka hi ku lava ku tiva muvumbi. Hikwalaho ka yini?

Ku pfumela leswaku vuako ni vutomi emisaveni swi ve kona hikwalaho ka ku tiendlekela ka swilo kahle-kahle swi nga vula leswaku hi tshika ndlela yin’wana ni yin’wana yo ringeta ku kuma nhlamuselo leyi twisisekaka. Hi hala tlhelo, ku pfumela leswaku swilo leswi hi swi vonaka swi endliwe hi Muvumbi wo tlhariha swi nga hi susumetela ku kambisisa ntumbuluko ni ndlela leyi a tirhiseke vutlhari byakwe ha yona hilaha byi kombisiweke hakona  eka vuako. Anakanya hi leswi: Ku tiva leswaku Leonardo da Vinci u pende xifaniso xa “Mona Lisa” a swi va tshikisanga van’wamatimu va ntivo-vuxongi ku kambisisa maendlelo yakwe ni swilo leswi a swi tirhiseke. Hilaha ku fanaka, ku pfumela leswaku ku ni Muvumbi a swi fanelanga swi hi heta matimba yo vutisisa leswaku hi kuma vuxokoxoko ni ku tiva ndlela leyi ntumbuluko wakwe wu rharhanganeke ha yona.

Ematshan’weni yo tshikisa vanhu ku endla ndzavisiso lowu engetelekeke, Bibele yi khutaza ku lavisisa tinhlamulo ta swivutiso swa sayense ni leswi vulavulaka hi Xikwembu. Hosi Davhida wa khale u anakanyisise hi ndlela yo hlamarisa leyi miri wakwe wu vumbiweke ha yona. Hikwalaho u te: “Ndzi endliwe hi ndlela yo hlamarisa, leyi chavisekaka. Mintirho ya wena ya hlamarisa, hilaha moya-xiviri wa mina wu swi lemukaka kahle hakona.” (Pisalema 139:14) Entiyisweni, Bibele yi vula leswaku Muvumbi u vutise kokwa wa hina Yobo a ku: “Xana u tshame u xiyisisa hi vutlharhi tindhawu to anama ta misava?” (Yobo 38:18) Sweswo a swi ringanyeti nikatsongo ku aleriwa ku vutisa ni ku kambisisa kwihi na kwihi. Entiyisweni, laha Muendli Lonkulu u khutaze ku dyondza hi mintirho ya mavoko yakwe. Nakambe anakanya hi xirhambo lexi tsariweke hi muprofeta Esaya lexi hi khutazaka ku engetela ku twisisa ka hina hi Loyi a vumbeke swilo leswi nga kona, lexi nge: “Tlakuselani mahlo ehenhla mi vona. I mani loyi a tumbuluxeke swilo leswi?” Kutani Esaya 40:26 yi vula yinhla ya leswaku vuako byi endliwe hi matimba lamakulu ni ntamu. Sweswo swi fambisana ni leswi kumiweke hi sayense.

I ntiyiso leswaku tinhlamulo ta swivutiso swa malunghana ni ntumbuluko a ti kumeki hi ku olova minkarhi hinkwayo. Xivangelo xin’wana xa sweswo hi leswi vuswikoti bya hina byo twisisa byi ringaniseriweke naswona hi nga yi twisisiki hi ku helela misava leyi hi tshamaka eka yona. Yobo a a swi twisisa sweswo. U dzunise Muvumbi loyi a kotaka ku hayeka misava ya hina ehenhla ka hava ni mapapa lama nga ni mati ehenhla ka misava. (Yobo 26:7-9) Kambe Yobo u xiye leswaku swihlamariso sweswo ‘ko va swiphemunyana swa tindlela ta Muvumbi.’ (Yobo 26:14) Handle ko kanakana Yobo a a lava ku dyondza leswi engetelekeke malunghana ni misava leyi a a tshama eka yona. Naswona Davhida u xiye ku tsana kakwe, a tsala a ku: “Vutivi byo tano bya ndzi hlamarisa swinene. Byi le henhla swinene lerova a ndzi nge byi fikeleli.”—Pisalema 139:6.

