Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Nahume, Habakuku Na Sofaniya
Rito Ra Yehovha Ra Hanya
Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Nahume, Habakuku Na Sofaniya
MFUMO wa misava wa Vaasiriya se a wu lovise muti wa Samariya, ku nga ntsindza wa mfumo wa Israyele wa tinyimba ta khume. Nakambe se a ku ri khale tiko ra Asiriya ri xungeta muti wa Yuda. Muprofeta Nahume wa le Yuda a a ri ni rungula malunghana ni ntsindza wa tiko ra Asiriya, ku nga Ninivha. Buku ya Bibele ya Nahume leyi tsariweke emahlweni ka 632 B.C.E., yi tamele rungula rero.
Mfumo wa misava lowu landzeleke a ku ri wa Vababilona, lowu minkarhi yin’wana tihosi ta wona a ku ri Vakalidiya. Buku ya Habakuku, kumbexana leyi hetiweke ku tsariwa hi 628 B.C.E., yi profete ndlela leyi Yehovha a a ta tirhisa mfumo wolowo wa misava ha yona ku va xitirho xakwe leswaku a avanyisa, naswona yi profete leswi a swi ta humelela mfumo wa Babilona eku heteleleni.
Muprofeta Sofaniya wa le Yuda u rhange a profeta Nahume na Habakuku va nga si sungula ku profeta. Emalembeni yo tlula 40 lawa a ma heteke a ri karhi a profeta emahlweni ka ku lovisiwa ka Yerusalema hi 607 B.C.E., u huwelele rungula ra ku lovisiwa ka muti wa Yuda ni leri tisaka ntshembo eka wona. Nakambe buku ya Bibele ya Sofaniya yi ni marungula ya ku avanyisa lama kongomisiweke eka matiko man’wana.
“KHOMBO EKA MUTI LOWU HALATAKA NGATI”
Rungula ra “ku avanyisiwa ka Ninivha” ri huma eka Yehovha Xikwembu, la ‘hlwelaka ku hlundzuka naswona a nga ni matimba lamakulu.’ Hambileswi Yehovha a nga “khokholo esikwini ra maxangu” eka lava lavaka vutumbelo eka yena, muti wa Ninivha a wu ta lovisiwa.—Nahume 1:1, 3, 7.
“Kunene Yehovha u ta hlengeleta ku tinyungubyisa ka Yakobe.” Hambiswiritano, ku fana ni ‘nghala leyi handzulelaka,’ tiko ra Asiriya ri tshikilele tiko ra vanhu va Xikwembu. Yehovha a a “ta hisa kalichi ya [muti wa Ninivha] ya nyimpi hi ndzilo. Kutani banga [a] ri ta lovisa swinghalana swa [wona] swa ntshiva.” (Nahume 2:2, 12, 13) “Khombo eka muti lowu halataka ngati,” ku nga Ninivha. “Hinkwavo lava va twaka xiviko malunghana na [wona], kunene va ta [phokotela] mavoko” kutani va tsaka.—Nahume 3:1, 19.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
1:9—Ku ‘herisiwa hilaha ku heleleke’ ka muti wa Ninivha a swi ta vula yini eka muti wa Yuda? A swi ta vula ku ntshunxiwa hilaha ku nga heriki eku tshikileriweni hi tiko ra Asiriya; “maxangu a ma nge vi kona ra vumbirhi.” Loko Nahume a vulavula onge hiloko muti wa Ninivha se wu nga ha ri kona, u tsarile a ku: “Waswivo! Ehenhla ka tintshava ku ni milenge ya loyi a tisaka mahungu lamanene, loyi a twarisaka ku rhula. Wena Yuda, tlangela minkhuvo ya wena.”—Nahume 1:15.
