Ku ni timhaka tin’wana ta nkoka swinene leti khumbaka mahanyelo lamanene leti mimpatswa yi langutanaka na tona loko yi hlawula endlelo leri vuriwaka ku hlanganisiwa ka tandza ni mbewu ya vununa elaboratori leswaku swi ta nonisiwa (in vitro fertilization [IVF]). Mpatswa wun’wana ni wun’wana wu ni vutihlamuleri emahlweni ka Yehovha leswaku wu hlawula ku endla yini. Kambe, swi nga ha pfuna ku twisisa thekinoloji leyi ya ku pfuna ku veleka vana.

Hi 1978 wansati un’wana eNghilandhi u ve wo sungula ku kuma n’wana hi tindlela toleto leti nga riki ta ntumbuluko. A a nga swi koti ku tika hikuva mathumbu ya yena ya Falopiya a ma pfalekile, ma nga pfumeleli mbewu ya vununa leswaku yi hlangana ni (ma-)tandza ra yena. Vaongori va n’wi endle vuhandzuri va teka tandza leri kuleke kahle eka yena, va ri hoxa eka xibye xa nghilazi kutani va ri nonisa ni mbewu ya vununa ya nuna wa yena. Xitumbulukwa lexi veke kona xi tshikiwe xi kula eka swiaka-miri kutani xi nghenisiwa embelekweni wa yena. Hi ku famba ka nkarhi u veleke n’wana wa nhwanyana. Endlelo leri ni man’wana lama hambaneke, ma vuriwe endlelo ra ku hlanganisiwa ka tandza ni mbewu ya vununa elaboratori leswaku swi ta nonisiwa (in vitro [enghilazini] fertilization, kumbe IVF).

Hambileswi vuxokoxoko bya kona byi nga ha hambanaka hi ku ya hi matiko, hi ntolovelo endlelo leri ri katsa leswi landzelaka: Ku ringana mavhiki yo hlayanyana, wansati u nyikiwa mirhi leyi nga ni matimba yo endla leswaku a tika, ku endlela leswaku swiamukela-mbewu swa yena swi endla matandza yo tala. Nuna wa kona a nga ha komberiwa ku tisa mbewu ya vununa leyi a ha ku yi humesaka hi ku khoma-khoma xirho xa yena xa rimbewu. Matandza ni mbewu ya vununa leyi hlantswiweke swa hlanganisiwa elaboratori. Matandza yo hlayanyana ma nga ha nonisiwa kutani ma sungula ku avana, ma va xitumbulukwa xa munhu. Endzhaku ka siku rin’we kumbe yo hlayanyana, switumbulukwa leswi swa ha ku vaka kona swi kambisisiwa hi vukheta leswaku ku ta voniwa xihi na xihi lexi nga riki kahle ni leswi hanyeke kahle leswaku swi ta nghenisiwa embelekweni kutani swi kula. Hi siku ra vunharhu, swi tolovelekile ku va swi nghenisiwa embelekweni wa wansati ku nga ri xitumbulukwa xin’we kambe swimbirhi kumbe swinharhu leswi hanyeke kahle leswaku wansati a ta kota ku tika. Loko xin’we kumbe swo tlula xin’we xo tshama, wansati u tikile naswona ku languteriwe leswaku u ta kuma n’wana hi ku famba ka nkarhi.

Kambe ku vuriwa yini hi switumbulukwa leswi nga nghenisiwangiki embelekweni wa wansati, ku katsa ni leswi a swi vonaka swi nga hanyanga kahle kumbe leswi nga riki kahle?  Loko switumbulukwa leswi saleke swo tshikiwa tano, ku nga ri khale a swi nge he swi koti ku hanya ehandle ka mbeleko. Loko sweswo swi nga si endleka, switumbulukwa leswi saleke swi nga ha tiyisiwa swi va ayisi eka nayitrojini leyi nga mati. Ha yini? Loko matshalatshala yo sungula ya IVF ma nga tirhanga, switumbulukwa swin’wana leswi saleke swi nga ha tirhisiwa eka matshalatshala lama landzelaka yo hundzisela switumbulukwa embelekweni eka manana hi mali ya le hansinyana. Hambiswiritano, sweswo swi tlakusa timhaka leti khumbaka mahanyelo lamanene. Ku fana ni mpatswa lowu vutiseke xivutiso lexi nga laha henhla, vo tala swa va tikela ku endla xiboho malunghana ni leswi va faneleke va swi endla hi switumbulukwa swa vona leswi tiyisiweke swi va ayisi. Swi nga ha endleka a va ha lavi vana lava engetelekeke. Vatswari swi nga ha va tikela ku va ni n’wana un’wana hileswi se va kuleke kumbe hikwalaho ka leswi va nga taka va nga swi koti ku hakelela ku nghenisiwa ka xitumbulukwa embelekweni kumbe ku kurisa n’wana un’wana. Va nga ha chava makhombo lama fambisanaka ni ku tika vana vo tala. * Kumbe ku fa kumbe ku va munghana lowun’wana wa vukati kumbe havambirhi ka vona va tlhela va nghenela vukati swi nga ha rharhanganisa swilo. Ina, swi tele swilo leswi vanhu va karhatekaka ha swona, hikwalaho mimpatswa yin’wana yi tshama yi ri karhi yi hakela mali yo hlayiseriwa switumbulukwa swa yona ku ringana malembe yo tala.

