1, 2. (a) Yehovha u rhange a vumba mani naswona u n’wi tirhise njhani? (b) I yini leswi kombisaka leswaku tintsumi ti hlelekile?

YEHOVHA, Muvumbi wa vuako hinkwabyo u endla swilo hi ndlela leyi hlelekeke. U rhange a vumba N’wana wa yena wa moya loyi a tswariweke a ri swakwe la vitaniwaka “Rito,” hikuva i muvulavuleri wa Xikwembu lonkulu. Rito u ni timiliyoni ta malembe a tirhela Yehovha hikuva Bibele yi ri: “Eku sunguleni Rito a a ri kona, naswona Rito a a ri ni Xikwembu.” Hi tlhela hi byeriwa leswi: “Swilo hinkwaswo swi ve kona ha yena [Rito], naswona handle ka yena ku hava xilo ni xin’we lexi veke kona.” Malembe yo tlula 2 000 lama hundzeke, Xikwembu xi rhumele Rito emisaveni, laha a fikeke a endla ku rhandza ka Tata wa yena a ri munhu la hetisekeke, ku nga Yesu Kreste.—Yoh. 1:1-3, 14.

² Loko a nga si va munhu wa nyama, N’wana loyi wa Xikwembu u tirhe hi ku tshembeka tanihi “mutirhi [wa xona] la nga ni vuswikoti.” (Swiv. 8:30) Yehovha u vumbe tintsumi letin’wana ta timiliyoni leti nga le tilweni, hi ku tirhisa yena. (Kol. 1:16) Malunghana ni tintsumi teto, rungula rin’wana ra le Bibeleni ri ri: “A ku ri ni magidi-gidi lawa a ma hambeta ma . . . tirhela [Yehovha], ni va 10 000 va andzisiwe ka 10 000 lava a va tshama va yime emahlweni ka yena.” (Dan. 7:10) Tintsumi leti teleke ngopfu ta Yehovha ti vuriwa “mavuthu” ya yena lama hlelekeke.—Ps. 103:21.

3. Ku ni tinyeleti ni tipulanete tingani naswona ti hleriwe njhani?

 ³ I yini leswi nga vuriwaka malunghana ni swilo leswi tumbuluxiweke leswi hi kotaka ku swi vona, swo tanihi tinyeleti ni tipulanete ta ntsandza-vahlayi? Phepha-hungu leri vuriwaka Chronicle ra le Houston le Texas ri vike hi ndzavisiso wa sweswinyana malunghana ni tinyeleti, lowu ringanyetaka leswaku ku ni “tibiliyoni ta tibiliyoni ta tinyeleti ni tipulanete kumbe leti yi tlulaka kanharhu ndlela leyi vativi va sayense va ti hlayeleke ha yona enkarhini lowu hundzeke.” Tinyeleti ti hleriwe ti va swirimela, ha xin’we xi ni tibiliyoni kumbe titriliyoni ta tinyeleti, swin’we ni tipulanete to tala. Swirimela swo tala na swona swi hleriwe swi va mintlawa leyitsongo ni leyikulu swinene.

4. Ha yini swi twala ku gimeta hi leswaku malandza ya Xikwembu ya laha misaveni a ma ta hleleka?

⁴ Matilo ma hleleke hi ndlela leyi hlamarisaka ku fana ni tintsumi to lulama leti nga le tilweni. (Esa. 40:26) Hikwalaho, swa twala ku gimeta hi leswaku Yehovha a a ta pfuna malandza yakwe ya laha misaveni leswaku ma hleleka. U lava leswaku ma tshama ma hlelekile naswona sweswo i swa nkoka swinene hikuva ma ni ntirho wo tala wa nkoka lowu ma faneleke ma wu endla. Matimu lamanene ya vagandzeri va Yehovha va khale ni va sweswi lava n’wi tirheleke hi ku tshembeka, i vumbhoni bya matimba lebyi kombisaka leswaku Yehovha u na vona naswona “a hi Xikwembu xa mpfilumpfilu, kambe i xa ku rhula.”—Hlaya 1 Vakorinto 14:33, 40.

