Tinhlanga Ta Khale Na Bibele

ENDZHAKU ka loko ririmi ra vanhu ri pfilunganyiwile eBabele ku ve ni matsalelo lama hambaneke. Vanhu lava a va tshama eMesopotamiya vo tanihi Vasumer ni Vababilona a va tirhisa tinhlanga. Rito rolero ri huma eka rito ra Xilatini leri vulaka “xivumbeko xo tontswa” naswona ri kombetela eka mfungho wa tinhla tinharhu lowu endliweke hi nchumu wo tsala hi wona lowu a wu tirhisiwa ku tsala evumbeni lebyi tsakamaka.

Vayimburi va yimbule matsalwa ya tinhlanga lama vulavulaka hi vanhu na hi swiendlakalo leswi ku vulavuriweke ha swona eMatsalweni. Hi tiva yini hi matsalelo lawa ya khale? Naswona xana matsalwa lawa ma swi kombisa njhani leswaku Bibele ya tshembeka?

Marungula Ya Khale Swinene

Vakambisisi va anakanya leswaku khale eMesopotamiya loko ku tsariwa a ku tsariwa mfungho kumbe xifaniso lexi yimelaka rito kumbe dyondzo yo karhi. Hi xikombiso mfungho wa nkuzi khale a wu fana ni nhloko ya nkuzi. Loko xilaveko xa ku hlayisa marungula xi ya xi kula, ku sunguriwe matsalelo ya tinhlanga. Buku leyi nge NIV Archaeological Study Bible yi ri: “Sweswi mimfungho a yi nga ha ta yimela marito ntsena kambe ni mapeletwana lawa yo tala ya wona a ma ta hlanganisiwa leswaku ma yimela mapeletwana ya rito.” Eku heteleleni mimfungho ya kwalomu ka 200 yo hambana-hambana yi endle leswaku tinhlanga “entiyisweni ti yimela marito lama vulavuriwaka, ni ku rharhangana ka marito ni ka ririmi.”

Enkarhini wa Abrahama kwalomu ka 2000 B.C.E. matsalelo ya tinhlanga a ma antswisiwe kahle. Eka malembe-xidzana lama landzeleke ya 20, tindzimi ta kwalomu ka 15 ti sungule ku tirhisa matsalelo lawa. Matsalwa ya tinhlanga yo tlula tiphesente ta 99 lama kumiweke a ma tsariwe eswiphepherheleni swa vumba. Malembe yo tlula 150 lama hundzeke, ku kumeke swiphepherhele swo tala le Ura, eUruk, eBabilona, eNimrud, eNippur, eAshur, eNinivha, eMari, aEbla, eUgarit ni le Amarna. Magazini lowu nge Archaeology Odyssey wu ri: “Vatshila va ringanyeta leswaku se ku yimburiwe swiphepherhele swa tinhlanga swa kwalomu ka miliyoni yin’we ku ya eka timbirhi naswona swin’wana swa kwalomu ka 25 000 swa kumiwa lembe na lembe.”

Vativi va tinhlanga emisaveni hinkwayo va ni ntirho wo tala wo tika swinene wa ku hundzuluxela. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, “kwalomu ka tsalwa rin’we eka ya khume ya tinhlanga lama nga kona ri tshame ri hlayiwa kan’we manguva lawa.”

Ku tshuburiwa ka matsalwa ya tindzimi timbirhi ni ya tindzimi tinharhu ya matsalelo ya tinhlanga swi pfunile leswaku swi koteka ku hundzuluxela tinhlanga. Vakambisisi va swi twisisile leswaku matsalwa lawa a ma tamele rungula leri fanaka hi tindzimi to hambana, hinkwawo ma tsariwe hi tinhlanga. Lexi pfuneke leswaku marungula ma kota ku hundzuluxeriwa hileswi ku xiyiweke leswaku mavito, swithopo, matimu ya swivongo swa tihosi hambi ku ri marito ya ku tidzunisa a ma tala ku phindha-phindhiwa.

Hi va-1850, vakambisisi a va kota ku hlaya tinhlanga ta ririmi leri tirhisiwaka ngopfu hi vanhu va tindzimi to hambana-hambana va le matikweni ya khale ya le Vuxa Xikarhi, ku nga Xiakkad kumbe Xiasiriya xa le Babilona. Encyclopædia Britannica yi ri: “Loko Xiakkad xo kala xi hundzuluxeriwa matsalwa hinkwawo se a ma twisiseka naswona mongo a wu kota ku hundzuluxeriwa wu yisiwa eka tinhlanga ta tindzimi tin’wana.” Xana matsalelo lawa ma fambisana njhani ni Matsalwa?

Vumbhoni Lebyi Pfumelelanaka Na Bibele

Bibele yi vula leswaku muti wa Yerusalema a wu fumiwa hi tihosi ta Vakanana kukondza Davhida a wu hlula kwalomu ka 1070 B.C.E. (Yox. 10:1;  2 Sam. 5:4-9) Kambe vakambisisi van’wana a va nga yi tshembi mhaka leyi. Hambiswiritano, hi 1887 wansati un’wana loyi a nga dyondzekangiki loyi a ri eku rimeni u kume xiphepherhele xa vumba le Amarna, aEgipta. Endzhaku ka loko matsalwa ya kwalomu ka 380 ma hundzuluxeriwile, vakambisisi va swi xiyile leswaku a ma vulavula hi ku tsalelana hi timhaka ta mfumo exikarhi ka vafumi va le Egipta (Amenhotep wa Vunharhu na Akhenaton) na hi mimfumo ya Vakanana. Mapapila ya tsevu a ma huma eka ‘Abdi-Heba, mufumi wa le Yerusalema.

