1, 2. (a) Hi tihi tinyiko leti Xikwembu xi ti nyikeke Adamu? (b) Ha yini Xikwembu xi endlele Adamu nsati? (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni ka xihloko lexi.)

YEHOVHA u vumbe misava a ri ni xikongomelo. U yi “[vumbe] leswaku ku akiwa eka yona.” (Esa. 45:18) Adamu, munhu wo sungula loyi Xikwembu xi n’wi vumbeke, a a hetisekile naswona xi n’wi nyike kaya ro saseka, ku nga ntanga wa Edeni. Hakunene Adamu a a tsakisiwa hi mirhi ya wona leyikulu, swinambyana swa wona leswi khulukaka ni swiharhi leswi tsakisaka leswi a swi ri eka wona! Kambe a a kayivela nchumu wun’wana wa nkoka swinene. Yehovha u hlamusele leswaku nchumu wolowo a ku ri yini loko a ku: “A hi swinene leswaku munhu a hambeta a tshama a ri yexe. Ndzi ta n’wi endlela mupfuni, a va muhetisisi wa yena.” Endzhaku ka sweswo Xikwembu xi etlerise Adamu vurhongo lebyikulu, ivi xi teka rin’we ra timbambu takwe kutani xi “vumba wansati hi rimbambu [rolero].” Loko Adamu a pfuka, a a tsakile swinene! U te: “Eku heteleleni leri i rhambu ra marhambu ya mina ni nyama ya nyama ya mina. Loyi u ta thyiwa Wansati, hikuva u tekiwe eka wanuna.”—Gen. 2:18-23.

² Wansati a a ri nyiko yo hlawuleka leyi humaka eka Xikwembu hikuva a a ta va mupfuni la hetisekeke wa wanuna. A a ta tlhela a va ni lunghelo ro hlawuleka ro veleka vana. Entiyisweni, “Adamu [u thye] nsati wakwe vito ra Evha, hikuva a a ta va mana wa hinkwavo lava hanyaka.”  (Gen. 3:20) Xikwembu xi nyike mpatswa wolowo wo sungula wa vanhu nyiko yo hlamarisa. A va ri ni vuswikoti byo veleka vanhu van’wana lava hetisekeke. Leswi a swi ta endla leswaku eku heteleleni misava yi va paradeyisi leyi ku tshamaka vanhu lava hetisekeke lava a va ta khathalela swilo leswin’wana leswi hanyaka.—Gen. 1:27, 28.

3. (a) Leswaku Adamu na Evha va katekisiwa hi Xikwembu a va fanele va endla yini, kambe ku humelele yini? (b) Hi swihi swivutiso leswi hi nga ta swi kambisisa?

³ Leswaku Adamu na Evha va kuma mikateko leyi a va tshembisiwe yona, a va fanele va yingisa Yehovha va tlhela va pfumela ku fumiwa hi yena. (Gen. 2:15-17) A va ta kota ku hetisisa xikongomelo lexi Xikwembu a xi va vumbele xona ntsena loko va tshama va tshembekile. Kambe, khombo ra kona, va kuceteriwe hi Sathana “nyoka ya khale,” kutani va dyohela Xikwembu. (Nhlav. 12:9; Gen. 3:1-6) Ku xandzuka loku ku va khumbe njhani vavasati? Hi swihi swilo leswi endliweke hi vavasati lava chavaka Xikwembu enkarhini lowu hundzeke? Ha yini vavasati va namuntlha lava nga Vakreste va nga vuriwaka “vuthu lerikulu”?—Ps. 68:11.