5. Lunghiselelo leri hlelekeke ra leswaku vanhu va tata misava ri kavanyeteke njhani?

⁵ Loko Yehovha a vumba vanhu vo sungula, u te: “Tswalanani mi andza, mi tata misava, mi yi fuma, mi fuma tinhlampfi ta lwandle ni swivumbiwa leswi hahaka swa matilo ni swivumbiwa hinkwaswo leswi famba-fambaka ehenhla ka misava.” (Gen. 1:28) Vanhu a va ta andza hi ndlela leyi hlelekeke emisaveni kutani va ndlandlamuxa Paradeyisi ku kondza yi va emisaveni hinkwayo. Ku hetiseka ka lunghiselelo rero leri hlelekeke ku kavanyetekile swa xinkarhana hikwalaho ka ku nga yingisi ka Adamu na Evha. (Gen. 3:1-6) Hi ku famba ka nkarhi, “Yehovha a vona leswaku vubihi bya munhu byi andzile emisaveni nileswaku mboyamelo hinkwawo wa miehleketo ya mbilu yakwe wu bihile nkarhi hinkwawo.” Hikwalaho ka sweswo, ‘misava a yi onhakile emahlweni ka Xikwembu xa ntiyiso, misava a yi tale madzolonga.’ Sweswo swi endle leswaku Xikwembu xi tiyimisela ku herisa vanhu lava nga xi chaviki emisaveni hinkwayo hi ndhambi.—Gen. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Ha yini Yehovha a ponise Nowa? (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni ka xihloko lexi.) (b) Ku endleke yini hi vanhu hinkwavo lava aleke ku yingisa Nowa?

⁶ Hambiswiritano, “Nowa [u kume] tintswalo ematihlweni ya Yehovha” hikuva “a a ri munhu wo lulama” loyi a “[tikombiseke] a pfumala xihoxo exikarhi ka lava a a hanya swin’we na vona.” Leswi “Nowa a a famba ni Xikwembu xa ntiyiso,” Yehovha u n’wi lerise ku aka ngalava leyikulu. (Gen. 6:8, 9, 14-16) A yi ta papamala ehenhla ka mati leswaku vanhu ni swiharhi va pona Ndhambi. “Nowa [u endle] hinkwaswo hilaha Yehovha a n’wi leriseke hakona,” naswona u hete ntirho wo aka hi ndlela leyi hlelekeke a ri karhi a pfuniwa hi ndyangu wakwe. Endzhaku ka loko va nghenise swiharhi engalaveni, ‘Yehovha u pfale nyangwa.’—Gen. 7:5, 16.

⁷ Hi 2370 B.C.E. loko Ndhambi yi fika, Yehovha “[u herise] xilo xin’wana ni xin’wana lexi a xi ri kona ehenhla ka vuandlalo bya misava,” kambe u hlayise Nowa wo tshembeka ni ndyangu wakwe engalaveni. (Gen. 7:23) Un’wana ni un’wana loyi a nga kona namuntlha emisaveni i ntukulu wa Nowa, vana vakwe ni vasati va vona. Kambe vanhu hinkwavo lava a va nga ri na ripfumelo lava a va ri ehandle ka ngalava va lovisiwile hikuva va ale ku yingisa Nowa, “muchumayeri wa leswo lulama.”—2 Pet. 2:5.

8. I yini lexi kombisaka leswaku Vaisrayele a va hanya vutomi lebyi hlelekeke loko Xikwembu xi va lerisa ku nghena eTikweni leri Tshembisiweke?

⁸ Endzhaku ka malembe yo tlula 800 ku ve ni  Ndhambi, Xikwembu xi hlele Vaisrayele leswaku va va tiko. Ku hanya vutomi lebyi hlelekeke a swi ta katsa nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a va ta wu endla evuton’wini bya vona, ngopfu-ngopfu ndlela leyi a va fanele va xi gandzela ha yona. Hi xikombiso, ku engetela eka vaprista vo tala va Vaisrayele ni Valevhi, a ku ri ni “vavasati lava nga malandza lava a va endla ntirho lowu hleriweke enyangweni ya ntsonga wa nhlangano.” (Eks. 38:8) Hambiswiritano, loko Yehovha Xikwembu a lerise Vaisrayele ku nghena eKanana, xitukulwana xexo a xi chava naswona xi ale ku nghena, hikwalaho Yehovha u te: “Loko ku ri n’wina, mi nga ka mi nga ngheni etikweni leri ndzi tlakuseke voko ra mina ndzi hlambanya leswaku ndzi ta tshama na n’wina, handle ka Kalebe n’wana wa Yefune na Yoxuwa n’wana wa Nuni” hikuva va tise xiviko lexinene endzhaku ka loko va kambele Tiko leri Tshembisiweke. (Tinhl. 14:30, 37, 38) Hi ku pfumelelana ni xileriso xa Xikwembu, endzhakunyana Muxe u hlawule Yoxuwa leswaku a va mutlhandlami wakwe. (Tinhl. 27:18-23) Loko Yoxuwa a ri kusuhi ni ku rhangela Vaisrayele leswaku va nghena eKanana, u byeriwe leswi: “Vana ni xivindzi, u tiya. U nga rhurhumeli kumbe u chava, hikuva Yehovha Xikwembu xa wena u na wena kun’wana ni kun’wana laha u yaka kona.”—Yox. 1:9.