Magazini lowu nge Biblical Archaeology Review wu ri: “Tinhlamuselo leti nga erivaleni ta swiphepherhele swa le Amarna ta leswaku Yerusalema i doroba ku nga ri ndhawu ya munhu wo karhi nileswaku ‘Abdi-Heba a a ri . . . ndhuna-nkulu leyi a yi ri ni ndhawu yo tshama eka yona ni masocha ya 50 ya le Egipta lawa a ma tirha eYerusalema, ti ringanyeta leswaku muti wa Yerusalema a wu ri mfumo lowutsongo lowu nga le ntshaveni.” Magazini wolowo wu tlhele wu ku: “Hi nga tiyiseka leswaku hi ku ya hi leswi vuriweke hi mapapila ya le Amarna, a ku ri ni muti lowu a wu ri wa nkoka hi nkarhi wolowo ku tlula miti yin’wana.”

Mavito Lama Nga Eka Tirhekhodo Ta Le Asiriya Ni Ta Le Babilona

Vaasiriya, ivi endzhakunyana ku landzela Vababilona a va tsala matimu ya vona eswiphepherheleni swa vumba, swin’we ni le maribyeni, etinghilazini ni le maribyeni ya xitsundzuxo. Kutani loko vakambisisi va hundzuluxele tinhlanga ta le Akkad, va kume leswaku matsalwa wolawo ma vulavula hi vanhu vo karhi lava ku vulavuriwaka ha vona eBibeleni.

Buku leyi nge The Bible in the British Museum yi ri: “Loko a vulavurisana ni Vandla ra Vuyimburi bya swilo swa le Bibeleni hi 1870, Dok. Samuel Birch u kote ku vona [mavito lama tsariweke hi tinhlanga ya] tihosi ta Vaheveru ku nga Omri, Akabu, Yehu, Azariya . . . , Menahema, Peka, Hoxeya, Hezekiya na Manase, tihosi ta le Asiriya ku nga Tiglata-pilezere . . . [wa Vunharhu], Sargoni, Senakeribi, Esarhaddon na Axubanipali, . . . ni Vasiriya van’wana ku nga Benihadadi, Hazayele na Resini.”

Buku leyi nge The Bible and Radiocarbon Dating yi ringanise matimu ya le Bibeleni ya le Israyele ni ya le Yuda ni matsalwa ya khale ya tinhlanga. Xana ku ve ni vuyelo byihi? “Ku humelela tihosi ta 15 kumbe ta 16 ta le Yuda ni ta le Israyele eka tirhekhodo ta le matikweni man’wana ya le nkarhini wolowo, naswona mavito ya tona swin’we ni minkarhi leyi va hanyeke eka yona swa twanana ni rungula leri kumekaka eka [tibuku ta le Bibeleni ta] Tihosi. Tihosi hinkwato leti boxiweke eka tirhekhodo ta le matikweni man’wana ti boxiwile etibukwini ta le Bibeleni ta Tihosi.”

Tsalwa rin’wana ra tinhlanga leri tivekaka ngopfu leri kumiweke hi 1879, ku nga Ribye ra Korexe, ri vule leswaku endzhaku ka loko a hlule Babilona hi 539 B.C.E., Korexe u tirhise nawu wakwe wo tlherisela mahlonga etikweni ra rikwavo. Van’wana va lava vuyeriweke eka nawu lowu a ku ri Vayuda. (Ezra 1:1-4) Vakambisisi vo tala va lembe-xidzana ra vu-19 va tivutisile loko nawu lowu tshahiweke eBibeleni wu ri ntiyiso. Hambiswiritano, matsalwa ya tinhlanga ya le nkarhini lowu a ku fuma mfumo wa Peresiya, ku katsa ni Ribye ra Korexe, swi nyikela vumbhoni lebyi khorwisaka bya leswaku leswi tsariweke eBibeleni swa pakanisa.

Hi 1883, ku kumiwe ndhawu leyi a yi ri ni matsalwa ya tinhlanga yo tlula 700 le Nippur ekusuhi ni le Babilona. Exikarhi ka mavito ya 2 500 lama boxiweke, ya kwalomu ka 70 ma tikomba ma ri ya Xiyuda. N’wamatimu Edwin Yamauchi u vula leswaku ma vonaka “onge i ya vanhu lava endlaka mintwanano yo karhi, vaxavisi, timbhoni, valuvisi ni vanhu lava tirhaka evuhosini.” Vumbhoni bya leswaku Vayuda va hambete va endla mintirho yoleyo ekusuhi ni le Babilona enkarhini wolowo i bya nkoka. Byi tiyisekisa marito ya vuprofeta bya le Bibeleni bya leswaku hambileswi “masalela” ya Vaisrayele ma tlheleleke eYudiya ma suka evuhlongeni le Asiriya ni le Babilona, vo tala a va tlhelelanga eka rikwavo.—Esa. 10:21, 22.

Eka malembe ya gidi yo sungula ya B.C.E., a ku tirhisiwa matsalelo ya tinhlanga swin’we ni matsalelo ya maletere. Kambe Vaasiriya ni Vababilona va hetelele va tshike ku tirhisa matsalelo ya tinhlanga ivi va sungula ku tsala hi maletere.

Swiphepherhele swa madzana ya magidi leswa ha riki etimuziyamu swa ha fanele swi kambisisiwa. Swiphepherhele leswi vakambisisi se va swi hundzuluxeleke swi nyikela vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Bibele ya tshembeka. Swi nga ha endleka hi kuma vumbhoni lebyi engetelekeke bya ku tshembeka ka Bibele loko matsalwa lawa ma nga si kambisisiwaka ma kambisisiwa.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Photograph taken by courtesy of the British Museum