Ku pfumela leswaku ku ni Muvumbi a swi wu siveli nhluvuko wa sayense. Ku endla ndzavisiso hi vutivi lebyi enteke etimhakeni ta sayense ni ta moya hakunene a swi heli. Hosi yin’wana ya khale leyi a yi dume hi vutivi bya yona lebyi enteke, hi ku titsongahata yi tsarile yi ku: “Ši v̌ekile ku anakanya ka v̌utomi le’byi nga heriki e timbilwini ta v̌ona; hambi ŝi ri tano, a ku na munhu l’a twisisaka mitiro le’yi endliweke hi Šikwembu e ku sunguleni ka yona e ku yisa ku heteleleni.”—Eklesiasta 3:11, Bibele Ya Xitsonga.

 Xana Swi Fanerile Ku ‘Nghenisa Xikwembu Loko Swi Tikile Ntsena’?

Van’wana va lwisana ni mhaka ya leswaku Xikwembu xi kombisiwa “tanihi nhlamuselo leyi nga ntlhantlho” loko yi nga ri kona nhlamuselo ya sayense leyi nga kombisiwaka. Hi marito man’wana, va vula leswaku Xikwembu xexo lexi nga Muvumbi xi ‘nghenisiwa loko swi tikile ntsena,’ loko vanhu va tsandzeka ku twisisa swilo swo karhi ntsena. Kambe, xana hi swihi leswi va tikelaka ku swi twisisa? Xana i swilo switsongo ntsena leswi nga nyawuriki? Nikatsongo, entiyisweni eka dyondzo ya Darwin ya ku tiendlekela ka swilo ku ni swilo leswikulu swinene leswi va tsandzekaka ku swi twisisa. Swilo sweswo leswi dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi tsandzekeke ku swi hlamusela i swa nkoka ngopfu evuton’wini. Entiyisweni, vaseketeri va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo lava tshembaka mhaka leyi nga riki na vumbhoni, va tirhisa dyondzo ya Darwin ku hlamusela swilo leswi sayense yi tsandzekeke ku swi hlamusela.

Muvumbi la hlamuseriweke eBibeleni a hi ‘Xikwembu lexi nghenisiwaka loko swi tikile ntsena.’ Ematshan’weni ya sweswo, ntirho wa xona wu hlanganisa swiyenge hinkwaswo, swiphemu hinkwaswo ni vuxokoxoko hinkwabyo bya ntumbuluko. Mupisalema u kandziyise mintirho hinkwayo ya ku tumbuluxa ya Yehovha, a ku: “Wena u xihlovo xa vutomi hinkwabyo, naswona hikwalaho ka ku vonakala ka wena hi vona ku vonakala.” (Pisalema 36:9, Today’s English Version) U hlamuseriwa kahle tanihi Loyi a “endleke tilo ni misava ni lwandle ni swilo hinkwaswo leswi nga eka swona.” (Mintirho 4:24; 14:15; 17:24) Hikwalaho ka sweswo, mudyondzisi un’wana wa hi lembe-xidzana ro sungula u tsale leswaku Xikwembu xi “[tumbuluxe] swilo hinkwaswo.”—Vaefesa 3:9.

Ku tlula kwalaho, Xikwembu xi simeke “milawu ya matilo,” ku nga milawu ya ntumbuluko leyi kongomisaka swilo ni ntamu, milawu leyi vativi va sayense va ha yi dyondzaka. (Yobo 38:33) Ntumbuluko wa xona wa twisiseka naswona wu tumbuluxiwe hi xikongomelo, wu hetisisa xikongomelo xa xona xo vumba misava leswaku ku ta tshama swilo leswi hanyaka swo hambana-hambana leswi hlamarisaka.

Ntumbuluko Ni Ku Tirhisa Mabyongo

Eku heteleleni, hi fanele hi kambisisa mhaka ya ku tirhisa mabyongo. Loko a vulavula hi ku angarhela malunghana ni loko tidyondzo to hambana-hambana ta sayense ti fanele ti tshembiwa, mutsari wa swa sayense John Horgan u te: “Loko hi nga tiyiseki hi vumbhoni byo karhi, a hi fanelanga hi khomiwa hi tingana ku tirhisa mabyongo ya hina leswaku hi kuma nkongomiso.”