9. Rahava a a titwa njhani hi Yehovha ni vanhu vakwe?

⁹ Hakunene Yehovha Xikwembu a a ri na Yoxuwa kun’wana ni kun’wana laha a ya kona. Hi xikombiso, anakanya hi leswi endlekeke loko Vaisrayele va dzime minxaxa ekusuhi ni muti wa Yeriko lowu a wu ri eKanana. Hi 1473 B.C.E., Yoxuwa u rhumele vavanuna vambirhi leswaku va ya kambela muti wa Yeriko kutani emutini wolowo va hlangane na Rahava loyi a a ri nghwavava. U va tumbete elwangwini ra yindlu yakwe, leswaku vanhu lava a va rhumiwe hi hosi ya le Yeriko leswaku va ta va khoma va nga va kumi. Rahava u byele tinhlori ta Vaisrayele a ku: “Ndzi swi tiva kahle leswaku Yehovha u ta mi nyika tiko hakunene . . . , hikuva hi yi twile ndlela leyi Yehovha a omiseke ha yona mati ya Lwandle ro Tshwuka emahlweni ka n’wina . . . nileswi mi swi endleke eka tihosi timbirhi ta Vaamori.” U tlhele a ku: “Yehovha Xikwembu xa n’wina i Xikwembu ematilweni lama nga ehenhla ni le misaveni leyi nga ehansi.” (Yox. 2:9-11) Leswi Rahava a fambisaneke ni nhlengeletano ya Yehovha  ya nkarhi wolowo, Xikwembu xi tiyisekile leswaku yena ni vandyangu wa yena va ponisiwa loko Vaisrayele va hlula Yeriko. (Yox. 6:25) Rahava u kombise ripfumelo a tlhela a xixima Yehovha swinene swin’we ni vanhu vakwe.

10. Yesu u va byele yini varhangeri va vukhongeri va Vayuda va le nkarhini wakwe naswona ha yini a vule marito wolawo?

¹⁰ Loko Yoxuwa a ri murhangeri wa Vaisrayele, va hlule miti ya tiko ra Kanana kutani va tshama etikweni rolero. Kambe ku humelele yini endzhaku ka malembe yo tala? Vaisrayele a va tshamela ku tlula milawu ya Xikwembu. Loko Yehovha a rhumela N’wana wakwe laha misaveni, a va nga ha xi yingisi Xikwembu ni vavulavuleri va xona lerova Yesu u vule leswaku Yerusalema i “mudlayi wa vaprofeta.” (Hlaya Matewu 23:37, 38.) Xikwembu xi fularhele varhangeri va vukhongeri va Vayuda hileswi a va nga tshembekanga eka xona. Hikokwalaho Yesu u te: “Mfumo wa Xikwembu wu ta tekiwa eka n’wina wu nyikiwa tiko leri humesaka mihandzu ya wona.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) I yini leswi kombisaka leswaku Yehovha u suse nkateko wakwe eka tiko ra Vayuda a wu hundzisela eka nhlengeletano yin’wana eminkarhini ya vaapostola? (b) Nhlengeletano leyintshwa leyi amukelekaka eka Xikwembu a yi vumbiwa hi vamani?