4. I mani loyi a voniweke nandzu hikwalaho ka xidyoho lexi endliweke hi mpatswa wo sungula wa vanhu?

⁴ Loko Adamu a fanele a tihlamulela hikwalaho ka ku xandzuka ka yena, u vule xivangelo lexi lexi nga twaliki a ku: “Wansati loyi u ndzi nyikeke leswaku ndzi tshama na yena, u ndzi nyike mbhandzu wa murhi hiloko ndzi wu dya.” (Gen. 3:12) Adamu a nga tisolanga hikwalaho ka xidyoho xakwe, kambe u sole wansati loyi Xikwembu xi n’wi nyikeke yena swin’we ni Muvumbi la nga ni rirhandzu wa nsati wa yena! Adamu na Evha va dyohile, kambe Adamu u voniwe nandzu hikwalaho ka xidyoho lexi va xi endleke. Hikwalaho, muapostola Pawulo u tsale leswaku “xidyoho xi [nghene] emisaveni hi munhu un’we [Adamu], ni rifu hikwalaho ka xidyoho.”—Rhom. 5:12.

5. Byi ve byihi vuyelo bya ku tifuma ka vanhu?

⁵ Mpatswa wo sungula wa vanhu wu kuceteriwe ku anakanya leswaku a swi nga bohi leswaku Yehovha a va Mufumi wa wona. Sweswo swi pfuxe xivutiso lexi xa nkoka malunghana ni vuhosi: I mani loyi a nga ni mfanelo yo fuma? Leswaku Xikwembu xi hlamula xivutiso xexo xi pfumelele vanhu leswaku va tifuma ku ringana nkarhi wo karhi. A xi swi tiva leswaku vanhu a va nge swi koti ku tifuma. Eka madzana ya malembe lama hundzeke, vanhu va weriwe hi makhombo yo hambana-hambana hileswi a va tifuma. Eka malembe ya dzana lama hundzeke, vanhu va kwalomu ka 100 000 000 va fele etinyimpini naswona vanhu volavo va katsa timiliyoni ta vavanuna, vavasati ni vana lava nga riki na nandzu. Hikwalaho ku ni vumbhoni byo tala bya leswaku “munhu loyi a fambaka a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.” (Yer. 10:23) Hi yona mhaka hi amukelaka Yehovha tanihi Mufumi wa hina.—Hlaya Swivuriso 3:5, 6.

6. Vanhu va xisati va khomiwa njhani ematikweni yo tala?

⁶ Vavanuna ni vavasati va khomiwe hi ndlela yo biha emisaveni leyi leyi nga le hansi ka matimba ya Sathana. (Ekl. 8:9; 1 Yoh. 5:19) Swiendlo swin’wana swo biha swi katsa ku xanisiwa ka vavasati. Kwalomu ka 30 wa tiphesente ta vavasati emisaveni hinkwayo va vike leswaku va biwa hi vanuna va vona kumbe vavanuna lava tshamaka na vona. Eka mindhavuko yin’wana vavanuna va rhandziwa ngopfu hikuva ku anakanyiwa leswaku va ta kurisa xivongo va tlhela va khathalela vatswari va vona lava dyuhaleke kumbe vakokwa wa vona. Ematikweni man’wana, vanhu va xisati va tekiwa va nga pfuni nchumu naswona minkarhi yo tala loko vavasati va tike vana va vanhwanyana, makhwiri ya kona ma humesiwa ku tlula loko va tike vana va vafana.

7. Hi wahi masungulo lawa Xikwembu xi ma nyikeke vavanuna ni vavasati?

⁷ A swi xi tsakisi Xikwembu loko vavasati va nga khomiwi kahle. Xi va khoma hi ndlela leyinene vavasati naswona xa va xixima. Leswaku Yehovha wa khathala hi vavasati swi vonaka hileswi a vumbeke Evha a hetisekile naswona a ri ni timfanelo leti a ti ta n’wi endla muhetisisi lonene wa Adamu, ku nga ri hlonga. Leswi hi swona swi endleke leswaku eku heleni ka siku ra vutsevu ra ku tumbuluxa, Xikwembu xi “vona hinkwaswo leswi  xi swi endleke, kutani waswivo, a swi ri swinene ngopfu.” (Gen. 1:31) Entiyisweni, “hinkwaswo” leswi Yehovha a swi endleke a swi ri “swinene ngopfu.” U nyike vavanuna ni vavasati masungulo lamanene ngopfu!