Hi 2008, munhu un’wana la dyondzeleke ku tiva ndlela leyi switumbulukwa swi kulaka ha yona u vule leswi landzelaka eka The New York Times, leswaku vanhu vo tala a swi va tikela ku endla xiboho lexinene malunghana ni leswi va faneleke va swi endla hi switumbulukwa leswi saleke. Xihloko lexi xi te: “Switumbulukwa swa 400 000 swi tiyisiwile swi va ayisi etitliniki etikweni leri hinkwaro, naswona siku ni siku ku engeteriwa swin’wana . . . Switumbulukwa swi nga hanya ku ringana khume ra malembe kumbe ku tlula loko swi tiyisiwe swi va ayisi hi ndlela leyi faneleke kambe a hi hinkwaswo swi hanyaka loko swi n’okisiwa.” (Marito lawa hi lo voyamisa.) Mhaka ya leswaku a hi hinkwaswo leswi hanyaka loko swi n’okisiwa yi endla leswaku Vakreste van’wana va yimanyana va anakanyisisa. Ha yini?

Mimpatswa leyi nga Vakreste leyi langutaneke ni swivutiso leswi tlakukaka hikwalaho ka IVF yi nga ha anakanyisisa hi vuyelo bya swiyimo swo hambana-hambana swa vutshunguri. Mukreste swi nga ha lava a endla xiboho malunghana  ni leswi a faneleke a swi endla hi munhu loyi a n’wi rhandzaka loyi a vabyelaka ku fa loyi a hefemulaka hi muchini lowu pfunetaka ku hefemula. Vakreste va ntiyiso a va pfumelelani ni ku honisa vutshunguri; hi ku pfumelelana na Eksoda 20:13 na Pisalema 36:9, va teka vutomi byi ri bya nkoka swinene. Xalamuka! ya May 8, 1974 (ya Xinghezi), yi te: “Leswi va xiximaka langutelo ra Xikwembu hi ku kwetsima ka vutomi, hikwalaho ka mapfalo ya vona ni hikwalaho ko yingisa milawu ya hulumendhe, lava navelaka ku hanya hi ku pfumelelana ni milawu ya le Bibeleni a va nge dlayi munhu la vonakaka a vabya swinene,” ku nga ku dlaya munhu la vabyaka hi vomu. Kambe, eka swiyimo swin’wana thekinoloji leyi pfunaka munhu leswaku a hanya, hi yona ntsena yi endlaka leswaku munhu la rhandziwaka a hanya. Swirho swa ndyangu swi fanele swi endla xiboho loko muchini lowu pfunaka munhu ku hanya wu fanele wu ya emahlweni wu tirha kumbe loko wu fanele wu timiwa.

I ntiyiso leswaku xiyimo lexi a xi fani ni xa mpatswa lowu tirhiseke IVF naswona wu nga ni switumbulukwa leswi hlayisiweke. Kambe xin’wana lexi wu nga ha xi endlaka i ku susa switumbulukwa leswi nga le ka xigwitsirisi xa nayitrojini, kutani wu swi tshika swi n’oka. Loko swi nga ri eka xigwitsirisi, switumbulukwa swi ta hatla swi onhaka ivi swi nga ha hanyi. Mpatswa wu fanele wu endla xiboho loko wu ta swi pfumelela sweswo.—Gal. 6:7.

