Ku Fika Ka Bibele eXihlaleni Lexikulu Xo Tshwuka

XIHLALA xa Madagascar lexi nga mpfhuka lowu ringanaka 400 wa tikhilomitara ku suka eribuweni ra le dzonga-vuxa bya Afrika, i xa vumune hi vukulu emisaveni hinkwayo. Vanhu va le Madagascar i khale va tolovelane ni vito ra Yehovha hikuva vuhundzuluxeri bya Bibele ya Ximalagasi lebyi nga ni vito ra Xikwembu se byi ni malembe yo tlula 170 byi ri kona. Ndlela leyi Bibele ya Ximalagasi yi nga hundzuluxeriwa ha yona yi kombisa ndlela leyi vahundzuluxeri va yona a va tiyimisele ha yona ni ku tinyiketela.

Matshalatshala yo hundzuluxela Bibele hi Ximalagasi ma sungule exihlaleni xa le kusuhi na xona lexi vuriwaka Mauritius. Hi 1813 Nkulukumba Robert Farquhar ndhuna-nkulu ya le Mauritius leyi humaka eBritain, u sungule ku hundzuluxela Tievhangeli hi Ximalagasi. Endzhakunyana u khutaze Radama wo Sungula, hosi ya le Madagascar leswaku a rhamba vadyondzisi lava humaka eka Vandla ra le London ra Varhumiwa (London Missionary Society [LMS]) leswaku va ta eXihlaleni Lexikulu xo Tshwuka, hilaha xihlala xa Madagascar xi talaka ku vitaniwa hakona.

Hi August 18, 1818, varhumiwa vambirhi lava humaka eWales ku nga David Jones na Thomas Bevan, va fike ehlalukweni ra doroba ra Toamasina va huma eMauritius. Kwalaho va kume vanhu lava a va rhandza vukhongeri swinene, exikarhi ka vona van’wana a va gandzela vakokwana naswona mindhavuko a ku ri timhaka ta siku ni siku eka vona. Vanhu va le Madagascar a a va vulavula ririmi leri marito ya rona yo tala ma humaka eka ririmi ra Malayo-Polynesia.

Endzhakunyana ka loko va pfule xikolo lexitsongo, Jones na Bevan va tise vasati va vona ni vana va vona eToamasina va suka eMauritius. Lexi twisaka ku vava, hinkwavo ka vona va hlaseriwe hi vuvabyi bya malariya naswona hi December 1818 Jones u feriwe hi nsati ni n’wana. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, vuvabyi byebyo byi mbumburhele ndyangu wa ka Bevan. David Jones hi yena ntsena loyi a poneke eka ntlawa wolowo.

Jones a nga ri pfumelelanga khombo rolero leswaku ri n’wi heta matimba. A a tiyimisele ku endla leswaku vanhu va le Madagascar va kuma Rito ra Xikwembu. Endzhaku ka loko a tlhelele eMauritius leswaku a ta hlakarhela, Jones u sungule ku dyondza Ximalagasi. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo u sungule ntirho wa nkoka wa ku hundzuluxela Evhangeli ya Yohane.

Hi October 1820, Jones u tlhelele eMadagascar. U fikele entsindza wa kona ku nga Antananarivo naswona hi ku hatlisa u simeke xikolo lexintshwa lexi fambisiwaka hi varhumiwa. Swiyimo a a swi nga tsakisi hikuva a ku nga ri na swipele, tibodo to tsalela eka tona ni swo tshama eka swona. Kambe dyondzo ya kona a yi ri ya xiyimo xa le henhla naswona vana a va tiyimiserile swinene ku dyondza.

Endzhaku ko heta tin’hweti ta nkombo a tirha a ri swakwe, Jones u kume mutirhi-kulobye loyi a ta siva Bevan, ku nga murhumiwa loyi a vuriwaka David Griffiths. Havambirhi a va hisekela ku hundzuluxela Bibele hi Ximalagasi hi timbilu ta vona hinkwato.

Bibele Yi Sungula Ku Hundzuluxeriwa

Eku sunguleni ka va-1820, ndlela yin’we ntsena leyi Ximalagasi a xi tsariwa ha yona a yi vuriwa sorabe, ku nga marito ya Ximalagasi lama tsariweke hi maletere ya Xiarabu. A ko va vanhu va nga ri vangani lava a va kota ku xi hlaya. Hikwalaho endzhaku ka loko varhumiwa va vulavurisane na Hosi Radama wo Sungula, hosi leyi yi va  pfumelerile leswaku va tirhisa maletere ya Xirhoma ematshan’weni ya sorabe.

