Eka Buku ya vu-20 ya Jewish Antiquities, n’wamatimu wa hi lembe-xidzana ro sungula Flavius Josephus u vulavula hi rifu ra “Yakobo, makwavo wa Yesu loyi a a vuriwa Kreste.” Swidyondzeki swo tala swi teka mhaka leyi yi ri ntiyiso. Hambiswiritano, van’wana va kanakana ku tshembeka ka rungula rin’wana eka buku yoleyo leri vulavulaka hi Yesu. Xiyenge lexi, lexi tiviwaka tanihi Testimonium Flavianum xi hlayeka hi ndlela leyi:

“Hi nkarhi wolowo a ku ri na Yesu, wanuna wo tlhariha, loko swi pfumeleriwa ku n’wi vitana wanuna, hikuva a a endla mintirho ya matimba—naswona vanhu vo tala a va tsakela ku n’wi yingisela loko a dyondzisa. U koke Vayuda vo tala ni Vamatiko vo tala leswaku va ta eka yena. A a ri Kreste; naswona loko Pilato a ta va a n’wi gwevele rifu exihambanweni, hi ku lerisiwa hi vakulukumba lava a va ri exikarhi ka hina, lava a va n’wi rhandza eku sunguleni a va n’wi fularhelanga, hikuva u humelele eka vona a hanya nakambe hi siku ra vunharhu, hilaha vaprofeta va Xikwembu va swi profeteke hakona leswi ni swilo swo hlamarisa swa 10 000 malunghana na yena; naswona Vakreste, lava vitaniwaka hi vito ra yena, va ha ri kona ninamuntlha.”—Josephus—The Complete Works, xi hundzuluxeriwe hi William Whiston.

Ku sukela eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-16, ku ve ni njhekanjhekisano lowukulu exikarhi ka lava tshembaka leswaku rungula leri i ntiyiso ni lava va kanakanaka leswaku Josephus hi yena a ri tsaleke. Serge Bardet, n’wamatimu wa Mufurwa tlhelo munhu la nga ni ntokoto hi tibuku ta Magriki kumbe Varhoma va khale, u lave ku herisa njhekanjhekisano lowu se a wu vange xihinga eka malembe-xidzana ya mune lama hundzeke. U kandziyise ndzavisiso wa yena eka buku leyi vuriwaka Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques (The Testimonium Flavianum—A Historical Study With Historical Considerations).

Josephus a a nga ri mutsari la nga Mukreste. A a ri n’wamatimu wa Muyuda; hikwalaho, minjhekanjhekisano yo tala yi dzike eka ku va Yesu a vuriwa “Kreste.” Eka ndzavisiso, Bardet u tiyisekise leswaku xithopo lexi xi fambisana “ni ku tirhisiwa ka Xigriki ka mavito ya vanhu.” Bardet u tlhele a vula leswaku hi ku ya hi langutelo ra Xiyuda ni ra Vukreste “swa koteka ku va Josephus a nga tirhisanga rito leri nge, Christos ntsena” kambe i vumbhoni bya leswaku “vaxopaxopi a va hoxise swinene leswi va honiseke rungula rolero.”

Xana swi nga endleka leswaku rungula leri ri sasekise hi un’wana loyi a encenyeteke matsalelo ya Josephus? Loko a kambisisa vumbhoni bya matimu ni tsalwa hi roxe, Bardet u gimete hi ku vula leswaku ku encenyeta ko tano ku nga va ku ri singita. A swi nga ta koteka leswaku munhu a encenyeta matsalelo ya Josephus, hikuva ndlela leyi a a tsala ha yona a yi nga fani ni ya van’wana.

Kutani ha yini swidyondzeki swi kanakana loko rungula leri ri tshembeka? Loko a hlamusela xiphiqo xa kona, Bardet u vule leswaku “Testimonium a yi tshembiwi—ku hambana ni matsalwa yo tala ya khale—hileswi ku vutisiweke swivutiso malunghana ni Testimonium.” U tlhele a vula leswaku swidyondzeki swo tala swi kanakane rungula leri ku tlula marungula man’wana ya khale hikuva swo tala swa swona a swi nga lavi ku pfumela leswaku Yesu a a ri Kreste.

A swi tiveki loko ndzavisiso wa Bardet wu ta cinca malangutelo ya swidyondzeki malunghana ni Testimonium Flavianum. Wu khorwise Pierre Geoltrain mutshila la tivekaka swinene ni ku xiximiwa wa Matimu ya Grikiya (hi nkarhi lowu ndhavuko wa Magriki wu pfanganeke ni wa Vayuda) ni Vukreste byo sungula. I khale a teka Testimonium tanihi leyi yi nga lo engeteriwa, a tlhela a vungunya lava va pfumelaka leswaku ya tshembeka. Kambe u cince langutelo ra yena. U gimete hileswaku ndzavisiso wa Bardet hi wona wu endleke leswaku a cinca. Geoltrain u vula leswaku “ku sukela sweswi a nga kona la faneleke a kanakana leswaku Josephus hi yena a tsaleke rungula leri.”

Ina, Timbhoni ta Yehovha ti ni xivangelo lexi khorwisaka xo teka Yesu tanihi Kreste—lexi kumekaka eBibeleni hi yoxe.—2 Tim. 3:16.