Buku Leyi Lahlekeke Ya John Milton

A SWI tolovelekanga leswaku mutsari a va ni nsusumeto lowukulu swonghasi emisaveni ku fana na John Milton, mutsari wa xiphato xo leha xa Xinghezi lexi nge Paradise Lost. Hi ku ya hi mutsari un’wana wa matimu ya vanhu, Milton “a a rhandziwa hi vo tala, a vengiwa hi van’wana, kambe lava nga twangiki nchumu hi yena a va nga tati ni xandla.” Ku fikela namuntlha, tibuku ta Xinghezi ni ndhavuko wa xona swi ve kona hikwalaho ka tibuku leti a ti tsaleke.

Swi te njhani leswaku John Milton a va ni nsusumeto wo tano? I yini leswi endleke leswaku buku yakwe yo hetelela—On Christian Doctrine—yi pfuxa njhekanjhekisano lerova yi tshama yi nga gandlisiwi ku ringana malembe ya 150?

Loko A Ha Ri Ntsongo

John Milton u velekeriwe endyangwini lowu fuweke wa le London hi 1608. Milton u ri: “Tatana u ndzi lunghiselele ndza ha ri ntsongo leswaku ndzi dyondzela ku tsala tibuku, lerova ku sukela loko ndzi ri ni malembe ya 12 hi vukhale a ndzi tolovele ku etlela exikarhi ka vusiku hikwalaho ka leswi a ndzi swi rhandza swinene ku dyondza.” A a ri xichudeni lexi tlhariheke swinene kutani u kume digri leyi tekaka malembe lama tlulaka mune le Cambridge hi 1632. Endzhaku ka sweswo, u ye emahlweni a hlaya tibuku leti vulavulaka hi matimu ni leti humaka emutini wa khale wa Greece ni wa Rhoma.

Milton a a lava ku va mutlhokovetseri, kambe enkarhini wakwe vanhu va le Nghilandhi a va lwela ku hlunga vuhosi. Palamendhe leyi a yi rhangeriwa hi Oliver Cromwell, yi simeke huvo leyi endleke leswaku Hosi Charles wo Sungula a dlayiwa hi 1649. Hi ku tirhisa mavulavulelo yo phata lama khorwisaka, Milton u seketele xiendlo lexi kutani a va muvulavuleri wa hulumendhe ya Cromwell. Entiyisweni, loko a nga si va ni ndhuma tanihi mutlhokovetseri, John Milton se a a tiviwa swinene hi swiphephana swakwe leswi vulavulaka hi tipolitiki ni mahanyelo.

Endzhaku ko tlhela ku simekiwa fambiselo ra ku va ni mufumi etikweni, hi ku vekiwa ka Charles wa Vumbirhi evuhosini hi 1660, vutomi bya Milton byi ve ekhombyeni hikwalaho ka vuxaka lebyi a a ri na byona na Cromwell. Milton u balekile a ya tumbela naswona vanghana vakwe lava a va ri ni nkucetelo lowukulu hi vona va nga endla leswaku a kota ku pona rifu. Eka hinkwaswo leswi, u hambete a rhandza ngopfu timhaka ta vukhongeri.

“Ku Kambela Tidyondzo Ta Vukhongeri Hi Ku Tirhisa Bibele”

Loko Milton a hlamusela ndlela leyi a a ti rhandza ha yona timhaka ta moya evutsongwaneni byakwe, wa tsala: “Loko ndza ha ri mufana ndzi sungule hi ku tirhisa nkarhi wa mina leswaku ndzi dyondza swinene Testamente ya Khale ni Leyintshwa hi tindzimi ta yona to sungula.” Milton u sungule ku xixima Matsalwa yo Kwetsima tanihi wona ntsena nkongomiso wo tshembeka etimhakeni ta mahanyelo ni ta vukhongeri. Kambe ku dyondza tibuku ta ndhavuko wa vukhongeri ta le minkarhini yakwe swi n’wi hete matimba swinene. Endzhakunyana u tsale a ku: “Ndzi vone leswaku a ndzi nge sekeli tidyondzo ta xisekelo leti ndzi ti pfumelaka kumbe ku veka ntshembo wa mina wa ku ponisiwa etibukwini teto ta vukhongeri.” Leswi Milton a a tiyimisele ku kambela swinene tidyondzo ta vukhongeri leti a a pfumela eka tona hi ku tirhisa “Bibele leswaku a kota ku teka xiboho lexinene,” u sungule ku endla nxaxamelo wa matsalwa lawa a a vona leswaku i ya nkoka, a ma hlela hi ku ya hi tinhloko-mhaka leti tolovelekeke kutani a tshaha tindzimana ta le Bibeleni eka minxaxamelo yoleyo.