8. (a) Vanhu vo tala va tikhoma njhani? (b) Ematin’wini hinkwawo ya vanhu, i vamani lava Xikwembu xi va seketeleke?

⁸ Mahanyelo ya vavanuna ni vavasati ma nyanye ku biha endzhaku ka ku xandzuka ka le Edeni naswona eka malembe ya dzana lama hundzeke, ma nyanye ku biha swinene. Bibele yi profete leswaku “emasikwini yo hetelela” mahanyelo yo biha ma ta va ma andzile. Vanhu vo tala va endla swilo swo biha lerova swa tikomba leswaku hakunene leyi i “minkarhi ya mangava.” (2 Tim. 3:1-5) Hambiswiritano, ematin’wini hinkwawo ya vanhu, “Yehovha, Hosi leyi Lawulaka” u seketele vavanuna ni vavasati lava n’wi tshembeke, lava yingiseke milawu yakwe ni ku titsongahata eka yena tanihi Mufumi wa vona.—Hlaya Pisalema 71:5.

9. I vanhu vangani lava poneke Ndhambi, naswona ha yini?

⁹ Eminkarhini ya Nowa, loko Xikwembu xi lovisa misava ya khale leyi a yi ri ni madzolonga hi Ndhambi, ku pone vanhu va nga ri vangani. Loko ku ri leswaku vamakwavo va xinuna ni va xisati va Nowa a va ha hanya hi nkarhi wolowo, na vona va ta va va dlaye hi ndhambi. (Gen. 5:30) Kambe nhlayo ya vavasati ni ya vavanuna lava poneke Ndhambi a yi ringana. Lava poneke a ku ri Nowa, nsati wakwe, vana vakwe vanharhu va majaha ni vasati va vona. Va ponile hikuva a va chava Xikwembu naswona va endle ku rhandza ka xona. Tibiliyoni ta vanhu lava hanyaka sweswi i vatukulu va vanhu volavo va nhungu lava seketeriweke hi Yehovha.—Gen. 7:7; 1 Pet. 3:20.

10. Ha yini Yehovha a seketele vasati va vapatriyaka vo tshembeka lava n’wi chavaka?

¹⁰ Endzhaku ka malembe yo tala, vasati va vapatriyaka vo tshembeka lava chavaka Xikwembu na vona va seketeriwe hi Xikwembu. A va ta va va nga seketeriwanga loko a va vilele hi swiavelo swa vona evuton’wini. (Yudha 16) Sara, nsati la nga ni xichavo wa Abrahama a nga vilelanga loko va sukela vutomi bya vulovolovo le Ura, kutani va va vatshami va nkarhinyana ematendeni etikweni rin’wana. Ematshan’weni ya sweswo, “Sara [u yingise] Abrahama, a n’wi vitana ‘hosi.’” (1 Pet. 3:6) Nakambe anakanya hi Raveka, loyi a a ri nyiko leyi hlamarisaka leyi humaka eka Yehovha a tlhela a va wansati lonene. A swi hlamarisi leswi nuna wakwe Isaka, “a n’wi [rhandzeke a tlhela a] kuma nchavelelo endzhaku ko lahlekeriwa hi mana wakwe.” (Gen. 24:67) Ha tsaka swinene leswi namuntlha exikarhi ka hina ku nga ni vavasati lava chavaka Xikwembu lava fanaka na Sara na Raveka!

11. Tisungukati timbirhi ta Vaheveru ti xi kombise njhani xivindzi?

¹¹ Loko Vaisrayele va ha ri mahlonga aEgipta, nhlayo ya vona yi andze swinene, kutani Faro a lerisa leswaku vana hinkwavo va Vaheveru va majaha a va fanele va dlayiwa loko va velekiwa. Hambiswiritano, anakanya hi Xifira na Puwa, tisungukati ta Vaheveru, lava kumbexana a ku ri vona a va rhangela entirhweni wa ku va tisungukati. Leswi a va chava Yehovha, hi xivindzi va ale ku dlaya vana volavo va majaha. Hikwalaho u va katekise hi ku va nyika mindyangu.—Eks. 1:15-21.