2:6—Hi tihi “tinyangwa ta milambu” leti pfuriweke? Tinyangwa leti ti vula ku pfuriwa ka marhangu ya muti wa Ninivha hi mati ya Nambu wa Tigri. Hi 632 B.C.E. loko mavuthu lama hlanganeke ya Vababilona ni ya Vameda ma ye ku ya hlasela muti wa Ninivha, vaaki va wona a swi va khomisanga rhumbyana sweswo. Leswi a va tivona va sirheleriwe hi marhangu ya vona lama tlakukeke, va vone muti wa vona wu ri lowu swi nga kotekiki ku nghena eka wona. Hambiswiritano, timpfula letikulu ti vange leswaku nambu wa Tigri wu khapakhapa. Hi ku ya hi n’wamatimu Diodorus, leswi “swi endle leswaku xiphemu xin’wana xa muti xi taleriwa hi mati kutani ma wisa xiphemu lexikulu xa marhangu.” Xisweswo tinyangwa ta nambu ti pfulekile kutani hilaha swi profetiweke hakona, muti wa Ninivha wu lovisiwe hi ku hatlisa ku fana ni ndzilo lowu hisaka mahlanga lama omeke.—Nahume 1:8-10.
3:4—Muti wa Ninivha a wu fana njhani ni nghwavava? Muti wa Ninivha wu kanganyise matiko hi ku ma tshembisa ku endla xinakulobye na wona ni ku ma pfuna kambe entiyisweni wu ma rhwexe joko leri tshikilelaka. Hi xikombiso, tiko ra Asiriya ri pfune Hosi Akazi wa le Yudiya hi ndlela yo karhi eka ntwanano lowu tiko ra Israyele ri wu endleke ni tiko ra Siriya. Kambe eku heteleleni, “hosi ya Asiriya [yi] hlase[le Akazi], [yi] n’wi vangela ku karhateka.”—2 Tikronika 28:20.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:2-6. Ku va Yehovha a tirihisele eka valala vakwe lava alaka ku tinyiketela hi ndlela leyi hlawulekeke eka yena, swi kombisa leswaku u lava ku tinyiketela loku hlawulekeke hi ku helela eka lava n’wi gandzelaka.—Eksoda 20:5.
1:10. Marhangu lamakulu lama nga ni madzana ya swihondzo a ma ku sivelanga ku hetiseka ka rito ra Yehovha malunghana ni muti wa Ninivha. Valala va vanhu va Yehovha namuntlha va nge swi koti ku pona vuavanyisi byo vava bya Xikwembu.—Swivuriso 2:22; Daniyele 2:44.
“LOYI A LULAMEKE, U TA HAMBETA A HANYA”
Tindzima timbirhi to sungula ta buku ya Habakuku i mbulavurisano exikarhi ka muprofeta loyi na Yehovha Xikwembu. Leswi Habakuku a a karhatekile hikwalaho ka swilo leswi a swi humelela emutini wa Yuda, u vutise Xikwembu a ku: “Ha yini u ndzi endla ndzi vona leswo biha, naswona u tshamela ku languta ku karhateka?” Yehovha u hlamurile a ku: “Ndzi yimisa Vakalidiya, tiko ra nsele, ra madzolonga.” Muprofeta loyi u hlamarisiwe hi leswi Xikwembu a xi ta tirhisa “lava va xengaka” leswaku va xupula muti wa Yuda. (Habakuku 1:3, 6, 13) Habakuku u tiyisekisiwile leswaku lava lulameke va ta hambeta va hanya, kambe valala va nga ka va nga poni ku xupuriwa. Ku tlula kwalaho, Habakuku u tsale hi makhombo ya ntlhanu lawa a ma ta wela valala va Vakalidiya.—Habakuku 2:4.
