“Swikepe Swa Kitimi” Swi Famba-famba eMalwandle

MATIKO lama nga endzilakaneni wa le vuxeni bya lwandle ra Mediteraniya ma vone tinyimpi to tala ta le lwandle. Ringeta ku anakanya hi yin’wana ya tinyimpi teto ta le lwandle leyi lwiweke malembe-xidzana ya ntlhanu emahlweni ka Kreste. Xikepe lexi jikaka hi ku olova swinene lexi vuriwaka trireme a xi famba hi rivilo lerikulu. Vatluti va kwalomu ka 170 lava nga eka swithezi swinharhu va tluta va boheleriwe swiseketelo swa dzovo eswisutini swa vona.

Xikepe lexi xi tsemakanya magandlati xi kongoma eka xikepe xin’wana xa valala hi rivilo ra 13 ku ya ka 17 wa tikhilomitara hi awara. Xikepe lexi lavaka ku hlaseriwa xi ringeta ku baleka. Hi nkarhi wolowo wa mangava, xikepe xi tikeriwa hi ku famba ivi ku vonaka tsheve ra xona. Mhandzi yo tontswa leyi ambexiweke koporo leyi nga emahlweni ka xikepe lexi vuriwaka trireme yi boxa miri lowu nga tiyangiki wa xikepe lexin’wana. Ku tshovekela ka mapulanga swin’we ni pongo ra mati lama nghenaka hi mbhovo lowukulu swi chavisa vatluti va xikepe lexi hlaseriwaka. Eka xikepe lexi vuriwaka trireme, vuthu leritsongo ra tinhenha leti hlomeke swinene ri tsutsumela exikepeni lexi boxiweke leswaku ri ya hlasela. Ina, swikepe swin’wana swa khale a swi chavisa hakunene!

Swichudeni swa Bibele swi ti tsakela ngopfu timhaka leti vulavulaka hi “Kitimi” ni “swikepe swa Kitimi,” leti tin’wana ta tona ti nga vuprofeta. (Tinhlayo 24:24; Daniyele 11:30; Esaya 23:1) Kahle-kahle Kitimi a yi kumeka kwihi? I yini leswi hi swi tivaka malunghana ni swikepe swa kona? Naswona ha yini tinhlamulo ta kona ti fanele ti ku tsakisa?

N’wamatimu wa Muyuda Josephus u vule leswaku Kitimi i “Chethimos,” a hlanganisa tiko ra Kitimi ni xihlala xa Kipra. Nakambe muti wa Kition (kumbe Citium) lowu nga edzonga-vuxa bya xihlala xa Kipra wu hlanganisa tiko ra Kitimi ni xihlala lexi. Leswi xihlala  xa Kipra a xi ri emahandzeni ya magondzo ya khale lawa a ku famba van’wamabindzu, a xi ri endhawini leyinene hileswi a xi vuyeriwa hi ku va ekusuhi ni mahlaluko ya le vuxeni bya lwandle ra Mediteraniya. Leswi xihlala xa Kipra a xi boheka ku seketela rin’wana ra matiko lama lwaka ekusuhi na xona xi tlhele xi va museketeri la nga ni matimba ni matiko man’wana kumbe xihinga lexikulu.

Vaaki Va Le Xihlaleni Xa Kipra Ni Lwandle

Vumbhoni lebyi kumiweke loko ku endliwa vuyimburi ehansi ka mati ni le masirheni swin’we ni matsalwa ya khale ni swifaniso leswi tsariweke eswibyeni swa vumba, swi hi pfuna ku vona hi mahlo ya mianakanyo swikepe leswi humaka eKipra. Vaaki va khale va le Kipra a va ri vaendli va swikepe lava nga ni vutshila. Xihlala xa vona a xi ri ni makhwati lama tlhumeke, naswona minsonga leyi sirhelelekeke a yi endla mahlaluko ya ntumbuluko. Mirhi a yi nga tsemeriwi ku endla swikepe ntsena kambe a yi tlhela yi tirhisiwa ku n’okisa koporo—xicelwa lexi endleke xihlala xa Kipra xi va ni ndhuma swinene ematikweni ya khale.

