Vulavulani Ntiyiso Eka Warikwenu

“Leswi se mi cukumeteke mavunwa, un’wana ni un’wana wa n’wina a a vulavule ntiyiso eka warikwavo.”—EFE. 4:25.

1, 2. Xana vanhu vo tala va wu languta njhani ntiyiso?

I KHALE vanhu va ri karhi va phikizana loko swi nga koteka leswaku vanhu va vulavula ntiyiso kumbe va tiva leswi ntiyiso wu nga swona. Eka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., Alcaeus mutlhokovetseri wa Mugriki u te: “Ku ni ntiyiso eka vhinyo.” Sweswo swi vula leswaku munhu u humesa ntiyiso endzhaku ka loko a nwe vhinyo yo tala naswona kumbexana u va a ri ni mahika yo vulavula. Ndhuna-nkulu ya Murhoma Pontiyo Pilato wa lembe-xidzana ro sungula, u kombise leswaku a a ri na vonelo leri hoxeke malunghana ni ntiyiso loko a vutisa Yesu hi ndlela yo hlekula a ku: “Ntiyiso i yini?”—Yoh. 18:38.

² Namuntlha vanhu va vula timhaka leti kanetanaka malunghana ni ntiyiso. Vanhu vo tala va vula leswaku rito leri nge, “ntiyiso” ri na tinhlamuselo to hambana-hambana kumbe leswaku ntiyiso wa hambana hi ku ya hi vanhu. Vanhu van’wana va vulavula ntiyiso ntsena loko swi ta va pfuna kumbe leswaku va nga tihoxi ekhombyeni. Buku leyi nge The Importance of Lying yi ri: “I swinene ku tshembeka kambe loko munhu a langutane ni rifu niloko a lava ku tisirhelela u vona swi antswa leswaku a hemba. Loko munhu a lava ku ponisa vutomi byakwe a ku na lexi a nga xi endlaka, u fanele a hemba.”

3. Ha yini Yesu a a ri xikombiso lexinene eku vulavuleni ka ntiyiso?

³ Kunene vadyondzisiwa va Kreste a va ri ni langutelo leri hambaneke. Ndlela leyi Yesu a a languta ntiyiso ha yona a yi hambanile ni ya tifilosofi. Minkarhi hinkwayo a a vulavula ntiyiso. Hambi ku ri valala va yena va te: “Mudyondzisi, ha swi tiva leswaku u ni ntiyiso ni leswaku u dyondzisa ndlela ya Xikwembu hi ntiyiso.” (Mat. 22:16) Hilaha ku fanaka namuntlha, Vakreste va ntiyiso va tekelela xikombiso xa Yesu. A va kanakani ku vulavula ntiyiso. Va pfumelelana ni marito ya muapostola Pawulo swi huma embilwini, loyi a khutazeke vapfumeri-kulobye a ku: “Leswi se mi cukumeteke mavunwa, un’wana ni un’wana wa n’wina a a vulavule ntiyiso eka warikwavo.” (Efe. 4:25) A hi kambisiseni swilo swinharhu leswi marito ya Pawulo ma vulaka swona. Xo sungula, i mani warikwerhu? Xa vumbirhi, xana swi vula yini ku vulavula ntiyiso? Xa vunharhu, xana hi nga swi tirhisa njhani leswi evuton’wini bya hina?

I Mani Warikwerhu?

4. Ku hambana ni Vayuda va lembe-xidzana ro sungula, Yesu u swi kombise njhani leswaku i vamani lava Yehovha a va tekaka va ri varikwerhu?

