Luka—Mutirhi-kulorhi La Rhandzekaka

A KU ri lembe ra 65 C.E. le Rhoma. Luka a a swi tiva leswaku swi ni khombo ku fikela kwihi loko van’wana vo swi tiva leswaku yena i munghana wa muapostola Pawulo, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ku tengisiweni hikwalaho ka ripfumelo ra yena. A swi tikomba onge Pawulo a a ta gweveriwa rifu. Kambe hi nkarhi wolowo wo tika, i Luka ntsena loyi a a ri swin’we ni muapostola loyi.—2 Timotiya 4:6, 11.

Vanhu lava hlayaka Bibele va ri toloverile vito ra Luka hikuva Evhangeli leyi a yi tsaleke yi vitaniwa hi vito ra yena. Luka u fambe mpfhuka wo leha na Pawulo, loyi a n’wi vitaneke “n’anga leyi rhandzekaka” ni ‘mutirhi-kulorhi.’ (Vakolosa 4:14; Filemoni 24) Matsalwa a ma hi byeli swo tala hi Luka, ma boxa vito ra yena kanharhu ntsena. Hambiswiritano, loko u ri karhi u kambisisa leswi ndzavisiso wu swi kombisaka hi Luka, a swi kanakanisi leswaku na wena u ta xixima Mukreste loyi wo tshembeka hilaha Pawulo a n’wi xiximeke hakona.

Mutsari Tlhelo Murhumiwa

Evhangeli ya Luka ni buku ya Mintirho ya Vaapostola swi kongomisiwe eka Teyofilo, leswi kombisaka leswaku Luka hi yena a tsaleke tibuku letimbirhi leti huhuteriweke hi Xikwembu. (Luka 1:3; Mintirho 1:1) Luka a nga vuli leswaku u n’wi vonile Yesu Kreste loko a endla vutirheli bya yena. Ku ri na sweswo, Luka u vula leswaku u kume rungula eka lava swi voneke hi mahlo naswona u “[lavisise] swilo hinkwaswo ku sukela emasungulweni hi ku kongoma.” (Luka 1:1-3) Hikwalaho swi nga ha endleka Luka a ve mulandzeri wa Kreste endzhaku ka Pentekosta ya 33 C.E.

Van’wana va ehleketa leswaku Luka a a huma eAntiyoka le Siriya. Va swi xiya leswaku buku ya Mintirho yi vulavula hi vuxokoxoko bya swiendlakalo leswi humeleleke emutini wolowo nileswaku buku leyi yi vulavula hi un’wana wa ‘vavanuna va nkombo lava ku tiyisekiwaka ha vona’ leswaku a a ri “muproselita wa le Antiyoka,” kasi a ku boxiwi leswaku vavanuna lavan’wana va tsevu a va huma kwihi. Ina, a hi nge vuli hi ku tiyiseka leswaku leswi swi kombisa leswaku Luka a a huma eAntiyoka.—Mintirho 6:3-6.

Hambileswi vito ra Luka ri nga boxiwiki eka buku ya Mintirho, tindzimana tin’wana ti tirhisa risivi “hi” na “hina,” leswi kombisaka leswaku na yena u hoxe xandla eka swiendlakalo swin’wana leswi hlamuseriwaka ebukwini leyi. Loko Luka a hlamusela ndlela leyi Pawulo ni vanakulobye va yena va fambeke ha yona etikweni ra Asia Minor hinkwaro, u ri: “Va hundza eMisiya kutani va rhelela va ya eTrowasi.” Le Trowasi hi laha Pawulo a voneke kona xivono xa wanuna wa le Makedoniya loyi a kombeleke a ku: “Pelela eMakedoniya u ta hi pfuna.” Luka wa engetela: “Endzhakunyana ka loko a vone xivono, hi lave ku ya eMakedoniya.” (Mintirho 16:8-10) Leswi Luka a tshikeke ku tirhisa risivi “va” kutani a tirhisa “hi,” swi ringanyeta leswaku u fambe na Pawulo swin’we ni vanakulobye va yena eTrowasi. Endzhaku ka kwalaho Luka na yena u tikatsile entirhweni wo chumayela eFilipiya, leswi kombisaka leswaku na yena u hlanganyerile eka wona. Wa tsala: “Hi siku ra savata hi huma hi nyangwa hi ya etlhelo ka nambu, laha a hi ehleketa leswaku ku ni ndhawu ya xikhongelo; hiloko hi tshama ehansi hi vulavula ni vavasati lava a va hlengeletanile.”  Hikwalaho ka sweswo, Lidiya ni ndyangu wa yena hinkwawo va amukele mahungu lamanene kutani va khuvuriwa.—Mintirho 16:11-15.