Vanhu va le Fenikiya lava a va famba va endla miti yin’wana tikoloni ta vona etindhawini leti a ti ri emagondzweni ya vona yo endla mabindzu, va xiye bindzu ra le Kipra ra ku xavisela matiko man’wana swilo. Yin’wana ya tindhawu teto a ku ri muti wa Kition, eKipra.—Esaya 23:10-12.

Endzhaku ka ku wa ka muti wa Tiri, swi tikomba onge vaaki van’wana va kona va balekele exihlaleni xa Kitimi. Swi nga ha endleka leswaku vaaki va tiko ra Fenikiya lava a va famba hi swikepe va endla miti yin’wana tikoloni ta vona, va hoxe xandla swinene eka thekinoloji ya swikepe swa vaaki va le Kipra. Nakambe ndhawu leyi muti wa Kition a wu ri eka yona a yi endla leswaku swikepe swa le tikweni ra Fenikiya swi sirheleleka swinene.

Ku Endla Bindzu Leri Hanyaka Ni Matiko Yo Hambana-hambana

Bindzu ra khale ra ku xaviselana swilo ra le matikweni ya le vuxeni bya lwandle ra Mediteraniya a ri rharhanganile hi nkarhi wolowo. Swilo swa risima leswi xavisiwaka swo huma eKipra a swi tleketliwa hi swikepe swi ya exihlaleni xa Kreta, xa Sardinia, xa Silikiya ni le swihlaleni swa Aegean. Makhuwana ni timbita to hoxa swiluva eka tona swo huma eKipra swi kumiwile eswihlaleni sweswo, naswona swibya swo xonga swa vumba swa le Mycenae (Grikiya) swi kumiwe hi vunyingi eKipra. Loko swidyondzi swin’wana swi kambisise koporo leyi n’okisiweke yi va xivumbeko xa xitina leyi tshuburiweke exihlaleni xa Sardinia, swi vule leswaku swi ehleketa leswaku yi huma eKipra.

 Hi 1982 ku kumiwe xikepe lexi tshovekeke eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-14 B.C.E. ekusuhi ni ribuwa ra le dzongeni wa tiko ra Turkey. Eka vuyimburi lebyi endliweke ehansi ka mati ku kumiwe xuma xo tala lexi fihliweke—koporo leyi n’okisiweke yi va xivumbeko xa xitina leyi ku ehleketiwaka leswaku yi huma eKipra, mafi ya ximilana xin’wana lama tirhisiwaka ku pholicha swin’wetsin’wetsi, makhuwana ya le Kanana, pulanga ro tiya swinene ra ntima, meno ya ndlopfu, swin’wetsin’wetsi swo tala swa nsuku ni swa silivhere swa le Kanana, swilo swo khavisa hi swona swa xivumbeko xa xifufunhunu ni swilo swin’wana swo huma aEgipta. Loko vatsari van’wana va kambisise vumba lebyi tirhisiweke exikepeni xexo, va vule leswaku swi nga ha endleka leswaku xikepe xexo xi endliwe eKipra.

Lexi tsakisaka, malunghana ni nkarhi lowu ku ringanyetiwaka leswaku xikepe lexi xi tshoveke ha wona, Balama u vulavule hi swikepe leswi humaka eKitimi eka ‘marito ya vutlhari’ lawa a ma vuleke. (Tinhlayo 24:15, 24) Ina, swikepe swa le Kipra a swi dume swinene ematikweni ya le Vuxa Xikarhi. Xana swikepe leswi a swi ri njhani?

Swikepe Swa Mabindzu

Swikepe swo tala ni mabyatso lama endliweke hi vumba swi tshuburiwile etindlwini ta swilahlo emutini wa khale wa Amathus eKipra. Swikepe leswi swi nyikela rungula ra nkoka malunghana ni ndlela leyi swikepe swa le Kipra a swi ri ha yona naswona swin’wana swi vekiwe eka timuziyamu leswaku vanhu va swi vona.