⁴ Eka lembe-xidzana ro sungula C.E., varhangeri van’wana va Vayuda a va dyondzisa leswaku i Muyuda-kuloni kumbe munghana wa vona lonkulu ntsena loyi a faneleke ku vitaniwa “warikwavo.” Hambiswiritano Yesu u yi kombise kahle ndlela leyi Tata wakwe a yi tekaka ha yona mhaka leyi. (Yoh. 14:9) Xa nkoka ngopfu u kombe vadyondzisiwa vakwe leswaku Xikwembu a xi rhandzi rixaka ro karhi ku tlula rin’wana. (Yoh. 4:5-26) Ku engetela kwalaho, moya lowo kwetsima wu paluxele muapostola Petro leswaku “Xikwembu a xi yi hi nghohe, kambe eka tiko rin’wana ni rin’wana munhu loyi a xi chavaka a tlhela a endla ku lulama wa amukeleka eka xona.” (Mint. 10:28, 34, 35) Hikwalaho, hi fanele hi teka vanhu hinkwavo va ri varikwerhu, hi rhandza hambi ku ri vanhu lava vonakaka va ri valala eka hina.—Mat. 5:43-45.

5. Xana swi vula yini ku vulavula ntiyiso eka warikwerhu?

⁵ Kambe, Pawulo a a vula yini loko a vula leswaku hi fanele hi vulavula ntiyiso eka warikwerhu? Ku vulavula ntiyiso swi katsa ku byela van’wana rungula leri nga riki na vukanganyisi. Vakreste va ntiyiso a va wu soholoti ntiyiso kumbe ku wu hundzula  leswaku va kanganyisa van’wana. Va ‘nyenya leswi hombolokeke’ naswona va “namarhela leswi nga swinene.” (Rhom. 12:9) Loko hi ri karhi hi tekelela “Xikwembu xa ntiyiso,” hi fanele hi tikarhatela ku tshembeka naswona swilo hinkwaswo leswi hi swi endlaka hi swi endla hi ku lulama. (Ps. 15:1, 2; 31:5) Loko hi hlawula marito ya hina hi vukheta, hi ta swi kota ku lulamisa timhaka handle ko hemba hambi ku ri ehansi ka swiyimo leswi khomisaka tingana kumbe eka swiyimo leswi hi nga ntshunxekiki ku vulavula ntiyiso eka swona.—Hlaya Vakolosa 3:9, 10.

6, 7. (a) Xana ku vulavula ntiyiso swi vula leswaku hi fanele hi hlamusela timhaka hi vuxokoxoko eka mani na mani loyi a hi vutisaka? Hlamusela. (b) Xana i vamani lava hi faneleke hi va byela ntiyiso?

⁶ Xana ku vulavula ntiyiso eka van’wana swi vula leswaku hi fanele hi vula vuxokoxoko hinkwabyo eka mani na mani loyi a hi vutisaka xivutiso xo karhi? A swi bohi. Loko Yesu a ha ri laha misaveni, u kombise leswaku a swi bohi leswaku vanhu van’wana va hlamuriwa hi ku kongoma kumbe ku byeriwa rungula ro karhi. Loko varhangeri va vukhongeri lava nga vakanganyisi va n’wi vutise leswaku matimba lawa a endlaka swikombiso ni masingita ha wona u ma kuma kwihi, Yesu u te: “Ndzi ta mi vutisa xivutiso xin’we. Loko mi ndzi hlamula, na mina ndzi ta mi byela matimba lawa ndzi endlaka swilo leswi ha wona.” Loko vatsari ni vakulukumba va nga swi lavi ku n’wi hlamula, Yesu u te: “Na mina a ndzi mi byeli matimba lawa ndzi endlaka swilo leswi ha wona.” (Mar. 11:27-33) U titwe a nga boheki ku va hlamula xivutiso xolexo, hikwalaho ka mikhuva ya vona yo biha ni xikombiso xa vona xo pfumala ripfumelo. (Mat. 12:10-13; 23:27, 28) Hilaha ku fanaka, namuntlha vanhu va Yehovha va fanele va tivonela eka vagwinehi ni le ka vanhu van’wana vo homboloka lava tirhisaka marhengu yo karhi kumbe vuxisi leswaku va vuyeriwa vona vini.—Mat. 10:16; Efe. 4:14.