Loko Habakuku a khongelela tintswalo u hlamusela “hi tinsimu ta xirilo” swikombiso leswi hundzeke leswi kombisaka matimba lamakulu ya Yehovha, ku fana ni leswi endlekeke eLwandle ro Tshwuka, emananga ni le Yeriko. Nakambe muprofeta u profete hi ta ku yima ka Yehovha a lovisa hi ku kariha eArmagedoni. Xikhongelo lexi xi gimeta hi marito lawa: “Yehovha, Hosi leyi Lawulaka, i ntamu wa mina lowukulu; u ta endla milenge ya mina yi fana ni ya timbavala, naswona u ta ndzi endla ndzi famba etindhawini ta mina leti tlakukeke.”—Habakuku 3:1, 19.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
1:5, 6—Ha yini ku yimisiwa ka Vakalidiya leswaku va hlasela Yerusalema swi vonake swi nga khorwiseki eka Vayuda? Enkarhini lowu Habakuku a sunguleke ku profeta ha wona, muti wa Yuda a wu kuceteriwa swinene hi tiko ra Egipta. (2 Tihosi 23:29, 30, 34) Hambileswi Vababilona a va sungula ku va ni matimba swinene, vuthu ra vona a ri nga si n’wi hlula Faro Neko. (Yeremiya 46:2) Ku tlula kwalaho, tempele ya Yehovha a yi ri eYerusalema, naswona tihosi ta rixaka ra Davhida leti tlhandlamanaka ti fume ti ri kwalaho handle ko kavanyetiwa. Eka Vayuda va nkarhi wolowo, “ntirho” wa Xikwembu wa ku pfumelela Vakalidiya leswaku va lovisa Yerusalema a wu vonaka wu nga ta endleka. Kambe ku nga khathariseki ndlela leyi va nga ha vaka va ma teke ha yona marito ya Habakuku, xivono xa malunghana ni ku lovisiwa ka Yerusalema hi Vababilona ‘xi hetisekile hakunene’ hi 607 B.C.E.—Habakuku 2:3.
2:5—I mani “munhu la tiyeke emirini” naswona ha yini a a ta tsandzeka ku “fikelel[a] pakani yakwe”? Vababilona, lava a va tirhisa vutshila bya vona bya nyimpi ku hlula matiko, a va vumba “munhu la tiyeke emirini.” Leswi a a tolovele ku hlula swi n’wi endle a fana ni munhu la dakweke hi vhinyo. Hambiswiritano, a a nga ta swi kota ku tihlengeletela matiko hinkwawo hikuva Yehovha a a ta tirhisa Vameda ni Vaperesiya leswaku va n’wi lovisa. “Munhu” yoloye wa manguva lawa u vumbiwa hi mimfumo ya tipolitiki. Na yena u dakwe hi ku titshemba ni ku tikukumuxa naswona u ni makwanga yo lava ku va lonkulu. Kambe a nga yi fikeleli pakani yakwe ya “ku tihlengeletela matiko hinkwawo.” I Mfumo wa Xikwembu ntsena lowu nga ta hlanganisa vanhu.—Matewu 6:9, 10.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:1-4; 1:12–2:1. Habakuku u vutise swivutiso hi mbilu hinkwayo, kutani Yehovha u n’wi hlamurile. Xikwembu xa ntiyiso xi yingisa swikhongelo swa malandza ya xona yo tshembeka.
2:1. Ku fana na Habakuku, hi fanele hi tshama hi xalamukile hi tlhelo ra moya naswona hi hiseka entirhweni wa Yehovha. Nakambe hi fanele hi tshama hi lunghekele ku lulamisa langutelo ra hina ri fambisana ni ku “tshinyiwa” kun’wana ni kun’wana loku hi nga ha ku kumaka.
2:3; 3:16. Loko ha ha rindzele ku fika ka siku ra Yehovha hi ku tiyiseka, hi nga tshiki ku tshama hi hitekile.
2:4. Leswaku hi pona esikwini leri taka ra Yehovha ra ku avanyisa, hi fanele hi tiyisela hi ku tshembeka.—Vaheveru 10:36-38.
2:6, 7, 9, 12, 15, 19. Khombo ri ta wela la rhandzaka makwanga ya mpindzulo wa vukanganyisi, la rhandzaka madzolonga, la tikhomaka hi ndlela yo biha kumbe la gandzelaka swikwembu swa hava. Hi fanele hi tshama hi pfule mahlo leswaku hi papalata mikhuva ni swiendlo leswi.