¹¹ Eminkarhini ya vaapostola, Yehovha u fularhele tiko ra Israyele leri a ri nga tshembekanga. Kambe, sweswo a swi nga vuli swona leswaku a a ta tshama a nga ri na nhlengeletano ya malandza yo tshembeka laha misaveni. Yehovha u hundzisele nkateko wakwe eka nhlengeletano leyintshwa leyi yaka emahlweni leyi a yi titshege hi Yesu Kreste ni hi tidyondzo takwe. Yi sungule ku va kona hi siku ra Pentekosta hi 33 C.E. Hi nkarhi wolowo, vadyondzisiwa va Yesu va kwalomu ka 120 a va hlengeletanile eYerusalema loko “hi xitshuketa ku humelela huwa yi huma etilweni yi kotisa rimoyana leri hungaka hi rivilo ra matimba, yi tata yindlu hinkwayo.” Endzhaku ka sweswo “ku vonaka tindzimi leti fanaka ni ndzilo eka vona, kutani ti avana, ha rin’we ri tshama ehenhla ka un’wana ni un’wana wa vona, kutani hinkwavo va tala moya lowo kwetsima, va sungula ku vulavula hi tindzimi to hambana-hambana, hilaha moya a wu va nyika hakona leswaku va vulavula.” (Mint. 2:1-4) Xiendlakalo lexi xo hlamarisa xi nyikele vumbhoni lebyi nga kanakanisiki bya leswaku Yehovha a a seketela nhlengeletano leyi leyintshwa, leyi a yi vumbiwa hi vadyondzisiwa va Kreste.

¹² Hi siku rolero ro tsakisa, “ku engeteriwe mimoya-xiviri ya kwalomu ka 3 000” eka nhlayo ya valandzeri va Yesu. Ku tlula kwalaho, “Yehovha a a hambeta a va tisela lava ponisiwaka, siku ni siku.” (Mint. 2:41, 47) Ntirho wa vachumayeri volavo va le nkarhini wa vaapostola wu tswale mihandzu swinene lerova “rito ra Xikwembu ri ya ri kula, ni nhlayo ya vadyondzisiwa yi ya yi andza ngopfu eYerusalema.” Hambi ku ri “ntshungu lowukulu wa vaprista wu [yingise] vupfumeri lebyi.” (Mint. 6:7) Hikwalaho vanhu vo tala va timbilu letinene va amukele ntiyiso lowu twarisiweke hi swirho swa nhlengeletano leyi leyintshwa. Endzhakunyana, Yehovha u nyikele vumbhoni lebyi fanaka bya leswaku u seketela nhlengeletano leyi loko a sungula ku tisa “vanhu va matiko” evandlheni ra Vukreste.—Hlaya Mintirho 10:44, 45.

13. A ku ri wihi ntirho wa nhlengeletano leyintshwa ya Xikwembu?

¹³ A swi nga kanakanisi leswaku hi wihi ntirho lowu Xikwembu a xi wu nyike valandzeri va Kreste leswaku va wu endla. Yesu u va vekele xikombiso, hikuva endzhakunyana ka loko a khuvuriwile, u sungule ku chumayela hi “Mfumo wa matilo.” (Mat. 4:17) Yesu u dyondzise vadyondzisiwa vakwe ku endla ntirho lowu fanaka. U te: “Mi ta va timbhoni ta mina eYerusalema swin’we ni le tikweni hinkwaro ra Yudiya ni le Samariya ni ku ya fika endhawini ya le kule swinene ya misava.” (Mint. 1:8) Valandzeri vo sungula va Kreste a va swi twisisa leswi a swi languteriwile eka vona. Hi xikombiso, le Antiyoka ePisidiya, Pawulo na Barnaba va byele vakaneti va vona va Vayuda  hi xivindzi va ku: “A swi fanela leswaku rito ra Xikwembu ri vuriwa eka n’wina ku sungula. Tanihi leswi mi ri bakanyelaka ekule na n’wina ni leswi mi titekaka mi nga faneriwi hi vutomi lebyi nga heriki, maswivo, hi hundzulukela eka va matiko. Entiyisweni, Yehovha u veke xileriso eka hina hi marito lawa, ‘Ndzi ku veke u va ku vonakala ka matiko, leswaku u va ndlela yo ponisa ku yisa emakun’wini ya misava.’” (Mint. 13:14, 45-47) Ku sukela enkarhini wa vaapostola, xiphemu xa laha misaveni xa nhlengeletano ya Xikwembu a xi ri karhi xi byela vanhu leswi Xikwembu xi swi endleke leswaku xi ponisa vanhu.