⁷ Pawulo na yena u kombise leswaku vanhu van’wana a va faneriwi hi ku nyikiwa nhlamulo leyi kongomeke. U vule leswaku ‘vahlevi ni lava nghenelelaka etimhakeni ta vanhu van’wana’ va “vulavula hi swilo leswi [va] nga fanelangiki ku vulavula ha swona.” (1 Tim. 5:13) Entiyisweni, lava hlotanaka ni timhaka ta van’wana kumbe lava nga tshembiwiki leswaku va nga hlayisa xihundla va nga kuma leswaku vanhu van’wana va kanakana ku va byela timhaka ta vona vini. Hakunene i swa nkoka ku yingisa ndzayo leyi huhuteriweke ya Pawulo leyi nge: “Swi endleni xikongomelo xa n’wina ku hanya hi ku rhula ni ku karhatekela timhaka ta n’wina.” (1 Tes. 4:11) Hambiswiritano, minkarhini yin’wana vakulu va le vandlheni va nga boheka ku vutisa swivutiso malunghana ni timhaka ta munhu ta yena n’wini leswaku va ta kota ku endla mintirho ya vona. Loko swi ta emhakeni yoleyo, ntirhisano wa hina eku vulavuleni ka ntiyiso wa tlangeriwa swinene naswona wa pfuna swinene.—1 Pet. 5:2.

Vulavula Ntiyiso eTimhakeni Ta Ndyangu

8. Xana ku vulavula ntiyiso swi swi pfuna njhani swirho swa ndyangu leswaku swi va vanghana lavakulu?

⁸ Hi ntolovelo vanhu lava nga vanghana va hina lavakulu i swirho swa ndyangu wa hina. Leswaku ku tiyisiwa vunghana lebyi, i swa nkoka leswaku hi byelana ntiyiso. Swiphiqo swo tala ni ku nga twisisani swi nga hungutiwa kumbe ku herisiwa hi ku va hi phofulelana ta le mbilwini, hi tshembeka ni ku va ni musa loko hi vulavurisana. Hi xikombiso, loko hi endla xihoxo, xana ha kanakana ku amukela xihoxo xa hina eka vanghana va  hina va vukati, eka vana va hina kumbe eka swirho swin’wana swa ndyangu? Ku kombela ku rivaleriwa swi huma embilwini swi pfuna leswaku ku kondleteriwa ku rhula ni vun’we endyangwini.—Hlaya 1 Petro 3:8-10.

9. Ha yini ku vulavula ntiyiso swi nga vuli swona leswaku hi fanele hi vulavula handle ko hlawula marito?

⁹ Loko munhu a vulavula handle ko hlawula marito hambiloko a vulavula ntiyiso, swi endla leswaku leswi a swi vulaka swi nga tekeriwi enhlokweni. Pawulo u te: “Ku leva hinkwako ni ku hlundzuka ni vukarhi ni huwa ni mavulavulelo ya nhlambha a swi susiwe eka n’wina swin’we ni vubihi hinkwabyo. Kambe kombanani musa, mi tsetselelana swinene, mi rivalelana hi ku ntshunxeka tanihi leswi Xikwembu na xona xi mi rivaleleke hi ku ntshunxeka hi Kreste.” (Efe. 4:31, 32) Loko hi vulavula hi ndlela ya musa ni hi ndlela leyi kombisaka ku xixima, swi endla leswaku leswi hi swi vulaka swi tekeriwa enhlokweni naswona swi kombisa xichavo eka lava hi vulavulaka na vona.—Mat. 23:12.