2:11. Loko hi tsandzeka ku paluxa vubihi bya misava leyi, “ribye ri ta rila hi mbitsi.” I swa nkoka leswaku hi hambeta hi chumayela rungula ra Mfumo hi xivindzi!
3:6. A ku na nchumu lowu nga yimisaka Yehovha loko a avanyisa, hambi i minhlangano ya vanhu leyi vonakaka yi tshama hilaha ku nga heriki ku fana ni tintshava ni switsunga.
3:13. Hi ni xitiyisekiso xa leswaku eArmagedoni ku nge lovisiwi vanhu hinkwavo. Yehovha u ta ponisa malandza yakwe yo tshembeka.
3:17-19. Hambileswi hi nga ha weriwaka hi maxangu emahlweni ka Armagedoni niloko se yi fikile, hi nga tiyiseka leswaku Yehovha u ta hi nyika ‘ntamu lowukulu’ loko hi ya emahlweni hi n’wi tirhela hi tsakile.
“SIKU RA YEHOVHA RI LE KUSUHI”
Vugandzeri bya Bali a byi hangalake emutini hinkwawo wa Yuda. Yehovha u vule leswi hi ku tirhisa muprofeta wakwe Sofaniya: “Ndzi ta tshambuluta voko ra mina ku lwa na Yuda ni ku lwa ni vaaki hinkwavo va Yerusalema.” Sofaniya u lemukisile: “Siku ra Yehovha ri le kusuhi.” (Sofaniya 1:4, 7, 14) Lava nga ta “tumbetiwa” esikwini rero hi lava hanyaka hi ku ya hi swilaveko swa Xikwembu ntsena.—Sofaniya 2:3.
“Khombo eka . . . muti lowu wu tshikilelaka,” ku nga Yerusalema! “‘Tshamani mi ndzi languterile,’ ku vula Yehovha, ‘ku fikela esikwini leri ndzi nga ta yima ha rona ndzi phanga, hikuva xiboho xa mina xa vuavanyisi i ku hlengeleta matiko, leswaku . . . ndzi chululela xigwevo xa mina ehenhla ka wona.’” Kambe Xikwembu xa tshembisa: “Ndzi ta mi endla mi va ni ndhuma ni ku dzuneka exikarhi ka vanhu hinkwavo va misava, loko ndzi tlhela ndzi hlengeleta lava va nga makhumbi eka n’wina emahlweni ka mahlo ya n’wina.”—Sofaniya 3:1, 8, 20.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
2:13, 14—I ‘rito ra mani leri nga ta tshamela ku yimbelela’ leswi Ninivha wu nga rhumbi hi ku helela? Leswi Ninivha a wu fanele wu hundzuka ndhawu leyi ku nga ta tshama swiharhi wa nhova ni tinyenyana, rito leri a ri ta tshamela ku yimbelela ri kombetela eka risimu ra tinyenyana kumbexana ni mpfumawulo wa moya lowu hundzaka hi le mafasitereni ya makaya ni miako leyi nga riki na nchumu.
3:9—I yini “ririmi leri tengeke” naswona ri vulavuriwa njhani? I ntiyiso wa Xikwembu lowu kumekaka eRitweni ra xona, ku nga Bibele. Wu katsa tidyondzo hinkwato ta le Bibeleni. Hi vulavula ririmi rero hi ku pfumela ntiyiso, hi ku wu dyondzisa van’wana hi ndlela leyinene ni hi ku hanya hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka Xikwembu.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:8. Vanhu van’wana enkarhini wa Sofaniya a va lava ku amukeriwa hi matiko lawa a va akelane na wona hi ku ‘ambala tinguvu timbe.’ Ku ta va ku ri vuphukuphuku eka vagandzeri va Yehovha namuntlha ku ringeta ku tifanisa ni misava hi ku endla leswi fanaka!