Mixaka ya swona yi kombisa leswaku swikepe swo sungula a swi tirhiseriwa ku endla mabindzu ntsena. Hakanyingi swikepe leswitsongo a swi tlutisiwa hi vatluti va 20. Swikepe swo anama swi tlhela swi va ni makhumbi yo leha a swi endleriwe ku tleketla nhundzu ni vanhu eka maendzo yo koma eribuweni ra xihlala xa Kipra. Pliny Lonkulu u vule leswaku vaaki va le Kipra va endle xikepe lexitsongo lexi nga tikiki, lexi a xo tlutisiwa kunene, lexi a xi rhwala nhundzu leyi endlaka tithani ta 90.

Kutani a ku ri ni swikepe leswikulu swa mabindzu swo fana ni lexi kumiweke ekusuhi ni le ribuweni ra tiko ra Turkey. Swin’wana a swi rhwala nhundzu leyi endlaka tithani ta 450 elwandle leri pfulekeke. Swikepe leswikulu a swi va ni vatluti va 50, eka matlhelo hamambirhi ku ri ni vatluti va 25, naswona xi lehe timitara ta 30 xi ri ni mhandzi leyi tlakukeke timitara ta 10.

Swikepe Swa Nyimpi Swa “Kitimi” Eka Vuprofeta Bya Le Bibeleni

Moya wa Yehovha hi wona wu endleke leswaku ku vuriwa mhaka leyi: “Ku ta va ni swikepe swi huma  evugima-lwandle bya Kitimi, entiyisweni swi ta xanisa Asiriya.” (Tinhlayo 24:2, 24) Xana vuprofeta lebyi byi hetisekile? Swikepe leswi humaka eKipra swi katseke njhani eku hetisekeni ka vuprofeta lebyi? ‘Swikepe sweswo leswi humaka evugima-lwandle bya Kitimi’ a ku nga ri swona swa van’wamabindzu leswi a swi famba-famba eLwandle ra Mediteraniya. A ku ri swikepe swa nyimpi leswi a swi vangela vanhu nhlomulo.

Leswi swilaveko swa nyimpi a swi cinca, ndlela ya xisekelo leyi swikepe a swi akiwa ha yona yi antswisiwile leswaku ku endliwa swikepe leswi nga ni rivilo swi tlhela swi va ni matimba. Kumbexana swikepe swa nyimpi swo sungula swa le Kipra a swi fana ni xifaniso lexi tshuburiweke emutini wa Amathus. Xifaniso xa kona xi kombisa xikepe xo lala xi tlhela xi leha, lexi ncila wa xona wu fikaka wu jika wu ya ehenhla wu tlhela wu ya endzeni ku fana ni swikepe swa nyimpi swa le Fenikiya. Xi ni nsimbi yo boxa ha yona ni switlhangu swa xirhendzevutana ematsheveni ekusuhi ni ncila wa xona ni le mahlweni ka xona.

Hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E. eGrikiya ku ve ni swikepe swo sungula leswi vitaniwaka ti-bireme (leswi nga ni tilayini timbirhi ta vatluti). Swikepe leswi a swi lehe kwalomu ka 24 wa timitara naswona a swi aname timitara tinharhu. Eku sunguleni, swikepe a swi tirhisiwa ku tleketla tinhenha, tinyimpi ta kona a ti lweriwa etikweni. Endzhakunyana ka nkarhi, ku ve ni xilaveko xo engetela layini ya vunharhu ya vatluti naswona emahlweni ka xikepe ku nghenisiwe mhandzi yo tontswa leyi ambexiweke koporo yo boxa ha yona. Xikepe xexo lexintshwa xi vitaniwe leswaku i trireme, hilaha swi vuriweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi. Muxaka lowu wa xikepe wu dume ngopfu enkarhini wa nyimpi ya le Salami (480 B.C.E.) loko Magriki ma hlule vuthu ra le matini ra Vaperesiya.