Vulavula Ntiyiso eTimhakeni Ta Vandlha

10. Xana vakulu lava nga Vakreste va nga dyondza yini eka xikombiso lexinene xa Yesu emhakeni yo vulavula ntiyiso?

¹⁰ Yesu u vulavule ni vadyondzisiwa vakwe hi ndlela yo olova ni leyi kongomeke. Minkarhi hinkwayo a a nyikela ndzayo hi ndlela ya rirhandzu, kambe a a nga debyisi voko hikwalaho ko chava ku hlundzukisa vayingiseri vakwe. (Yoh. 15:9-12) Hi xikombiso, loko vaapostola vakwe va phikizana hileswaku i mani lonkulu exikarhi ka vona, hi xivindzi Yesu u va pfunile hi ku va lehisela mbilu leswaku va twisisa xilaveko xo va va titsongahata. (Mar. 9:33-37; Luka 9:46-48; 22:24-27; Yoh. 13:14) Hilaha ku fanaka, namuntlha loko vakulu lava nga Vakreste va ri karhi va lwela vululami hi xivindzi, a va wu tikiseli ntlhambi wa Xikwembu. (Mar. 10:42-44) Va tekelela Kreste hi ku ‘kombana musa’ na hi ku “tsetselelana swinene” loko va ri karhi va tirhisana ni van’wana.

11. Loko hi rhandza vamakwerhu swi ta hi susumetela ku endla yini eka ndlela leyi hi tirhisaka ririmi ra hina ha yona?

¹¹ Loko hi vulavula hi ku tshembeka eka vamakwerhu naswona hi hlawula marito lawa hi ma tirhisaka, hi nga va phofulela leswi nga embilwini ya hina handle ko va hlundzukisa. Hakunene a hi lavi leswaku ririmi ra hina ri “kariha kukota rikari” hi ri tirhisa leswaku hi vangela van’wana timbanga hi mavulavulelo ya nhlambha kumbe lama chichaka van’wana xiyimo. (Ps. 52:2; Swiv. 12:18) Loko hi rhandza vamakwerhu swi ta hi susumetela leswaku hi ‘hlayisa ririmi ra hina eka leswo biha, ni milomu ya hina eku vulavuleni ka vuxisi.’ (Ps. 34:13) Hi ndlela yoleyo, hi dzunisa Xikwembu ni ku kondletela vun’we evandlheni.

12. Xana munhu loyi a vulavuleke mavunwa a nga vumberiwa komiti loko swi te yini? Hlamusela.

¹² Vakulu va tirha hi matimba leswaku va sirhelela vandlha eka lava vulavulaka mavunwa ya rihlaza. (Hlaya Yakobo 3:14-16.) Loko munhu a vulavula mavunwa ya rihlaza u ma vula hi xikongomelo xo twisa munhu un’wana ku vava; naswona u va a lava ku xanisa munhu hi ndlela yo karhi kumbe ku n’wi vangela ntshikilelo. Swi katsa ku hundzeleta ntiyiso ni ku vula timhaka leti kanganyisaka. Entiyisweni, mavunwa hinkwawo ma bihile, kambe a hi mavunwa hinkwawo lama lavaka leswaku ku vumbiwa komiti ya vuavanyisi. Hikwalaho, vakulu va fanele va ringanisela, va  anakanyela ni ku xiyisisa naswona va kota ku vona mongo wa mhaka leswaku va ta tiva loko munhu la vulavuleke mavunwa a tolovele ku hemba hi xikongomelo xo onha van’wana vito, ku nga mhaka leyi nga ha lavaka leswaku ku vumbiwa komiti ya vuavanyisi. Kumbe, xana ku tiyisa voko ni ku nyikela ndzayo hi ndlela ya rirhandzu leyi humaka eMatsalweni, swi ta va swi enerile?

Vulavula Ntiyiso eTimhakeni Ta Mabindzu

13, 14. (a) Xana vanhu van’wana va tsandzeka ku tshembeka eka vathori va vona hi ndlela yihi? (b) Xana loko hi tshembeka ni ku vulavula ntiyiso entirhweni swi nga va ni vuyelo byihi?