Va kanetiwile le Filipiya, laha Pawulo a hanyiseke nandza un’wana wa xisati loyi a a vhumbha a kuceteriwa hi “dimona ra vungoma.” Loko vini va yena va vone leswaku a a va nga ha ta yi kuma mali, va khome Pawulo na Silasi, lava endzhakunyana va biweke ni ku pfaleriwa ekhotsweni. Swi tikomba onge Luka yena a nga khotsiwanga, hikuva u hlamusela leswi humeleleke vanakulobye va yena a nga tikatsi yena. Loko va ntshunxiwile, ‘Pawulo na Silasi va khutaze vamakwavo kutani va famba.’ Luka u tlhele a tikatsa emhakeni loko endzhakunyana Pawulo a tlhelele eFilipiya. (Mintirho 16:16-40; 20:5, 6) Kumbexana Luka u sele eFilipiya leswaku a langutela ntirho kwalaho.

Ku Hlengeleta Rungula

Luka u ri kume njhani rungula leri a nga ri tsala eka Evhangeli ya yena ni le ka buku ya Mintirho? Swiyenge swa rungula ra le bukwini ya Mintirho laha Luka a tikatseke kona swi kombisa leswaku u fambe na Pawulo ku suka eFilipiya ku ya eYerusalema, laha muapostola Pawulo a tlheleke a khotsiwa. Loko va ri endleleni, Pawulo ni lava a va famba na yena va hundze hi le Khezariya, laha va fikeke va tshama masiku yo hlaya na Filipi muvuri wa evhangeli. (Mintirho 20:6; 21:1-17) Swi nga ha endleka rungula ra Luka leri vulavulaka hi mintirho yo sungula ya vurhumiwa leyi endliweke eSamariya u ri kume eka Filipi, loyi a a rhangela ntirho wo chumayela kwalaho. (Mintirho 8:4-25) Kambe i vamani van’wana lava Luka a kumeke rungula eka vona?

Swi nga ha endleka leswaku malembe mambirhi lawa Pawulo a ma heteke a khotsiwile le Khezariya ma nyike Luka nkarhi wo endla ndzavisiso hi rungula ra yena ra Evhangeli. Emutini wa Yerusalema lowu a wu nga ri ekule, a a ta kuma matimu ya rixaka ra Yesu. Luka u tsale swiendlakalo swo tala swa vutomi ni vutirheli bya Yesu leswi kumekaka eka Evhangeli ya yena ntsena. Mutivi un’wana u xiye tindzimana ta 82 leti nga ni vuxokoxoko byolebyo lebyi hlawulekeke.

Swi tikomba onge Luka u byeriwe hi ta ku velekiwa ka Yohane hi Elizabeta, mana wa Yohane lowo Khuvula. Vuxokoxoko bya ku velekiwa ka Yesu ni vutomi bya yena loko a ha ri ntsongo a nga ha va a byi kume eka Mariya, mana wa Yesu. (Luka 1:5-80) Swi nga ha endleka leswaku Petro, Yakobo, kumbe Yohane va byele Luka malunghana ni ku phasiwa ka tinhlampfi hi singita. (Luka 5:4-10) I Evhangeli ya Luka ntsena leyi vulavulaka hi swifaniso swa Yesu, swo tanihi Musamariya  lonene, nyangwa yo khuma, mali ya nsimbi ya drakma leyi lahlekeke, n’wana wa vusopfa ni mufuwi na Lazaro.—Luka 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Luka a a khathala swinene hi vanhu. U tsale hi ta gandzelo ra Mariya ra ku tibasisa, ku pfuxiwa eku feni ka n’wana wa noni ni wansati loyi a toteke milenge ya Yesu hi mafurha. I Luka loyi a vulavulake hi vavasati lava tirheleke Kreste naswona u hi byela leswaku Marta na Mariya va N’wi nyike swakudya. Evhangeli ya Luka yi vulavula hi ku horisiwa ka wansati loyi a a govekile ni wanuna loyi a a ri ni xirhumberhumbe swin’we ni ku basisiwa ka vavanuna va khume lava a va ri ni nhlokonho. Luka u hi byela hi Zakiya wo koma loyi a khandziyeke murhi leswaku a kota ku vona Yesu, naswona u tsale malunghana ni ku hundzuka ka mudyohi un’we loyi a a beleriwe etlhelo ka Kreste.—Luka 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

Lexi xiyekaka hileswaku Evhangeli ya Luka yi vulavula hi endlelo ra Musamariya lonene wa le xifanisweni xa Yesu ro tshungula mbanga. Handle ko kanakana, leswi Luka a a ri n’anga u tsale hi nhlamuselo ya Yesu ya mpfuno lowu nyikeriweke, ku katsa ni ku tirhisiwa ka vhinyo tanihi leyi dlayaka switsongwatsongwana, mafurha tanihi lama hungutaka ku vava ni ku bandicha mbanga.—Luka 10:30-37.