Namuntlha, John Milton u tsundzukiwa ngopfu hi ku qambha xiphato lexi nge Paradise Lost, lexi hlamuselaka hi ta xiviko xa le Bibeleni xa ndlela leyi ku hetiseka ku n’wi lahlekeleke ha yona munhu.  (Genesa, ndzima ya Vunharhu) Xiphato lexi lexi kandziyisiweke ro sungula hi 1667, hi xona lexi ngopfu-ngopfu xi endleke leswaku Milton a va mutsari la dumeke, ngopfu-ngopfu ematikweni lama vulavulaka Xinghezi. Endzhakunyana u kandziyise xiphato xin’wana lexi nge Paradise Regained lexi yeke emahlweni xi hlamusela hi xiviko lexiya. Swiphato leswi swi kombisa xikongomelo xo sungula xa Xikwembu hi vanhu—ku tiphina hi vutomi lebyi hetisekeke emisaveni leyi nga paradeyisi—naswona swi vulavula hi ku vuyeteriwa ka Paradeyisi ya Xikwembu emisaveni hi ku tirhisa Kreste. Hi xikombiso, eka xiphato lexi nge Paradise Lost, ntsumi leyikulu Mikayele u profeta hi nkarhi lowu Kreste a nga ta “hakela lava tshembekeke eka Yena kutani a va nyika ntsako lowu nga heriki, ku nga ha va etilweni kumbe emisaveni, hikuva hi nkarhi wolowo misava yi ta va yi ri paradeyisi, ndhawu yo tsakisa swinene ku tlula Edeni naswona wu ta va nkarhi wo tsakisa swinene.”

Buku Leyi Nge On Christian Doctrine

Ku ringana malembe yo tala, Milton a a lava ni ku tsala buku leyi vulavulaka hi vuenti hi vutomi bya Vukreste ni tidyondzo ta byona. Hambileswi hi 1652 a hundzukeke bofu, u kulule a n’watseka eka ntirho lowu, a ri karhi a pfuniwa hi vamatsalana va yena kukondza a fa hi 1674. Milton u vitane buku leyi yo hetela a ku i A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Eka rito ra yona ro rhanga, u tsale a ku: “Vatsari vo tala lava tshameke va tsala hi mhaka leyi . . . va endle tinhlamuselo ta le matlhelo ntsena leti vulavulaka katsongo hi ndzima ni ndzimana, ku nga tindzimana ta le Bibeleni leti hinkwaswo leswi va swi dyondzisaka swi sekeriweke hi ku helela eka tona. Hi hala tlhelo, mina ndzi tikarhatele ku tata matluka ya mina swinene hi mintshaho leyi humaka eswiphen’wini hinkwaswo swa Bibele.” Hi ku pfumelelana ni marito ya Milton, buku leyi nge On Christian Doctrine yi kombetela eMatsalweni kumbe yi ma tshaha minkarhi leyi tlulaka 9 000.

Hambileswi eku sunguleni Milton a a nga kanakani ku vula mavonelo yakwe, u hlwele ku yi kandziyisa buku leyi. Ha yini? Xivangelo xin’wana hileswi a a swi tiva leswaku tinhlamuselo ta yona ta Matsalwa a ti hambane swinene ni tidyondzo ta kereke leti a ti amukeriwa. Ku engetela kwalaho, leswi fambiselo ra ku va ni mufumi a ri tlhele ri simekiwa, a a nga rhandziwi hi hulumendhe. Hikokwalaho, swi nga ha endleka leswaku a a rindze leswaku tiko xi etlela. Hambiswiritano, endzhaku ka rifu ra Milton, matsalana wakwe u teke buku-nsongwa ya Xilatini a yi yisa eka mugandlisi un’wana, kambe u ale ku yi gandlisa. Kutani holobye wa le Nghilandhi wa timhaka ta matiko mambe u teke buku-nsongwa leyi hi nkani ivi a yi veka etifayilini. Ku hundze lembe-xidzana ni hafu buku ya Milton yi nga si tshuburiwa.