¹³ Hi hanya eminkarhini leyi ku nga tshembeki swi nga andza, hikwalaho swi nga tika ku hlula ndzingo wa ku nga tshembeki eka muthori wa hina. Vanhu vo tala loko va endla xikombelo xa ntirho va nga ha hemba. Hi xikombiso, van’wana va nga ha hundzeleta ntokoto lowu va nga na wona kumbe dyondzo leyi va nga na yona leswaku va ta kota ku kuma ntirho wo antswa kumbe lowu holelaka mali yo tala. Hi hala tlhelo, vatirhi vo tala va hemba va vula leswaku va le ku tirheni kasi va le ku endleni ka swilo swa vona vini, hambileswi ku endla tano swi lwisanaka ni milawu ya khampani. Swi nga endleka va ri eku hlayeni ka timhaka leti ti nga fambisaniki ni ntirho wa vona, va ri eku tirhiseni ka riqingho handle ka mpfumelelo, va rhumela marungula yo karhi lama nga fambisaniki ni ntirho hi ku tirhisa tikhompyuta kumbe va ri karhi va lava-lava swilo swo karhi eka Internet.

¹⁴ Vakreste va ntiyiso a va languti ku tshembeka ni ku vulavula ntiyiso tanihi nchumu lowu munhu a faneleke a wu endla loko a swi lava. (Hlaya Swivuriso 6:16-19.) Pawulo u te: “Hi [navela] ku tikhoma hi ku tshembeka eka swilo hinkwaswo.” (Hev. 13:18) Hikwalaho, Vakreste va tirhela muthori wa vona siku hinkwaro leswaku va ta kuma muholo wa siku hinkwaro. (Efe. 6:5-8) Ku tirha hi matimba swi nga yisa ku dzuneka eka Tatana wa hina wa le tilweni. (1 Pet. 2:12) Hi xikombiso, muthori wa Roberto wa le Spaniya u n’wi bumabumerile hikwalaho ka leswi a a tshembeka ni ku endla ntirho wakwe hi ku tinyiketela. Hikwalaho ka xikombiso lexinene xa Roberto, khampani leyi a a tirha eka yona yi thole Timbhoni leti engetelekeke. Na tona ti tikombise ti ri vatirhi lavanene ngopfu. Endzhaku ka malembe yo hlaya, Roberto u kumele vamakwerhu va 23 lava khuvuriweke ntirho swin’we ni swichudeni swa Bibele swa nhungu!

15. Xana Mukreste la nga ni mabindzu a nga swi kombisa njhani leswaku u vulavula ntiyiso?

¹⁵ Loko hi ri na mabindzu ya hina vini, xana hi vulavula ntiyiso etimhakeni hinkwato ta mabindzu ya hina, kumbe minkarhi yin’wana hi pfa hi hembela varikwerhu? Mukreste loyi a nga ni mabindzu a nga fanelanga a vulavula mavunwa malunghana ni nchumu wo karhi leswaku wu hatla wu xaviwa; kumbe a ba mati tingwenya ti etlela kumbe a amukela xifumbarheriso. Hi lava ku khoma van’wana hi ndlela leyi hi lavaka leswaku va hi khoma ha yona.—Swiv. 11:1; Luka 6:31.

Vulavula Ntiyiso Eka Valawuri Va Mfumo

16. I yini leswi Vakreste va faneleke va swi endla eka (a) valawuri va mfumo? (b) Yehovha?

¹⁶ Yesu u te: “Hikokwalaho, tlheriselani swilo swa Khezari eka Khezari, kambe swilo swa Xikwembu eka Xikwembu.” (Mat. 22:21) Xana hi swihi “swilo” leswi hi swi kolotaka Khezari, loyi a nga valawuri va mfumo? Loko Yesu a vula marito wolawo, a a vulavula hi swibalo. Hikwalaho leswaku va tshama va ri ni ripfalo leri baseke eka Xikwembu ni le ka vanhu, Vakreste va yingisa milawu ya tiko ku katsa ni leyi fambisanaka ni ku hakela swibalo. (Rhom. 13:5, 6) Kambe ha swi xiya leswaku Yehovha i Hosi leyi Lawulaka, Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, loyi hi n’wi rhandzaka hi timbilu ta hina hinkwato, mimoya-xiviri ya hina hinkwayo, mianakanyo ya hina hinkwayo ni ntamu wa hina hinkwawo. (Mar. 12:30; Nhlav. 4:11)  Hikokwalaho hi tiveka ehansi ka Yehovha Xikwembu hi laha ku heleleke.—Hlaya Pisalema 86:11, 12.