Leswi mpatswa wu pfumeleke ku endla IVF leswaku wu kota ku tika hi ntshembo wo va ni n’wana, wu nga ha hlawula ku hakela mali ya ku hlayiseriwa switumbulukwa leswin’wana swi tiyisiwile swi ri ayisi kumbe wu nga ha hlawula ku swi tirhisa enkarhini lowu taka loko wu lava n’wana hi ku tirhisa endlelo ra IVF. Hambiswiritano, mpatswa wun’wana wu nga ha endla xiboho xo tshika ku hakelela switumbulukwa leswi tiyisiweke swi va ayisi, wu swi teka tanihi leswi hanyisiwaka hi swilo leswi nga riki swa ntumbuluko. Vakreste lava langutaneke ni xiboho lexi va ni vutihlamuleri emahlweni ka Xikwembu xo tirhisa ripfalo ra vona leri leteriweke hi Bibele. Va fanele va navela ku va ni ripfalo leri baseke, kambe a va lavi ku honisa mapfalo ya van’wana.—1 Tim. 1:19.

Mutivi un’wana wa tinhlaribya ta ku veleka u kume leswaku mimpatswa yo tala “a yi pfilunganyekile yi tlhela yi karhateka swinene hi vutihlamuleri bya ku endla xiboho malunghana ni leswi yi faneleke yi swi endla hi switumbulukwa swa yona [leswi tiyisiweke swi va ayisi].” U gimete hi ku: “Eka mimpatswa yo tala, swi tikomba ku nga ri na xiboho lexinene.”

Swi le rivaleni leswaku Vakreste va ntiyiso lava anakanyaka hi ku endla IVF va fanele va kambisisa vuyelo hinkwabyo bya thekinoloji leyi. Bibele ya tsundzuxa: “Munhu wo tlhariha u vona khombo kutani a tumbela, kambe loyi a nga riki na ntokoto u ye emahlweni a famba kutani a xaniseka hikwalaho ka rona.”—Swiv. 22:3, NET Bible.

Sweswo swi nga ha vonaka swi ri ntlhantlho, kambe a hi yona ndlela ya Matsalwa yo tlhantlha xiphiqo xa vona. Leswaku hi twisisa xivangelo xa kona, a hi rhangeni hi kambisisa xikongomelo xa Xihlambanyo xa ku Tiyisekisa ku Tshembeka, leswaku ha yini xi ri kona nileswaku xi tirha njhani ni laha xi faneleke xi endliwa kona.

Tsalwa leri i marito lama tsariweke lama sayiniwaka emahlweni ka timbhoni hi mpatswa lowu siveriweke ku nghenela vukati hikwalaho ka xivangelo lexi boxiweke laha hansi. Eka tsalwa rero wu tiyisekisa leswaku wu ta tshembeka naswona wu tsarisa vukati bya wona hi nawu loko sweswo swi koteka. Vandlha ri ta wu teka tanihi lowu tiyisekiseke emahlweni ka Xikwembu ni vanhu leswaku wu ta tshembeka leswaku vukati bya wona byi ta tekiwa tanihi lebyi nga enawini hi valawuri va tiko.

Ha yini ku tirhisiwa Xihlambanyo xa ku Tiyisekisa ku Tshembeka naswona xi tirhisiwa rini? Yehovha hi yena musunguri wa vukati bya vanhu naswona u byi teka byi ri bya nkoka. N’wana wa yena u te: “Leswi Xikwembu xi swi paneke swin’we, ku nga tshuki ku va ni munhu la swi hambanisaka.” (Mat. 19:5, 6; Gen. 2:22-24) Yesu u tlhele a ku: “Mani na mani la tshikaka nsati wakwe, a teka un’wana, ku nga ri hi xivangelo xa vumbhisa [ku tikhoma loko biha hi tlhelo ra rimbewu], u endla vuoswi.”  (Mat. 19:9) Hikwalaho “vumbhisa,” hi marito man’wana, ku tikhoma loko biha hi tlhelo ra rimbewu, hi xona ntsena xivangelo xa le Matsalweni xo dlaya vukati. Hi xikombiso, loko wanuna o endla vuxaka bya rimbewu ni wansati un’wana, nsati wa yena la nga riki na nandzu a nga ha endla xiboho xo dlaya vukati kumbe a nga byi dlayi. Loko a endla xiboho xo dlaya vukati, u ta va a ntshunxekile ku tlhela a tekiwa hi wanuna un’wana.