14. Ku humelele yini eYerusalema eminkarhini ya vaapostola, naswona i vamani lava poneke?

¹⁴ Vayuda vo tala a va ma amukelanga mahungu lamanene naswona a va ta weriwa hi khombo, hikuva Yesu u lemukise vadyondzisiwa vakwe a ku: “Loko mi vona Yerusalema wu rhendzeriwa hi mavuthu lama goveke, swi tiveni leswaku ku lovisiwa ka wona ku tshinele. Kutani lava nga eYudiya a va balekele etintshaveni, lava nga exikarhi ka wona a va suke, lava nga etindhawini ta le handle va nga tshuki va nghena emutini.” (Luka 21:20, 21) Leswi Yesu a swi profeteke swi hetisekile. Masocha ya Varhoma lawa a ma rhangeriwe hi Cestius Gallus ma rhendzele Yerusalema hikwalaho ka ku xandzuka ka Vayuda hi 66 C.E. Hambiswiritano, masocha wolawo ma tlherile hi xitshuketa naswona sweswo swi nyike valandzeri va Yesu nkarhi wo baleka eYerusalema ni le Yudiya. Hi ku ya hi n’wamatimu Eusebius, vo tala va tsemakanye Nambu wa Yordani va ya le Pela ePeriya. Hi 70 C.E., masocha ya Varhoma lama rhangeriweke hi Ndhuna-nkulu Titus ma vuyile kutani ma lovisa muti wa Yerusalema. Hambiswiritano, Vakreste vo tshembeka va ponile hikuva va yingise xitsundzuxo xa Yesu.

15. Vanhu vo tala va ve Vakreste ku nga khathariseki yini?

¹⁵ Ku nga khathariseki swiyimo swo tika, nxaniso ni miringo yin’wana ya ripfumelo leyi valandzeri va Kreste va langutaneke na yona, vanhu vo tala va ve Vakreste eminkarhini ya vaapostola. (Mint. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Vakreste volavo vo sungula va endle nhluvuko hi tlhelo ra moya hikuva Xikwembu a xi va katekisa.—Swiv. 10:22.

16. I yini leswi a swi laveka leswaku Vakreste hinkwavo va tshama va ri ni ripfumelo leri tiyeke ni vun’we?

¹⁶ Leswaku Vakreste hinkwavo va tshama va ri ni ripfumelo leri tiyeke ni vun’we, a va fanele va endla matshalatshala yo karhi. A va fanele va hlaya Matsalwa, va ya eminhlanganweni nkarhi na nkarhi naswona va hiseka entirhweni wo chumayela hi Mfumo. Mintirho yo tano yi tiyise vuxaka ni vun’we bya vanhu va Yehovha va le nkarhini wolowo, hilaha yi endlaka hakona namuntlha. Lava a va hlanganyela emavandlheni yo sungula lawa a ma hlelekile va vuyeriwe swinene eka matshalatshala ya valanguteri ni malandza ya vutirheli lawa a ma tiyimisele ku va pfuna ma tlhela ma tirha hi matimba. (Filp. 1:1; 1 Pet. 5:1-4) Naswona swi fanele swi va tsakisile loko vakulu lava nga valanguteri va swifundzha, vo fana na Pawulo, va endzela mavandlha. (Mint. 15:36, 40, 41) Ku yelana loku nga kona eka vugandzeri bya hina ni bya Vakreste vo sungula ka hlamarisa. Hakunene ha tsaka leswi Yehovha a endleke leswaku malandza yakwe ya le nkarhini wa khale ni ya namuntlha ma va lama hlelekeke! *

17. I yini leswi nga ta tlhuvutsiwa exihlokweni lexi landzelaka?

¹⁷ Tanihi leswi misava ya Sathana yi nga le kusuhi ni ku hela emasikwini lawa yo hetelela, xiphemu xa laha misaveni xa nhlengeletano ya Yehovha ya vuako hinkwabyo xi ya emahlweni hi rivilo lerikulu swinene. Xana u fambisana na xona? Xana u endla nhluvuko hi tlhelo ra moya? Xihloko lexi landzelaka xi ta ku komba ndlela leyi u nga endlaka tano ha yona.