17. Xana vanhu va Yehovha va ku languta njhani ku amukela mpfuno lowu mfumo wu wu nyikaka vanhu?

¹⁷ Matiko yo tala ma endla matsima yo nyika kumbe ku pfuna vanhu lava pfumalaka. A swi hoxanga leswaku Mukreste a amukela mpfuno wo tano ntsena loko swi fanerile leswaku a wu kuma. Loko hi vulavula ntiyiso eka varikwerhu swi vula leswaku a hi va hembeli kumbe ku nyika valawuri va mfumo rungula leri hoxeke leswaku hi ta kuma mpfuno wo karhi eka mfumo.

Mikateko Leyi Tisiwaka Hi Ku Vulavula Ntiyiso

18-20. Hi yihi mikateko leyi tisiwaka hi ku tshembeka eka warikwerhu?

¹⁸ Mikateko leyi tisiwaka hi ku vulavula ntiyiso yi tele. Hi va ni ripfalo leri baseke leri endlaka leswaku hi va ni ku rhula ka mianakanyo ni ku va ni mbilu leyi rhuleke. (Swiv. 14:30; Filp. 4:6, 7) Ku va ni ripfalo leri baseke i swa nkoka swinene ematihlweni ya Xikwembu. Nakambe loko hi tshembeka eka swilo hinkwaswo, a hi nge vileli hileswaku swidyoho swa hina swi nga ha paluxiwa hi vanhu van’wana.—1 Tim. 5:24.

¹⁹ Xiya mikateko yin’wana. Pawulo u te: “Hi ndlela yin’wana ni yin’wana hi tibumabumela tanihi vatirheli va Xikwembu, . . . hi ku vulavula loku nga ka ntiyiso.” (2 Kor. 6:4, 7) Leswi swi humelerile eka Mbhoni yin’wana leyi tshamaka eBritain. Loko yi ri karhi yi ringeta ku xavisela munhu un’wana movha wa yona, yi n’wi hlamusele swilo hinkwaswo leswi nga kahle hi wona swin’we ni leswi nga riki kahle eka wona ku katsa ni leswi nga vonakiki. Endzhaku ka loko muxavi a wu kamberile hi ku wu chayela, u vutise makwerhu yoloye loko a ri Mbhoni ya Yehovha. Ha yini a n’wi vutise xivutiso xexo? Wanuna yoloye u xiye ku tshembeka ka makwerhu yoloye xikan’we ni ndlela leyi a a base ha yona. Bulo ra vona ri endle leswaku makwerhu yoloye a chumayela wanuna yoloye.

²⁰ Xana na hina hi yisa ku dzuneka eka Muvumbi wa hina hi ku va minkarhi hinkwayo hi tshembeka ni ku vulavula ntiyiso? Pawulo u te: “Hi fularhele swilo leswi ngungumerisiwaka leswi khomisaka tingana, a hi fambi hi vukanganyisi.” (2 Kor. 4:2) Hikwalaho, a hi endleni hilaha hi nga kotaka hakona leswaku hi vulavula ntiyiso eka warikwerhu. Loko hi endla tano, hi ta yisa ku dzuneka eka Tata wa hina la nge matilweni ni le ka vanhu va yena.

U Nga Hlamula Njhani?

• I mani warikwerhu?

• Xana swi vula yini ku vulavula ntiyiso eka warikwerhu?

• Xana ku tshembeka swi nga yisa ku dzuneka eka Xikwembu hi ndlela yihi?

• Hi yihi mikateko leyi tisiwaka hi ku tshembeka?

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Xana u tshama u lunghekele ku amukela swihoxo leswitsongo?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Xana u vulavula ntiyiso loko u endla xikombelo xa ntirho?