1:12; 3:5, 16. Yehovha u hambete a rhumela vaprofeta vakwe leswaku va tsundzuxa vanhu vakwe hi swiboho swakwe swa vuavanyisi. U endle tano hambileswi—ku fana ni masese lama dzikeke ehansi ka khuwana ra vhinyo—Vayuda vo tala a va tshamisekile evuton’wini bya vona naswona a va nga ri na mhaka na rungula leri a va byeriwa rona. Leswi siku lerikulu ra Yehovha ri tshinelaka, ematshan’weni yo pfumelela langutelo ra vanhu ra ku nga khathali ri endla leswaku ‘mavoko ya hina ma lelemela’ ma nga tiyi, hi fanele hi hambeta hi chumayela rungula ra Mfumo hi nga rhuteli.
2:3. I Yehovha ntsena la nga hi ponisaka esikwini ra ku hlundzuka kakwe. Leswaku hi amukeriwa hi yena, hi fanele hi ‘lava Yehovha’ hi ku va hi ri dyondza hi vukheta Rito rakwe, ku nga Bibele; hi kombela nkongomiso wakwe eswikhongelweni swa hina; naswona hi tshinela eka yena. Hi fanele hi ‘lava ku lulama’ hi ku hanya vutomi lebyi baseke. Naswona hi fanele hi ‘lava ku rhula’ hi ku hlakulela ku rhula ni ku titsongahata.
2:4-15; 3:1-5. Esikwini leri Yehovha a nga ta avanyisa ha rona, Vujagana ni matiko hinkwawo lama tshikileleke vanhu va Xikwembu ma ta kuma vuyelo lebyi fanaka ni lebyi kumiweke hi muti wa khale wa Yerusalema ni matiko lama akelaneke na wona. (Nhlavutelo 16:14, 16; 18:4-8) Hi fanele hi hambeta hi chumayela hi vuavanyisi bya Xikwembu handle ko chava.
3:8, 9. Leswi hi rindzeleke siku ra Yehovha, hi tilunghiselela ku pona hi ku dyondza ku vulavula “ririmi leri tengeke” ni hi ku ‘vitana vito ra Xikwembu’ hi ku tinyiketela eka xona. Nakambe hi tirhela Yehovha “hi mbilu yin’we” swin’we ni vanhu vakwe ni ku nyikela “xitlhavelo xa ku dzunisa” eka yena ku va nyiko.—Vaheveru 13:15.
“Ra Hatlisa Swinene”
Mupisalema u yimbelerile a ku: “Hi nkarhinyana, lowo homboloka a nge he vi kona; kunene u ta languta endhawini yakwe, u ta va a nga ri kona.” (Pisalema 37:10) Loko hi anakanyisisa hi leswi ku profetiweke ha swona ebukwini ya Nahume malunghana na Ninivha ni leswi ku profetiweke ha swona ebukwini ya Habakuku malunghana na Babilona ni muti lowu gwineheke wa Yuda, a hi kanakani nikatsongo leswaku marito ya mupisalema ma ta hetiseka hakunene. Kambe, hi fanele hi hambeta hi rindza ku fikela rini?
Sofaniya 1:14 yi ri: “Siku lerikulu ra Yehovha ri le kusuhi. Ri le kusuhi, naswona ra hatlisa swinene.” Nakambe buku ya Sofaniya yi hi kombisa ndlela leyi hi nga ha tumbetiwaka ha yona esikwini rero ni leswi hi faneleke hi swi endla sweswi leswaku hi tilunghiselela ku pona. Hakunene, “rito ra Xikwembu ra hanya naswona ri ni matimba.”—Vaheveru 4:12.
[Xifaniso eka tluka 8]
Makhumbi lamakulu ya muti wa Ninivha a ma sivelanga ku hetiseka ka vuprofeta bya Nahume
[N’wini wa Xifaniso]
Randy Olson/National Geographic Image Collection