Endzhakunyana, Alekzanda Lonkulu u ye evuxeni hi swikepe swakwe swa nyimpi leswi vuriwaka ti-trireme, eka tsima ra yena ro lava ku fuma. Swikepe sweswo a swi endleriwe ku lwa ha swona tinyimpi, ku nga ri ku teka riendzo ro leha exikarhi ka lwandle, hikuva a swi nga ri na ndhawu leyi ringaneke yo veka swilo. Swikepe leswi a swi fanele swi yima eswihlaleni swa le Aegean leswaku swi kuma swilo leswi lavekaka ni ku lunghisiwa. Pakani ya Alekzanda a ku ri ku lovisa swikepe swa nyimpi swa Vaperesiya. Hambiswiritano, leswaku a kota ku endla tano, a a fanele a rhanga hi ku lovisa khokholo leri tiyeke ra muti wa Tiri. A va wisela eKipra loko va ya emutini wa Tiri.

Vanhu va le Kipra a va yima na Alekzanda Lonkulu hi nkarhi wa ku rhendzeriwa ka muti wa Tiri (332 B.C.E.), va nyikele hi swikepe swa nyimpi swa 120. Tihosi tinharhu ta le Kipra ti fambe hi swikepe swa nyimpi leswaku ti ya joyina Alekzanda. Ti hlanganyele eku rhendzeriweni ka muti wa Tiri loku heteke tin’hweti ta nkombo. Muti wa Tiri wu hluriwile, kutani vuprofeta bya Bibele byi hetisekile. (Ezekiyele 26:3, 4; Zakariya 9:3, 4) Leswaku Alekzanda a kombisa ku tlangela kakwe, u nyike tihosi ta le Kipra vulawuri lebyi hlawulekeke.

Ku Hetiseka Loku Hlamarisaka

Strabo, n’wamatimu wa lembe-xidzana ro sungula u vule leswaku Alekzanda u hlele leswaku a pfuniwa hi swikepe leswi humaka eKipra ni le Fenikiya etsimeni rakwe ro ya eArabiya. Swikepe leswi a swi nga tiki naswona a swi olova ku swi tlhantlha, kutani swi teke masiku ya nkombo ntsena ku va swi fika eThapsacus (Tifisa) en’walungwini wa Siriya. (1 Tihosi 4:24) Ku sukela kwalaho a swi koteka ku famba hi nambu u ya eBabilona.

Hikwalaho, marito lama vonakaka ma nga twisiseki kahle eBibeleni ma hetiseke hi ndlela yo hlamarisa endzhaku ka malembe-xidzana ya kwalomu ka khume! Ku pfumelelana ni marito ya Tinhlayo 24:24, swikepe swa mavuthu ya Alekzanda Lonkulu swi kongome evuxeni swi sukela eMakedoniya hi ku tiyimisela kutani swi hlule tiko ra Asiriya, eku heteleleni swi hlula Mfumo wa matimba wa Vameda ni Vaperesiya.

Hambileswi hi nga ni rungula leri nga nyawuriki malunghana ni “swikepe swa Kitimi,” kambe ri kombetela eku hetisekeni loku hlamarisaka ka vuprofeta bya Bibele hi ndlela leyi pakanisaka. Vumbhoni byebyo bya matimu byi tiyisa ripfumelo ra hina leswaku hi nga byi tshemba vuprofeta lebyi nga eBibeleni. Vuprofeta byebyo byo tala byi katsa vumundzuku bya hina, kutani hi fanele hi byi tekela enhlokweni.

[Mepe eka tluka 16]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

ITALY

Sardinia

Silikiya

Lwandle ra Aegean

GRIKIYA

Kreta

LIBIYA

TURKEY

KIPRA

Kition

Tiri

EGIPTA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Muxaka wa xikepe xa nyimpi xa le Grikiya lexi vuriwaka “trireme”

[N’wini wa Xifaniso]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Muxaka wa xikepe xa khale xa nyimpi xa le Fenikiya lexi vuriwaka “bireme”

[N’wini wa Xifaniso]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Mbita yo hoxa swiluva eka yona leyi kombisaka xikepe xa le Kipra

[N’wini wa Xifaniso]

Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Swikepe swa khale swo rhwala nhundzu, swo tanihi leswi ku vulavuriwaka ha swona eka Esaya 60:9