12. I yini leswi xiyekaka hi Debora na Yayele?

¹² Enkarhini wa vaavanyisi va le Israyele, wansati un’wana loyi Xikwembu xi n’wi seketeleke a ku ri Debora loyi a a ri muprofeta wa xisati. U khutaze Muavanyisi Baraka a tlhela a pfuna Vaisrayele leswaku va ntshunxeka eka valala va vona, kambe u profete leswaku Baraka a a nga ta dzunisiwa hikwalaho ko hlula Vakanana. Ematshan’weni ya sweswo, Xikwembu a xi ta nyiketa Sisera ndhuna ya vuthu ra Vakanana “evokweni ra wansati.” Sweswo hi leswi humeleleke loko Yayele wansati loyi a nga riki Muisrayele a dlaye Sisera.—Vaav. 4:4-9, 17-22.

13. Bibele yi hi byela yini hi Abigayele?

¹³ Abigayele a a ri wansati wo tshembeka loyi a hanyeke emalembeni ya kwalomu ka 1 100 Kreste a nga si velekiwa. A a tlharihile, kasi nuna wakwe Nabali a a karhata, a a nga pfuni nchumu naswona a a hungukile. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Davhida ni vavanuna vakwe va sirhelele swifuwo swa Nabali  ku ringana nkarhi wo karhi, kambe loko va kombele swakudya, Nabali “u va tshinye hi vukarhi” naswona a nga va nyikanga nchumu. Leswi swi hlundzukise Davhida swinene lerova a kunguhata ku dlaya Nabali ni vavanuna vakwe. Loko Abigayele a twa mhaka leyi, u teke swakudya ni swakunwa a ya nyika Davhida ni vavanuna vakwe, hi ndlela yoleyo a sivela ku halatiwa ka ngati. (1 Sam. 25:8-18) Endzhakunyana Davhida u byele Abigayele a ku: “A a dzunisiwe Yehovha Xikwembu xa Israyele loyi a ku rhumeke esikwini leri leswaku u ta hlangana na mina!” (1 Sam. 25:32) Endzhaku ka loko Nabali a file, Davhida u tekane na Abigayele.—1 Sam. 25:37-42.

14. Vana va vanhwanyana va Xalumu va hlanganyele eka ntirho wihi, naswona vavasati lava nga Vakreste va endla ntirho lowu fanaka ni wolowo namuntlha hi ndlela yihi?

¹⁴ Vavanuna, vavasati ni vana vo tala va file loko mavuthu ya Babilona ma lovisa muti wa Yerusalema ni tempele ya wona hi 607 B.C.E. Marhangu ya muti wolowo ma pfuxiwe hi 455 B.C.E. ehansi ka nkongomiso wa Nehemiya. Vanhu van’wana lava pfuneteke ku pfuxa marhangu wolawo a ku ri vana va vanhwanyana va Xalumu, hosana ya xiphemu xa muganga wa Yerusalema. (Neh. 3:12) Va endle ntirho wa xiyimo xa le hansi hi ku tirhandzela. Ha va tlangela vavasati vo tala va Vakreste lava hi ntsako va ma seketelaka hi tindlela to hambana-hambana matsima yo aka namuntlha!

