Vakreste Vo Sungula Ni Swikwembu Swa Le Rhoma

EKA papila leri Pliny Lontsongo, ndhuna-nkulu ya le Bitiniya a ri tsaleleke Trajan, Mufumi wa le Rhoma, u te: “Hi leswi leswi ndzi swi endleke eka lava mangaleriweke eka mina hi swihehlo swa leswaku i Vakreste. Ndzi va vutisile leswaku xana i Vakreste, kutani loko va pfumela, a ndzi tlhela ndzi va vutisa ra vumbirhi ni ra vunharhu ndzi ri karhi ndzi va chavisa leswaku ndzi ta va xupula. Loko va ha ya emahlweni va tivula Vakreste, a ndzi lerisa leswaku va ya dlayiwa.” Malunghana ni lava landzuleke Vukreste hi ku rhukana Kreste naswona va gandzela xifaniso xa mufumi ni swifaniso swa swikwembu leswi Pliny a teke na swona ehubyeni, u tsale a ku: “Ndzi vone swi fanerile leswaku ndzi va ntshunxa.”

Vakreste vo sungula va xanisiwile hikwalaho ka leswi va aleke ku gandzela mufumi ni swifaniso swa swikwembu swo hambana-hambana. Ku vuriwa yini hi vukhongeri byin’wana lebyi a byi ri kona eMfun’weni hinkwawo wa Rhoma? Hi swihi swikwembu leswi a swi gandzeriwa, naswona Varhoma a va swi teka njhani? Ha yini Vakreste va xanisiwile hi leswi va aleke ku endlela swikwembu swa le Rhoma switlhavelo? Tinhlamulo ta swivutiso leswi, ti ta hi pfuna leswaku hi tiva leswi hi faneleke hi swi endla loko hi langutana ni swiyimo leswi fanaka namuntlha, leswi katsaka vutshembeki bya hina eka Yehovha.

Vukhongeri Bya Mfumo

Tanihi leswi vanhu va le Mfun’weni wa le Rhoma wa khale a va vulavula tindzimi to hambana-hambana va tlhela va va ni mindhavuko leyi nga faniki, a va gandzela swikwembu swo hambana-hambana. Hambiloko vukhongeri bya Vayuda byi nga ha va byi vonake byi nga tolovelekanga eka Varhoma, a va byi teka byi ri religio licita, kumbe vukhongeri lebyi amukelekaka naswona a va byi sirhelela. Kambirhi siku ni siku etempeleni ya le Yerusalema a ku endliwa switlhavelo hi swinyimpfana swimbirhi ni hi nkuzi swi endleriwa Khezari ni tiko ra Rhoma. Varhoma a va nga ri na mhaka ni leswaku switlhavelo swa vona a swi ta tsakisa xikwembu xin’we kumbe swo tala. Leswi a swi ri swa nkoka eka vona a ku ri leswaku xiendlo lexi a xi nyikela vumbhoni lebyi eneleke bya ku tshembeka ka Vayuda eka Varhoma.

Vuhedeni lebyi a byi ri ni swivumbeko swo hambana-hambana a byi tolovelekile eka mimpambukwa ya kwalaho. Mintsheketo ya Magriki a yi rhandziwa hi vo tala naswona ku hlahluva a ku tolovelekile. Vukhongeri lebyi ku vuriwaka leswaku byi ni swihundla bya le Vuxeni, a byi tshembisa valandzeri va byona leswaku a va nge fi, va ta hlavuteriwa hi ku kongoma ni ku tshinela eka swikwembu hi ku tirhisa mihivahivana leyi nga xihundla. Vukhongeri lebyi byi hangalakile emfun’weni hinkwawo. Lebyi a byi dume ngopfu eku sunguleni ka malembe-xidzana yo sungula C.E. a ku ri mimpambukwa ya Serapis xikwembu xa le Egipta na xikwembukati Isis, Atargatis xikwembukati xa nhlampfi xa Vasiriya na Mithra xikwembu xa dyambu xa Vaperesiya.