Nakulobye Wa Mubohiwa

Luka a a khathala swinene hi muapostola Pawulo. Loko Pawulo a pfaleriwile ekhotsweni le Khezariya, holobye wa Rhoma Felikisi u lerise leswaku ku nga siveriwi “munhu wa ka [va Pawulo]” leswaku a “n’wi tirhela.” (Mintirho 24:23) Swi nga ha endleka Luka a a ri un’wana wa lava a va tirhela Pawulo. Leswi Pawulo a a nga ri na rihanyo lerinene, swi nga ha endleka ku n’wi khathalela ku ve yin’wana ya mintirho ya “n’anga leyi rhandzekaka.”—Vakolosa 4:14; Vagalatiya 4:13.

Loko Pawulo a kombele leswaku nandzu wakwe wu hundziseriwa eka Khezari, Festo holobye wa Rhoma u rhumele muapostola loyi eRhoma. Luka u fambe na mubohiwa loyi hi ku tshembeka eka riendzo ro leha ra xikepe ro ya eItaliya kutani a tsala rungula leri twisisekaka ra ku tshovekeriwa ka vona hi xikepe. (Mintirho 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Loko Pawulo a ri endlwini ya yena eRhoma laha a a nga pfumeleriwi ku huma, u tsale mapapila yo hlayanyana lama huhuteriweke, a vulavula hi Luka eka mambirhi ya wona. (Mintirho 28:30; Vakolosa 4:14; Filemoni 24) Swi nga ha endleka Luka a tsale buku ya Mintirho eka malembe lawa lamambirhi.

Swi tikomba onge endlwini ya Pawulo eRhoma a ku tshama ku endliwa swilo swa moya. Kwalaho Luka u fanele a hlangane ni vatirhi-kulobye van’wana va Pawulo—Tixiko, Aristako, Marka, Yusto, Epafrasi na Onesima, loko hi boxa va nga ri vangani.—Vakolosa 4:7-14.

Loko Pawulo a khotsiwe ra vumbirhi, loko a twa onge rifu ri kwala nyongeni, Luka loyi a a tshembekile ni ku va ni xivindzi u n’wi seketerile hambileswi van’wana va n’wi fularheleke. Swi nga ha endleka Luka a a ri ekhombyeni ra ku khotsiwa na yena. Luka loyi kumbexana a a ri matsalana wa Pawulo hi nkarhi wolowo, a nga ha va a tsale marito ya Pawulo, lama nge: “I Luka ntsena la nga na mina.” Hi ku ya hi ndhavuko wa kona, endzhakunyana ka kwalaho Pawulo u dlayiwile.—2 Timotiya 4:6-8, 11, 16.

Luka a a ri ni moya wo tinyikela a tlhela a titsongahata. A a nga tinyungubyisi hi dyondzo ya yena kumbe a ringeta ku voniwa hi vanhu. Ina, a a ta va a tihanyele vutomi bya yena bya ku va n’anga, kambe u hlawule ku yisa timhaka ta Mfumo emahlweni. Ku fana na Luka, onge hi nga twarisa mahungu lamanene handle ka vutianakanyi naswona hi tirhela ku vangamisa Yehovha hi ku titsongahata.—Luka 12:31.

[Bokisi eka tluka 19]

A A RI MANI TEYOFILO?

Luka u tsalele Teyofilo Evhangeli ya yena swin’we ni Mintirho ya Vaapostola. Eka Evhangeli ya Luka, wanuna loyi u vitaniwa “Teyofilo loyi a chavisekaka swinene.” (Luka 1:3) Marito lama nge “loyi a chavisekaka swinene” a ku ri ndlela yo losa munhu la dumeke, la fuweke swinene swin’we ni vatirhela-mfumo lava tlakukeke eka hulumendhe ya le Rhoma. Muapostola Pawulo u vitane Festo, holobye wa le Rhoma la fumaka Yudiya hi ndlela leyi fanaka.—Mintirho 26:25.

Handle ko kanakana, Teyofilo u twe rungula malunghana na Yesu naswona a a ri tsakela. Luka a a tshemba leswaku rungula ra Evhangeli ya yena a ri ta endla leswaku Teyofilo a “tiva hi ku helela ku tiya ka swilo leswi [a] dyondzisiweke swona hi nomu.”—Luka 1:4.

Hi ku ya hi mutivi wa Mugriki Richard Lenski, swi nga ha endleka leswaku Teyofilo a a nga ri mupfumeri loko Luka a n’wi vitana “loyi a chavisekaka swinene,” hikuva “etibukwini hinkwato ta Vukreste, . . . ku hava makwerhu la nga Mukreste loyi a tshameke a vitaniwa hi xithopo xolexo.” Endzhakunyana loko Luka a tsala buku ya Mintirho, a nga xi tirhisanga xithopo xolexo lexi nge “loyi a chavisekaka swinene” kambe u lo vula ntsena a ku: “Wena Teyofilo.” (Mintirho 1:1) Lenski u gimete hi ku vula leswaku: “Loko Luka a tsalela Teyofilo Evhangeli ya yena, wanuna loyi la dumeke a a nga si va Mukreste kambe a a ti tsakela swinene timhaka leti fambisanaka ni Vukreste; kambe loko Luka a n’wi rhumelela buku ya Mintirho, Teyofilo se a a hundzukile.”