Hi 1823, matsalana un’wana u kume buku-nsongwa leyi phutseriweke ya mutlhokovetseri la dumeke. Hosi George wa Vumune loyi hi nkarhi wolowo a a fuma tiko ra Nghilandhi, u lerise leswaku buku leyi yi hundzuluxeriwa ku suka eka Xilatini kutani yi kandziyiseriwa vanhu. Loko yi kandziyisiwe hi Xinghezi endzhaku ka malembe mambirhi, buku-nsongwa leyi yi pfuxe njhekanjhekisano lowukulu exikarhi ka vativi va vukhongeri ni vatsari. Hi ku hatlisa bixopo un’wana u vule leswaku buku-nsongwa leyi yi tsariwe  hi vukanganyisi, a nga pfumelanga leswaku Milton—loyi vanhu vo tala a va n’wi teka a ri mutlhokovetseri lonkulu wa le Nghilandhi wa timhaka ta vukhongeri—a a ta ti bakanya hi ku kongoma tidyondzo leti kereke yi ti tekaka ti kwetsima. Leswi muhundzuluxeri wa buku-nsongwa leyi a voneke ka ha ri emahlweni ndlela leyi a va ta angula ha yona naswona a tiyisekeke leswaku yi tsariwe hi Milton, u nghenise tinhlamuselo ta le hansi eka nkandziyiso lowu leti kombisaka swilo swa 500 leswi fanaka ebukwini leyi nge On Christian Doctrine ni leyi nge Paradise Lost. *

Tidyondzo Leti Milton A A Pfumela Eka Tona

Hi nkarhi wa Milton, tiko ra Nghilandhi a ri amukele Tsima ra Maprotestente ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni kutani a ri nga nwisani mati ni Kereke ya Rhoma Khatoliki. Maprotestente hi ku angarhela a ma pfumela leswaku nkongomiso etimhakeni ta ripfumelo ni mahanyelo wu huma eMatsalweni yo Kwetsima ntsena ku nga ri eka mupapa. Kambe, ebukwini leyi nge On Christian Doctrine, Milton u kombise leswaku tidyondzo to tala ni mikhuva yo tala swa Vuprotestente na swona a swi nga fambisani ni Matsalwa. Hi ku ya hi swivangelo swa le Bibeleni, u bakanye dyondzo ya Macalvin ya ku kunguhateriwa ka vumundzuku bya vanhu a vula leswaku vanhu va ni ntshunxeko wa ku tihlawulela. U khutaze ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu, ku nga Yehovha, hi xichavo, a ri tirhisa hi ku phindha-phindha etibukwini takwe.

Milton u hlamule hi ku ya hi Matsalwa leswaku moya-xiviri wa munhu wa fa. Loko a vulavula hi Genesa 2:7, u tsale a ku: “Loko munhu se a vumbiwe hi ndlela yoleyo, Matsalwa ma gimete hi ku: xisweswo munhu a va moya-xiviri lowu hanyaka. . . . Munhu a hi swiphemu swimbirhi kumbe nchumu lowu nga hambanisiwaka: hilaha hakanyingi vanhu va ehleketaka hakona, leswaku u endliwe hi swilo swimbirhi leswi hambaneke, moya-xiviri ni miri. Ku hambana ni sweswo, munhu hi byakwe i moya-xiviri naswona moya-xiviri i munhu.” Kutani Milton u vutise xivutiso lexi: “Xana munhu hi byakwe wa fa, kumbe ku fa miri ntsena?” Endzhaku ko nyikela tindzimana to tala ta Bibele leti kombisaka leswaku munhu hi byakwe wa fa, u engeterile a ku: “Kambe vumbhoni lebyi khorwisaka ngopfu bya leswaku moya-xiviri wa fa lebyi ndzi nga vulavulaka ha byona hi lebyi vuriweke hi Xikwembu hi xoxe, Ezek[iyele 18:]20: moya-xiviri lowu dyohaka wona wu ta fa.” Milton u tlhele a vulavula hi matsalwa yo tanihi Luka 20:37 na Yohane 11:25 ku kombisa leswaku ntshembo wa vanhu lava feke i ku pfuxiwa eku feni ka le nkarhini lowu taka.