 Buku ya le Bibeleni ya Mintirho yi xi hlamusela kahle xiyimo xa vuhedeni lexi Vakreste vo sungula a va langutane na xona. Hi xikombiso, hosana ya Murhoma ya le Kipra a yi ri munghana wa noyi wa Muyuda. (Mint. 13:6, 7) Le Listra vanhu va kwalaho a va anakanya leswaku Pawulo na Barnaba a va ri Hermesi na Zewusi, swikwembu swa Magriki. (Mint. 14:11-13) Loko Pawulo a ri eFilipiya u hlangane ni nandza wa xisati loyi a a ri mungoma. (Mint. 16:16-18) Loko a ri eAtena muapostola loyi u xiye leswaku vaaki va kwalaho a va ‘vonaka va tinyikele ngopfu eku chaveni ka swikwembu ku tlula van’wana.’ Emutini wolowo u vone ni alitari leyi tsariweke marito lama nge, “Eka Xikwembu Lexi Nga Tiviwiki.” (Mint. 17:22, 23) Vaaki va le Efesa a va gandzela xikwembukati Artemi. (Mint. 19:1, 23, 24, 34) Exihlaleni xa le Melita vanhu va vule leswaku Pawulo i xikwembu hikuva a nga vabyanga endzhaku ka loko a lumiwe hi nyoka. (Mint. 28:3-6) Eka swiyimo swo tano, Vakreste a va fanele va tivonela eka minkucetelo leyi a yi ta thyakisa vugandzeri bya vona lebyi tengeke.

Vukhongeri Bya Le Rhoma

Loko mfumo wa vona wu ri karhi wu kula, Varhoma va amukele swikwembu leswintshwa leswi a va swi kuma, va anakanya leswaku a ku ri swona swikwembu leswi va swi tivaka kambe swi lo cinca xivumbeko ntsena. Valawuri va le Rhoma va amukele mimpambukwa ya le matikweni man’wana, ematshan’weni yo yi herisa. Hikwalaho vukhongeri bya le Rhoma a byi hambana-hambane ku fana ni vaaki va tiko rero lava nga ni mindhavuko yo hambana-hambana. Eka vukhongeri bya le Rhoma a swi nga bohi ku gandzela xikwembu xin’we ntsena. Vanhu a va swi kota ku gandzela swikwembu swo hambana-hambana hi nkarhi wun’we.

Xikwembu lexi a xi tekiwa xi tlakuke swinene exikarhi ka swikwembu swa le Rhoma a ku ri lexi vuriwaka Jupiter, lexi thyiweke Optimus Maximus, ku nga lexi a xi rhandziwa swinene naswona xi tekiwa xi ri lexikulu ngopfu. A ku anakanyiwa leswaku xi vonaka loko ku ri ni moya, mpfula, rihati ni ku dzindza. Juno, makwavo wa xisati wa Jupiter tlhelo munghana wa yena, loyi a ku vuriwa leswaku u tirhisana ni n’weti, a ku vuriwa leswaku u langutela swilo hinkwaswo leswi khumbaka vavasati. N’wana wa yena wa nhwanyana Minerva, a a ri xikwembukati xa ntirho lowu endliwaka hi vumba kumbe wa ku vatla, ntirho lowu thwaseriwaka, ntivo-vuxongi ni nyimpi.

Varhoma a va pfumela eka swikwembu swa ntsandza-vahlayi. Lares na Penates a va ri swikwembu swa ndyangu. Vesta a a ri xikwembukati xa xitiko. Janus wa swikandza swimbirhi a a ri xikwembu xa masungulo hinkwawo. Ntirho wun’wana ni wun’wana a wu ri ni xikwembu xa wona. Varhoma a va ri ni swikwembu swa swilo leswi ngo anakanyiwa. Pax a a ri xikwembukati xo hlayisa ku rhula, Salus a a ri xikwembukati  xa rihanyo, Pudicitia a a ri xikwembukati xa ku titsongahata ni vutengi, Fides a a ri xikwembukati xa vutshembeki, Virtus a a ri xikwembu xa xivindzi naswona Voluptas a a ri xikwembukati xa ntsako. Swilo swin’wana ni swin’wana leswi Varhoma a va swi endla evuton’wini bya vona lebyi tolovelekeke ni bya le xihundleni a ku anakanyiwa leswaku swi pfumelelana ni ku rhandza ka swikwembu. Hikwalaho, leswaku va ta tiyiseka leswaku va ta kuma vuyelo lebyinene eka matshalatshala ya vona yo endla swo karhi, a ku fanele ku tsakisiwa xikwembu lexi faneleke hi swikhongelo swa mihiva-hivani, switlhavelo ni minkhuvo.

Ndlela yin’wana yo tiva leswi swikwembu swi swi lavaka a ku ri ku lava xikombiso xa leswi nga ta humelela enkarhini lowu taka. Ndlela leyi a yi famba emahlweni yo kumisisa leswi nga ta humelela enkarhini lowu taka, a ku ri ku kambela swirho swa le ndzeni swa swiharhi leswi va endleke switlhavelo ha swona. A ku anakanyiwa leswaku xiyimo ni ku languteka ka swirho leswi a swi kombisa leswaku swikwembu a swi swi tsakeli swilo swo karhi leswi a va lava ku swi endla kumbe swa swi tsakela.

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., tiko ra Rhoma ri sungule ku pfumela leswaku swikwembu swa rona leswikulu a swi fana ni swikwembu swin’wana swa Magriki—Jupiter a a fanisiwa na Zewusi kasi Juno a a fanisiwa na Hera, sweswo-sweswo. Varhoma va tlhele va amukela mintsheketo leyi a yi fambisana ni swikwembu swa Magriki. Mintsheketo yoleyo a yi nga ndhundhuzeli swikwembu sweswo, leswi a swi ri ni swihoxo ni ku tsana loku fanaka ni ka vanhu. Hi xikombiso, Zewusi a a hlamuseriwa tanihi xikwembu lexi pfinyaka vanhu lavakulu ni vana xi tlhela xi va ni vuxaka bya rimbewu ni vanhu lava faka ni vanhu lava ku vuriwaka leswaku a va fi. Swiendlo leswi khomisaka tingana swa swikwembu leswi—leswi hakanyingi vanhu a va swi bela ni mavoko eka tiyindlu ta mintlango ta khale—swi endle leswaku vagandzeri va swona va anakanya leswaku na vona va nga endla swilo leswi khomisaka tingana.

Vanhu va nga ri vangani lava dyondzekeke swi nga ha endleka va teke mintsheketo leyi yi ri ya xiviri. Van’wana a va yi teka yi ri swifaniso. Sweswo swi nga ha va swi endle leswaku Pontiyo Pilato a vutisa xivutiso lexi dumeke lexi nge, “Ntiyiso i yini?” (Yoh. 18:38) Xivutiso lexi a xi tekiwa tanihi lexi a xi hlamusela “ndlela leyi tolovelekeke leyi vanhu lava dyondzekeke a va anakanya ha yona, ya leswaku a swi koteki ku tiva ntiyiso lowu heleleke malunghana ni nchumu wo karhi.”

Ku Gandzela Mufumi

Hi nkarhi wa ku fuma ka Awugusto (27 B.C.E. ku ya eka 14 C.E.) i nkarhi lowu vanhu va sunguleke ku gandzela mufumi. Vo tala va n’wi nkhense swinene Awugusto loyi a hluvukiseke ndhawu leyi a tlhela a endla leswaku yi va ni ku rhula endzhaku ka nyimpi leyi heteke nkarhi wo leha, ngopfu-ngopfu eka swifundzha swa le Vuxeni leswi eka swona a ku vulavuriwa Xigriki. Vanhu a va lava ku tshama va sirheleriwile hi munhu loyi a nga ni vulawuri loyi va n’wi vonaka. A va lava ku simeka vulawuri lebyi a byi ta lulamisa ku nga pfumelelani loku a ku ri kona exikarhi ka vukhongeri, byi kondletela ku rhandza tiko naswona byi endla leswaku misava yi va ni vun’we ehansi ka “muponisi” wa byona. Hikwalaho, mufumi u sungule ku tekiwa tanihi xikwembu.

Hambileswi Awugusto a a nga pfumeli leswaku vanhu va n’wi vitana xikwembu loko a ha hanya, u sindzise leswaku leswi tiko ra Rhoma ri nga xikwembukati—Roma Dea—ri fanele ri gandzeriwa. Awugusto u vuriwe xikwembu endzhaku ka rifu rakwe. Hikwalaho mavonelo ya kwalaho ya vukhongeri ni lama kombisaka ku rhandza tiko eswifundzheni, a swi kongomisiwa eka ntsindza wa mfumo ni le ka vafumi va rona. Vugandzeri lebyintshwa bya mfumo, lebyi hi xihatla byi hangalakeke byi ya eka swifundzha hinkwaswo, byi ve ndlela yo kombisa xichavo ni ku tshembeka eka Mfumo.