Xana swa twala hakunene ku vula leswaku vutomi byi ve kona hi xiwelo kumbe byi ve kona hikwalaho ka matimba ya ku tiendlekela ka swilo? Hambileswi dyondzo leyi ya ku tiendlekela ka swilo yi dumeke swinene, vanhu vo tala vo tlhariha, ku katsa ni vativi va sayense, va khorwiseka leswaku ku ni Muvumbi la tlhariheke. Profesa un’wana wa swa sayense u vula leswaku vanhu hi ku angarhela “hi ndlela leyikulu ni ya vutlhari va ehleketa leswaku vutomi byi ni musunguri.” Ha yini va ehleketa tano? Vanhu vo tala va ta pfumelelana hi ku olova ni marito ya muapostola Pawulo lama nge: “Yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwa hi munhu.” (Vaheveru 3:4) Kutani Pawulo u ya emahlweni a gimeta hi marito lawa lama twalaka: “Loyi a akeke swilo hinkwaswo i Xikwembu.” Hi ku ya hi langutelo ra Bibele, a swi twisiseki nikatsongo ku pfumela leswaku yindlu yi lava mumpfampfarhuti ni muaki kambe u vula leswaku sele leyi rharhanganeke yi lo tiendlekela.

Bibele yi vula leswi malunghana ni lava alaka leswaku Muvumbi u kona: “Xihunguki xi vule embilwini  ya xona xi ku: ‘Yehovha a nga kona.’” (Pisalema 14:1) Laha, mupisalema u tshinya lava va ha faneleke va khorwisiwa. Munhu a nga kongomisiwa hi mavonelo ya vanhu ku ri ni ku kongomisiwa hi vumbhoni lebyi nga lo dlaa, erivaleni. Hi hala tlhelo, munhu wo tlhariha la nga ni ku twisisa a tlhela a titsongahata wa pfumela leswaku Muvumbi u kona.—Esaya 45:18.

Eka vanhu vo tala lava tirhisaka mabyongo, vumbhoni lebyi kombisaka leswaku Muvumbi Lonkulu u kona byi le rivaleni.

U Nga N’wi Tiva Muvumbi

Loko hi swi xiya leswaku hi lo vumbiwa, xana a hi vumberiwa yini? Hi xihi xikongomelo xa vutomi bya hina? Sayense ya tsandzeka ku nyikela tinhlamulo leti enerisaka ta swivutiso leswi. Hambiswiritano, timhaka leti ta nkoka ti lava tinhlamulo leti khorwisaka ni leti enerisaka. Bibele yi nga pfuna swinene emhakeni leyi. A yi hlamuseli Yehovha tanihi Muvumbi ntsena kambe yi tlhela yi n’wi hlamusela tanihi Muhetisisi wa swikongomelo loyi a nga ni swivangelo leswi twalaka swa leswi a swi endlaka. Matsalwa ma hlavutela xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu, ma hi nyika vumundzuku ni ntshembo.

Hambiswiritano, Yehovha i mani? Xana i Xikwembu xa muxaka muni? Timbhoni ta Yehovha ta ku rhamba leswaku u ta dyondza hi Muvumbi wa hina wo Tlhariha tanihi munhu wa xiviri. U nga dyondza hi vito rakwe ni hi timfanelo takwe swin’we ni ndlela leyi a tirhisanaka ha yona ni vanhu. ERitweni rakwe ku nga Bibele, u ta xiya leswaku ha yini hi nga fanelanga hi hlamala swilo leswinene leswi a swi tumbuluxeke ntsena kambe hi faneleke hi tlhela hi n’wi dzunisa leswi a nga Muvumbi.—Pisalema 86:12; Nhlavutelo 4:11.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Michelangelo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ku pfumela eka Muvumbi swi fambisana ni sayense ya ntiyiso

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ku hambana-hambana ka swilo leswi hanyaka ni leswi swi kotaka ku cinca swi fambisana ni ndhawu leyintshwa, i vumbhoni bya leswaku swi vumbiwe hi vutlhari

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ntumbuluko wu fanele wu ri ni muvumbi