I yini lexi susumeteleke vanhu ku karihela buku leyi nge On Christian Doctrine? A ku ri vumbhoni byo olova bya Milton kambe lebyi nga ni matimba lebyi sekeriweke eBibeleni bya leswaku Kreste, ku nga N’wana wa Xikwembu, u ntsongo eka Xikwembu, ku nga Tatana. Endzhaku ko tshaha Yohane 17:3 na Yohane 20:17, Milton wa vutisa: “Loko Tatana a ri Xikwembu xa Kreste ni Xikwembu xa hina, naswona loko ku ri ni Xikwembu xin’we ntsena, i mani la nga vaka Xikwembu handle ka Tatana?”

Ku engetela kwalaho, Milton u ri: “N’wana hi byakwe swin’we ni vaapostola vakwe va pfumela eka hinkwaswo leswi va swi vulaka ni leswi va swi tsalaka leswaku Tatana u nkulu eka N’wana eka swilo hinkwaswo.” (Yohane 14:28) “Hakunene i Kreste la vulaka leswi, eka Matewu 26:39: “Tatana, loko swi koteka, hundzisa xinwelo lexi eka mina. Kambe, ku nga ri hi ku rhandza ka mina, kambe hi ku rhandza ka wena. . . . Ha yini a khongela eka Tatana ntsena, ematshan’weni yo khongela swi ya eka yena, loko yena hi yexe a ri Xikwembu hakunene? Loko yena hi yexe a ri munhu naswona a ri Xikwembu lexi tlakukeke, ha yini a khongelela nchumu lowu nga ematimbeni yakwe? . . . Leswi N’wana a gandzelaka ni ku xixima Tatana ntsena, kutani u hi dyondzisa leswaku hi endla leswi fanaka.”

Swihoxo Swa Milton

John Milton u lave ntiyiso. Hambiswiritano, a a ha swi endla swihoxo tanihi munhu naswona mavonelo man’wana yakwe swi nga ha endleka leswaku ma kuceteriwe hi swilo leswi nga tsakisiki leswi n’wi humeleleke. Hi xikombiso, hi ku hatlisa endzhaku ka loko va tekanile, nsati wakwe, ku nga n’wana lontsongo wa xisati wa Ndhuna ya le Vuhosini, u n’wi siyile kutani a tlhelela eka vatswari vakwe ku ringana malembe manharhu. Hi nkarhi wolowo, Milton u tsale swiphephana a vula leswaku swi lulamile ku dlaya vukati, ku nga ri ntsena hi swivangelo swa ku nga tshembeki evukatini—ku nga xona ntsena xivangelo lexi vuriweke hi Yesu—kambe ni loko vatekani va nga twanani. (Matewu 19:9) Milton u vulavule hi dyondzo leyi fanaka ebukwini leyi nge On Christian Doctrine.

Ku nga khathariseki swihoxo swa Milton, buku leyi nge On Christian Doctrine yi ri kombisa hi ndlela leyi khorwisaka langutelo ra Bibele etidyondzweni to tala ta nkoka. Ku fikela namuntlha, buku yakwe yi susumetela vahlayi va yona leswaku va kambela tidyondzo ta vona hi ku tirhisa Matsalwa yo Kwetsima tanihi nkongomiso lowu tshembekaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso eka tluka 11]

Milton a a ri xichudeni xa Bibele lexi hisekaka

[N’wini ya Vini va Xiifaniso]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Xifaniso eka tluka 12]

Xiphato lexi nge “Paradise Lost” xi endle leswaku Milton a va ni ndhuma

[N’wini ya Vini va Xiifaniso]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Xifaniso eka tluka 12]

Buku yo hetelela ya Milton yi lahleke ku ringana malembe ya 150

[N’wini ya Vini va Xiifaniso]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Mimfungho ya Vini va Swifaniso]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina