Tirhisa Internet Hi Vutlhari

KU SUNGURIWA ka michini yo gandlisa tibuku eka malembe-xidzana lama hundzeke ku cince ndlela leyi vanhu a va vulavurisana ha yona. Ku cinca koloko ku fanisiwa ni ku cinca loku vangiweke hi ku sunguriwa ka Internet manguva lawa. Internet yi vuriwa xitirhisiwa xo vulavurisana xa misava hinkwayo naswona swa fanela ku va yi vitaniwa tano. Loko u yi tirhisa, u nga kuma timhaka leti nga ntiyiso, tinhlayo ni mavonelo etimhakeni to tala.

Vuswikoti byo vulavurisana i nyiko yo hlamarisa leyi humaka eka Muvumbi wa hina. Byi hi pfuna leswaku hi byelana mavonelo ni ku rungulelana timhaka. Yehovha hi yena wo sungula ku vulavurisana ni vanhu vakwe, a va nyika rungula leri kongomeke ro hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo. (Gen. 1:28-30) Hambiswiritano, nyiko ya ku vulavurisana yi nga tirhisiwa hi ndlela yo biha hilaha swi endlekeke hakona eku sunguleni ka matimu ya vanhu. Sathana u byele Evha rungula leri nga mavunwa. Evha u yingise rungula rero naswona u ri byele Adamu, loyi a vangeleke vanhu maxangu.—Gen. 3:1-6; Rhom. 5:12.

Ku vuriwa yini hi ku tirhisa Internet? Hambileswi Internet yi nga hi nyikaka rungula ra nkoka, yi hi hlayisela nkarhi ni ku va xitirhisiwa lexinene, yi nga tlhela yi hi nyika rungula leri kanganyisaka, yi hi dyela nkarhi wo tala ni ku thyakisa mahanyelo ya hina. A hi kambisiseni ndlela leyi hi nga yi tirhisaka ha yona leswaku yi hi vuyerisa.

Xana Rungula Leri I Ntiyiso Kumbe I Mavunwa?

U nga tshuki u ehleketa leswaku rungula hinkwaro leri nga eka Internet i rinene naswona ra vuyerisa. Ti-Website leti vanhu va ti tirhiselaka ku handza rungula ti tirhisa tikhompyuta to tala swinene leswaku ti hlengeleta kumbe ti hlawula ti-Web page ta tibiliyoni leti nga ni swilo hinkwaswo, ku sukela eka leswinene ku ya eka leswo biha. Hi fanele hi va ni ku twisisa leswaku hi kota ku hambanisa koroni eka muhungu swo fanekisela, leswaku mianakanyo ya hina yi nga thyakisiwi hi rungula leri hoxeke.

Hi 1993, magazini wun’wana lowu dumeke a wu ri ni xifaniso lexi mpfampfarhutiweke xa timbyana timbirhi ti tshame emahlweni ka khompyuta. Mbyana yin’wana yi byele leyin’wana yi ku: “Eka Internet, ku hava munhu loyi a tivaka leswaku u mbyana.” Khale ka khaleni, Sathana u vulavule na Evha hi ku tirhisa nyoka a n’wi byela leswaku a nga fana ni Xikwembu. Namuntlha, munhu un’wana ni un’wana loyi a nga ni Internet a nga tiendla mutivi wa timhaka to karhi, handle ko vula vito rakwe. Naswona ku hava milawu leyi lawulaka leswaku i mani loyi a nga hangalasaka  mavonelo, rungula, swifaniso ni swiringanyeto swakwe eka yona.

Loko u tirhisa Internet, u nga pfumeli xin’wana ni xin’wana ku fana na Evha. Vana ni vuxiyaxiya malunghana ni rungula leri nga eka yona. U nga si ri tshemba, tivutise: (1) I mani mutsari wa rona? Xana u ri dyondzerile rungula leri a tsaleke ha rona? (2) Ha yini a ri tsarile? I yini leswi n’wi susumeteleke ku ri tsala? Xana u lava ku hangalasa mavonelo yakwe ntsena? (3) U ri kume kwihi? Xana u ti tsarile tindhawu leti rungula rakwe a ri kumeke eka tona leswaku vanhu va nga kota ku ri kambisisa? (4) Xana i rintshwa? Hi lembe-xidzana ro sungula, muapostola Pawulo u nyike Timotiya xitsundzuxo lexi tirhaka ninamuntlha. U tsale a ku: “Hlayisa leswi u tamerisiweke swona, u fularhela ku vulavula ka hava loku lwisanaka ni leswo kwetsima ni ku kanetana hi leswi vuriwaka ‘vutivi’ hi mavunwa.”—1 Tim. 6:20.

Xana Yi Hlayisa Nkarhi Kumbe Yi Dya Nkarhi?

A swi kanakanisi leswaku loko Internet yi tirhisiwa hi vutlhari yi nga hlayisa nkarhi, matimba ni mali ya hina. Hi nga xava swilo hi ku olova hi ri ekaya. Yi nga hi pfuna ku hlayisa mali hi ku pimanisa minxavo ya swilo. Vanhu vo tala va kota ku hakela swikweleti ni ku rhumela mali ebangi va ri ekaya hi ku tirhisa Internet. Yi nga hi pfuna ku kunguhata riendzo hi ku olova ni ku xava mathikithi ya swo famba ha swona. Naswona swa olova ku lava tinomboro ta tinqingho, tiadirese ni magondzo yo hambana-hambana yo ya endhawini yo karhi. Emisaveni hinkwayo, marhavi ya Timbhoni ta Yehovha ma tirhisa Internet ku endla mintirho yo tala yo fana ni yoleyo leswaku ma hlayisa nkarhi, ma londzovota mali ni ku nga lavi vatirhi vo tala.

Hambiswiritano, ku ni khombo leri faneleke ri xiyiwa. Ri khumba nkarhi lowu hi nga ha wu hetaka loko hi ri eku tirhiseni ka Internet. Van’wana va yi teka tanihi xitirhisiwa xo tlanga ha xona ematshan’weni yo yi tirhisela swilo swa nkoka. Va heta nkarhi wo tala va tlanga mintlangu, va xava swilo, va bula ni van’wana, va rhumela ti-email, va lava-lava swilo ni ku nghena va huma eka ti-Website. Kutani va nga ha sungula ku honisa swilo swa nkoka leswi katsaka ndyangu, vanghana ni vandlha. Ku tirhisa Internet swi nga godzombela. Hi xikombiso, xiviko lexi kandziyisiweke hi 2010 xi ringanyete leswaku vantshwa va le Korea lava endlaka 18,4 wa tiphesente va godzomberiwe hi Internet. Kasi valavisisi va le Jarimani va vula leswaku “vavasati vo tala va vilela hileswi vanuna va vona va godzomberiweke hi Internet.” Wansati un’wana u vule leswaku nuna wakwe u cince ngopfu hileswi yi n’wi godzombeleke lerova vukati bya vona byi hahlukile.

Rhavi rin’wana ra Timbhoni ta Yehovha ri kume papila leri humaka eka wanuna un’wana loyi a vuleke leswaku u godzomberiwe hi Internet. Minkarhi yin’wana a a heta tiawara ta kwalomu ka khume hi siku a ri eku yi tirhiseni. U te: “Eku sunguleni a swi tikomba swi nga ri na khombo, kambe hi ku famba ka nkarhi, ndzi sungule ku xwa eminhlanganweni naswona ndzi tshike ku khongela.” Loko a ya eminhlanganweni, a a va a nga yi lunghiselelanga naswona miehleketo yakwe a yi ri ekaya yi navela ku “tirhisa Internet.” Lexi tsakisaka hileswaku u xiye ndlela leyi xiphiqo xakwe xi nga ni khombo ha yona naswona u teke magoza yo xi lulamisa. Onge hi nga papalata ku godzomberiwa hi Internet.

 I Rungula Ra Njhani Leri U Ri Hlayaka Eka Internet?

Eka 1 Vatesalonika 5:21, 22 ha hlaya: “Tiyisekani hi swilo hinkwaswo; khomelelani swi tiya eka leswinene. Papalatani mixaka hinkwayo ya vuhomboloki.” Hi fanele hi kambisisa loko rungula leri hi ri kumaka eka Internet ri amukeleka eka Xikwembu naswona ri fambisana ni milawu ya xona leyi tlakukeke. Ri fanele ri nga lwisani ni milawu ya mahanyelo naswona ri faneleka eka Mukreste. Swifaniso swo navetisa rimbewu swa le ka Internet swi kumeka kun’wana ni kun’wana naswona swi nga hi phasa hi ku olova loko hi nga tivoneli.

Hi fanele hi tivutisa, ‘Xana leswi ndzi swi langutaka eka khompyuta ndzi nga swi fihla loko loyi ndzi tekaneke na yena, vatswari va mina kumbe Mukreste-kulorhi o nghena laha ndlwini?’ Loko nhlamulo ku ri ina, hi ta va hi endla kahle ku va hi tirhisa Internet ntsena loko van’wana va ri kona. I ntiyiso leswaku Internet yi cince ndlela leyi hi vulavurisanaka ni ku xava swilo ha yona. Ku tlula kwalaho, yi tlhela yi pfula ni ndlela leyintshwa yo ‘endla vuoswi etimbilwini ta hina.’—Mat. 5:27, 28.

I Rungula Ra Njhani Leri Hi Faneleke Hi Ri Rhumela Van’wana?

Ku tirhisa Internet swi katsa ku kuma ni ku rhumela van’wana rungula. Hambileswi hi nga ni ntshunxeko wo kuma ni ku rhumela van’wana rungula, hi ni vutihlamuleri byo kumisisa loko ri ri ntiyiso ni loko ri tengile hi tlhelo ra mahanyelo. Xana ha tiyiseka leswaku swilo leswi hi swi tsalaka kumbe leswi hi swi rhumelaka van’wana i ntiyiso? Xana hi na wona mpfumelelo wo rhumela van’wana rungula? * Xana rungula ra kona i ra nkoka naswona ra aka? Hi ri rhumela hi xikongomelo xihi? Xana hi ri rhumela hi xikongomelo xo lava ku tsakisa van’wana?

Loko e-mail yi tirhisiwa kahle yi nga va mpfuno lowukulu. Kambe yi nga tlhela yi endla leswaku hi rhumeriwa rungula ro tala leri nga pfuniki nchumu. Xana hi rhumela van’wana rungula ro tala kumbexana hi va dyela nkarhi? Loko hi nga si rhumela e-mail, xana a hi fanelanga hi tivutisa leswaku ha yini hi va rhumela yona? Kahle-kahle swi ta pfuna yini ku va rhumela? Vanhu a va tolovele ku tsala mapapila leswaku va byela mindyangu ya ka vona ni vanghana hi leswi endlekaka evuton’wini bya vona. Xana na hina a hi fanelanga hi rhumela ti-e-mail hikwalaho ka xivangelo xexo? Ha yini u rhumela van’wana rungula leri u nga tiyisekiki leswaku i ntiyiso?

Kutani hi fanele hi endla yini malunghana ni Internet? Xana hi fanele hi tshika ku yi tirhisa hi ku helela? Sweswo swi nga ha laveka eswiyin’weni swin’wana. Munhu loyi a a godzomberiwe hi Internet loyi ku vulavuriweke ha yena eku sunguleni, u endle tano leswaku a hlula xiphiqo xexo. Hi hala tlhelo, ku tirhisa Internet swi nga hi pfuna ntsena loko hi pfumelela ‘vuswikoti byo ehleketa byi hi rindza naswona ku twisisa ku hi hlayisa.’—Swiv. 2:10, 11.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

U nga tiyiseka njhani leswaku rungula leri u ri kumaka i ntiyiso?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

I yini leswi u faneleke u tivutisa swona u nga si rhumela “e-mail”?