Ntirho wo hundzuluxela wu sungule hi September 10, 1823. Jones u hundzuluxele buku ya Genesa ni ya Matewu kasi Griffiths u hundzuluxele buku ya Eksoda ni ya Luka. Havumbirhi bya vona a a va tirha hi matimba. Hambileswi ntirho wo tala wo hundzuluxela a wu endliwa hi vona, a va tlhela va ya dyondzisa exikolweni nimixo ni hi ndzhenga. A va tlhela va lunghiselela ni ku chumayela ekerekeni hi tindzimi tinharhu. Hambiswiritano, a va teka ntirho wo hundzuluxela wu ri wa nkoka swinene.

Varhumiwa lavambirhi va hundzuluxele Matsalwa hinkwawo ya Xigriki ni tibuku to tala ta Matsalwa ya Xiheveru hi tin’hweti ta 18 ntsena, va pfuniwa hi swichudeni swa vona swa 12. Eka lembe leri landzeleke va hete ku hundzuluxela Bibele hinkwayo. Hambiswiritano, a va fanele va endla mindzulamiso ni ku yi kambisisa kahle. Hikwalaho, David Johns na Joseph Freeman vativi va tindzimi va rhumeriwe kwalaho va suka eNghilandhi leswaku va ta pfuneta.

Ku Tiyiselela Swihinga

Loko vuhundzuluxeri bya Ximalagasi byi herile, Vandla ra le London ra Varhumiwa ri rhumele Charles Hovenden leswaku a ya hlanganisa muchini wo sungula wo kandziyisa ha wona le Madagascar. Hovenden u fike hi November 21, 1826. Hambiswiritano u khomiwe hi vuvabyi bya malariya kutani a fa a nga si heta ni n’hweti a fikile, naswona a ku nga ha ri na munhu loyi a a ta hlanganisa muchini wolowo. Eka lembe leri landzeleke mutshila wa le Scotland, James Cameron u swi kotile ku hlanganisa muchini a pfuniwa hi buku ya swiletelo leyi a nga yi kuma exikarhi ka muchini wolowo. Endzhaku ko ringeta ko hlayanyana Cameron u swi kotile ku kandziyisa xiyenge xa Genesa ndzima 1 hi December 4, 1827. *

Endzhaku ka ku fa ka Radama wo Sungula hi July 27, 1828, ku ve ni xihinga xin’wana. Hosi Radama a a wu seketela swinene ntirho wo hundzuluxela. David Jones loko a vulavula malunghana ni nkarhi wolowo u te: “Hosi Radama u ni musa swinene naswona u ni xinghana. I museketeri lonkulu wa dyondzo naswona wa yi xixima dyondzo leyi kumekaka eka ndhavuko wa le tikweni ra yena ku tlula Nsuku ni Silivhere.” Hambiswiritano, hosi yi tlhandlamiwe hi nsati wa yona, Ranavalona wo Sungula naswona swi hatle swi va erivaleni leswaku a a nga ta wu seketela ntirho lowu hi ndlela leyi nuna wa yena a wu seketela ha yona.

Endzhakunyana ka ku vekiwa ka hosi ya xisati exitulwini, muendzi loyi a a huma eNghilandhi u kombele ku vulavurisana ni hosi ya xisati malunghana ni ntirho wo hundzuluxela. A nga pfumeleriwanga. Hi nkarhi wun’wana, loko varhumiwa va byele hosi ya xisati leswaku ka ha ri na swilo swo tala leswi va faneleke va swi dyondzisa vanhu, ku katsa ni Xigriki ni Xiheveru, hosi ya xisati yi te: “A ndzi na mhaka ngopfu ni Xigriki ni Xiheveru, kambe ndzi lava ku tiva loko mi nga dyondzisa vanhu va tiko ra mina nchumu wa nkoka swinene, wo tanihi ku endla xisibi.” Loko va xiya leswaku va nga ha hlongoriwa Bibele ya Ximalagasi yi nga si hela, Cameron u kombele ku nyikiwa vhiki leswaku a ehleketa hi leswi vuriweke hi hosi ya xisati.

Hi vhiki leri landzelaka Cameron u nyike varhumiwa va hosi ya xisati swisibi swimbirhi leswitsongo swa ku hlamba ha swona leswi endliweke hi switirhisiwa swa kwalaho tikweni. Ku endliwa ka swisibi leswi ni mintirho yin’wana leyi a yi ta vuyerisa tiko leyi a yi endliwa hi varhumiwa lava a va ri na vutshila byo karhi, swi endle leswaku hosi ya xisati yi va nyika nkarhinyana wo hetisa ku kandziyisa tibuku ti nga ri tingani ta Matsalwa ya Xiheveru.

Xihlamariso Ni Ku Hetiwa Matimba

Hambileswi hosi ya xisati yi tshameke yi nga pfumelelani ni leswi varhumiwa va swi ringanyeteke, hi May 1831 yi humese xileriso lexi hlamarisaka. A yi ta pfumelela vanhu va tiko ra yona leswaku va khuvuriwa va va Vakreste. Kambe xiboho lexi a xi tlhaveriwanga hi dyambu. Hi ku ya hi buku yin’wana, “nhlayo ya vanhu lava khuvuriweke yi chavise vanhu va le hubyeni ya le vuhosini lava a va nga lavi leswaku ku va ni ku cinca, hiloko va hlohlotela hosi ya xisati va vula leswaku xilalelo xi fana ni ku va munhu a hlambanya leswaku u ta tshembeka eka mfumo wa Britain.” (A History of Madagascar) Hikwalaho mpfumelelo wa leswaku vanhu va khuvuriwa va va Vakreste wu herisiwile  eku heleni ka 1831 endzhaku ka tin’hweti ta tsevu wu ri kona.

Ku cinca-cinca ka hosi ya xisati miehleketo swin’we ni nkucetelo lowu kulaka wa vanhu lava rhandzaka ndhavuko swi khutaze varhumiwa leswaku va hetisa ku kandziyisa Bibele. Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki se a ma hetiwile naswona tikopi ta magidi a ti ri karhi ti hangalasiwa. Hambiswiritano, ku ve ni xihinga xin’wana hi March 1, 1835, loko Hosi ya xisati Ranavalona wo Sungula a vule leswaku Vukreste byi yirisiwile naswona u lerise leswaku tibuku hinkwato ta Vukreste ti yisiwa eka valawuri.

Xileriso xa hosi ya xisati a xi tlhela xi vula leswaku ntirho wa ku kandziyisa lowu a wu endliwa hi vantshwa va le Madagascar a wu ta hela. Hikwalaho leswi a ku sele varhumiwa va nga ri vangani lava a va fanele va hetisa ntirho wolowo, ntirho wu ye emahlweni vusiku ni nhlikanhi ku fikela loko Bibele hinkwayo yi humesiwa hi June 1835. Ina, eku heteleleni Bibele ya Ximalagasi yi humesiwile.

Leswi ku yirisiwa a ku sungurile, Tibibele ti hatle ti hangalasiwa naswona 70 wa tikopi ta Matsalwa ti celeriwile leswaku ti nga herisiwi. Lexi a ku ri xiboho lexinene hikuva ku nga si hela ni lembe a ku lo sala varhumiwa vambirhi ntsena exihlaleni. Kambe rito ra Xikwembu a ri ri ku hangalakeni eXihlaleni Lexikulu xo Tshwuka.

Ndlela Leyi Vanhu Va Le Madagascar A Va Rhandza Bibele Ha Yona

Vanhu va le Madagascar a va tsake va tsaka ni swikunwana hileswi a va kota ku dyondza Rito ra Xikwembu hi ririmi ra vona. Vuhundzuluxeri bya kona a byi ri ni swihoxo naswona ririmi ra kona ri tekiwa ri hundzeriwe hi nkarhi. Hambiswiritano, a swi tolovelekanga ku kuma muti lowu nga riki na Bibele naswona vanhu vo tala va le Madagascar va yi hlaya nkarhi ni nkarhi. Lexi nga xa nkoka swinene hi vuhundzuluxeri lebyi i ku tirhisiwa swinene ka vito ra Xikwembu, ku nga Yehovha eka Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru. Eka tikopi to sungula vito ra Xikwembu ra kumeka ni le ka Matsalwa ya Xigriki. Hikwalaho vanhu vo tala va le Madagascar va ri toloverile vito ra Xikwembu.

Loko tikopi to sungula ta Matsalwa ya Xigriki ti kandziyisiwile, mufambisi wa muchini wo kandziyisa la vuriwaka Nkul. Baker u vone ndlela leyi vanhu va le Madagascar a va tsake ha yona kutani a ku: “A ndzo profeta kambe a ndzi tshembi leswaku rito ra Xikwembu ri ta pfuka ri herisiwile etikweni leri!” Marito ya yena ma tikombise ma ri ntiyiso. Hambi ku ri malariya kumbe ntlhontlho wa ku dyondza ririmi ro tika swinene kumbe milawu yo tika ya mufumi wo karhi, a yi swi kotanga ku sivela vanhu va le Madagascar leswaku va kuma Rito ra Xikwembu.

Sweswi xiyimo xa antswa swinene. Hi ndlela yihi? Hi 2008 ku humesiwe Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima lebyi heleleke hi Ximalagasi. Vuhundzuluxeri lebyi i goza lerikulu hikuva byi tsariwe hi ririmi ra manguva lawa leri twisisekaka hi ku olova. Hikwalaho Rito ra Xikwembu sweswi se ri dzime timitsu swinene eXihlaleni Lexikulu xo Tshwuka.—Esa. 40:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

“Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa” hi Ximalagasi byi vangamisa vito ra Xikwembu ku nga Yehovha