Domitian, loyi a fumeke ku sukela hi 81 ku ya eka 96 C.E., a a ri mufumi wo sungula wa le Rhoma loyi a a sindziseke leswaku vanhu va n’wi gandzela tanihi xikwembu. Hi nkarhi wa ku fuma ka yena, Varhoma se a va hambanise Vakreste eka Vayuda naswona a va nga byi amukeli vugandzeri lebyi a byi langutiwa tanihi mpambukwa lowuntshwa. Swi nga ha endleka leswaku a ku ri hi nkarhi wa ku fuma ka Domitian loko muapostola Yohane a khomiwa a yisiwa exihlengeni xa Patmosi hikwalaho ko “nyikela vumbhoni mayelana na Yesu.”—Nhlav. 1:9.

Yohane u tsale buku ya Nhlavutelo loko a ri exihlengeni xexo. Eka buku yoleyo u vulavula hi  Antipasi, Mukreste loyi a dlayiweke ePergamo, laha mufumi a a gandzeriwa swinene. (Nhlav. 2:12, 13) Hi nkarhi wolowo, swi nga ha endleka hulumendhe se a yi sungule ku sindzisa Vakreste leswaku va endla mihivahivani ya vukhongeri bya Mfumo. Ku nga khathariseki leswaku sweswo a swi ri tano kumbe e-e, hi 112 C.E. hilaha swi kombisiweke hakona eka papila leri tsaleriweke Trajan leri boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi, Pliny a a sindzisa Vakreste va le Bitiniya leswaku va endla mihivahivani yoleyo.

Trajan u bumabumele Pliny malunghana ni ndlela leyi a yi tlhantlheke ha yona milandzu leyi tisiweke eka yena naswona u lerise leswaku Vakreste lava a va ala ku gandzela swikwembu swa le Rhoma va dlayiwa. Trajan u tsarile: “Hambiswiritano, loko munhu a landzula leswaku i Mukreste naswona a kombisa leswaku hakunene a hi Mukreste hi ku khongela eka swikwembu swa hina, (hambileswi a tshameke nga tshembiwi) a a rivaleriwe hikwalaho ka leswi a hundzukeke.”

Varhoma a va nga anakanyi leswaku ku ni vukhongeri lebyi lavaka leswaku swirho swa byona swi tinyiketela eka byona ntsena. Swikwembu swa le Rhoma a swi nga ri na mhaka, hikwalaho ka yini Xikwembu xa Vakreste xi lava leswaku va tinyiketela eka xona ntsena? A ku anakanyiwa leswaku ku gandzela swikwembu swa Mfumo a swi kombisa ntsena ku xixima fambiselo ra politiki. Hikwalaho, ku ala ku swi gandzela a swi vula leswaku wa pfukela. Hilaha Pliny a swi xiyeke hakona, a swi nga ta koteka ku sindzisa Vakreste vo tala leswaku va swi gandzela. Eka vona, swiendlo sweswo a swi ta kombisa leswaku a va tshembekanga eka Yehovha, naswona Vakreste vo tala va vone swi antswa leswaku va dlayiwa ematshan’weni yo gandzela swifaniso swa mufumi.

Ha yini leswi swi ri swa nkoka eka hina namuntlha? Ematikweni man’wana ku languteriwe leswaku vaaki va gandzela swifaniso swo karhi swa tiko. Tanihi Vakreste, hakunene ha byi xixima vulawuri bya tihulumendhe ta misava. (Rhom. 13:1) Hambiswiritano, loko swi ta etimhakeni ta minkhuvo ya mijeko ya tiko, hi landzela ndzayo ya Yehovha Xikwembu ya leswaku hi tinyiketela eka yena ntsena hi tlhela hi landzela ni ndzayo ya Rito rakwe ya leswaku hi “[balekela] ku gandzela swifaniso swa hava” naswona hi ‘tivonela eka swifaniso.’ (1 Kor. 10:14; 1 Yoh. 5:21; Nah. 1:2) Yesu u te: “U fanele ku gandzela Yehovha Xikwembu xa wena, naswona u fanele ku endlela yena ntsena ntirho wo kwetsima.” (Luka 4:8) Hikwalaho, onge hi nga ya emahlweni hi tshama hi tshembekile eka Xikwembu lexi hi xi gandzelaka.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Vakreste va ntiyiso va gandzela Yehovha ntsena

[Swifaniso leswi nga eka tluka 3]

Vakreste vo sungula va arile ku gandzela mufumi kumbe swifaniso swa swikwembu

Mufumi Domitian

Zewusi

[Swihlovo Swa Kona]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Vakreste va le Efesa va arile ku gandzela Artemi, xikwembukati lexi rhandziwaka.—Mint. 19:23-41