Hambiswiritano, ematikweni man’wana, ngopfu-ngopfu enkarhini lowu hundzeke, kereke leyi lawulaka a yi nga wu amukeli nkongomiso lowu, lowu nga erivaleni wa le Bibeleni. Ku ri na sweswo, a yi dyondzisa leswaku vukati a byi nge dlayiwi hikwalaho ka xivangelo xihi ni xihi. Hikwalaho, etindhawini tin’wana laha kereke yi nga ni nkucetelo lowukulu, nawu wa tiko a wu pfumeleli munhu leswaku a dlaya vukati, hambi ku ri hi xivangelo lexi twalaka lexi Yesu a xi vuleke. Ematikweni man’wana, ku dlaya vukati swa pfumeleriwa, kambe endlelo ra kona ri teka nkarhi, ri rharhanganile naswona ri koxa swo tala. Swi nga ha teka malembe yo tala loko munhu a lava ku dlaya vukati. Onge hiloko kereke kumbe hulumendhe yi “sivela” leswi Xikwembu xi swi amukelaka.—Mint. 11:17.

Hi xikombiso, mpatswa wu nga ha va wu tshama etikweni leri swi nga kotekiki ku dlaya vukati kumbe swi tikaka swinene ku byi dlaya, kumbexana swi tekaka malembe yo tala leswaku byi dlayiwa. Loko wu endle matshalatshala hinkwawo leswaku wu dlaya vukati bya le nawini lebyi wu nga eka byona naswona wu faneleka emahlweni ka Xikwembu leswaku wu tlhela wu nghenela vukati, wu nga ha sayina Xihlambanyo xa ku Tiyisekisa ku Tshembeka. Rolero i lunghiselelo ra tintswalo leri vandlha ra Vukreste ri ri tirhisaka ematikweni yo tano. Hambiswiritano, a ri fanelanga ri tirhisiwa ematikweni yo tala laha swi kotekaka ku dlaya vukati, hambiloko ku byi dlaya swi durha kumbe swi rharhanganile.

Leswi va nga xi twisisiki Xihlambanyo xa ku Tiyisekisa ku Tshembeka, van’wana lava tshamaka laha swi kotekaka ku dlaya vukati va kombele ku sayina tsalwa rolero leswaku va nga langutani ni swiphiqo kumbe swihinga.

Eka xivutiso lexi hi xi tlhuvutsaka, wanuna ni wansati lava va tshamaka swin’we kambe va nga tekanangiki hi nawu va lava ku tekana hi nawu. Hinkwavo va ntshunxekile hi ku ya hi Matsalwa; a nga kona la bohiweke eka vukati byo sungula. Kambe, nuna wa kona u tshama etikweni swi nga ri enawini, naswona hulumendhe a yi nge byi tsarisi vukati bya muhlapfa la nga riki enawini. (Ematikweni yo tala valawuri va byi tsarisa vukati bya vanhu lava munhu un’we kumbe havambirhi va tshamaka etikweni swi nga ri enawini.) Eka mhaka leyi hi bulaka ha yona, tiko ri ni lunghiselelo ro dlaya vukati. Hikwalaho, ku sayina Xihlambanyo xa ku Tiyisekisa ku Tshembeka a swi pfumeleriwi. Xiya leswaku eka mpatswa lowu a nga kona la faneleke a dlaya vukati hikuva havambirhi ka vona a va nga nghenelanga vukati. Havambirhi ka vona va ntshunxekile ku tekana. Kambe, leswi nuna wa kona a tshamaka etikweni swi nga ri enawini, wu nga swi endla njhani? Wu nga ha fanela ku ya etikweni rin’wana laha wu nga ta pfumeleriwa ku tekana. Kumbe swi nga ha koteka leswaku wu tekana etikweni leri sweswi wu tshamaka eka rona loko nuna wa kona a teka magoza yo va ni mpfumelelo wo tshama etikweni.

Ina, mpatswa lowu wu nga endla leswaku vutomi bya wona byi fambisana ni milawu ya Xikwembu ni nawu wa Khezari. (Mar. 12:17; Rhom. 13:1) Ha tshemba leswaku wu ta endla tano. Endzhaku ka sweswo, wu nga ha fanelekela ku khuvuriwa.—Hev. 13:4.