15. Hi rihi lunghelo leri Xikwembu xi ri nyikeke Mariya?

¹⁵ Emahlweni ka minkarhi ya vaapostola ni le minkarhini ya vaapostola, Yehovha u katekise vavasati vo hlayanyana hi malunghelo yo hlawuleka. Un’wana wa vona a ku ri nhwana loyi a vuriwaka Mariya. Loko a vutiwe hi Yosefa, u tikile hi singita hikwalaho ka moya lowo kwetsima. Ha yini Xikwembu xi hlawule yena leswaku a va mana wa Yesu? A swi kanakanisi leswaku a a ri ni timfanelo ta nkoka leti a ti laveka leswaku a kurisa n’wana wakwe la hetisekeke, ku sukela evutsongwanini ku fikela loko a kula. Hakunene a ku ri lunghelo ku va mana wa nghwazi leyi tshameke yi hanya emisaveni! —Mat. 1:18-25.

16. Nyika xikombiso lexi kombisaka langutelo leri Yesu a a ri na rona hi vavasati.

¹⁶ Yesu a a ri ni musa eka vavasati. Hi xikombiso, anakanya hi wansati un’wana loyi a a ri ni malembe ya 12 a khomiwe hi vuvabyi byo khuluka ngati. U te hi le ndzhaku exikarhi ka ntshungu kutani a khumba nguvu ya Yesu. Ematshan’weni yo n’wi holovela, Yesu hi musa u te: “N’wananga, ripfumelo ra wena ri ku hanyisile. Famba hi ku rhula, naswona u hanya swinene evuvabyini bya wena bya khombo.”—Mar. 5:25-34.

17. Hi xihi xiendlakalo xa singita lexi humeleleke hi Pentekosta ya 33 C.E.?

¹⁷ Vavasati van’wana lava a va ri vadyondzisiwa va Yesu va khathalele swilaveko swa yena ni swa vaapostola vakwe. (Luka 8:1-3) Naswona hi Pentekosta ya 33 C.E., vavanuna ni vavasati va kwalomu ka 120 va amukele moya wa Xikwembu hi ndlela yo hlawuleka. (Hlaya Mintirho 2:1-4.) Ku chuluriwa ka moya wolowo lowo kwetsima ku profetiwile eka marito lama nge: “Ndzi ta chululela moya wa mina [Yehovha] ehenhla ka nyama ya muxaka wun’wana ni wun’wana, kunene vana va n’wina va majaha ni va vanhwanyana va ta profeta . . . Naswona ndzi ta chululela moya wa mina eka malandza ya xinuna ni ya xisati.” (Yuw. 2:28, 29) Hi ku tirhisa xiendlakalo xolexo xa singita lexi humeleleke hi siku ra Pentekosta, Xikwembu xi kombise leswaku a xi nga ha va seketeli Vaisrayele lava gwineheke kambe a xi seketela “Israyele wa Xikwembu,” loyi a vumbiwaka hi vavanuna ni vavasati. (Gal. 3:28; 6:15, 16) Vavasati van’wana va Vakreste lava hlanganyeleke entirhweni wo chumayela enkarhini wa vaapostola a ku ri vana va mune va vanhwanyana va Filipi wa muevhangeli.—Mint. 21:8, 9.

18, 19. (a) Hi rihi lunghelo leri Xikwembu xi ri nyikeke vavanuna ni vavasati leri khumbaka vugandzeri bya ntiyiso? (b) Mupisalema u va hlamusele njhani vavasati lava chumayelaka mahungu lamanene?

¹⁸ Eku heleni ka va-1800, vavanuna ni vavasati va nga ri vangani va kombise leswaku va tsakela  vugandzeri bya ntiyiso. A va ri vamabulandlela va vanhu lava sweswi va hlanganyelaka eku hetisiseni ka vuprofeta bya Yesu lebyi nge: “Mahungu lamanene lawa ya mfumo ma ta chumayeriwa emisaveni hinkwayo leyi akiweke leswaku byi va vumbhoni ematikweni hinkwawo; kutani hi kona makumu ma nga ta fika.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Namuntlha ntlawa wolowo lowutsongo wa Swichudeni swa Bibele wu kurile wu va Timbhoni ta Yehovha ta kwalomu ka 8 000 000. Vanhu vo tlula 11 000 000 va kombisa leswaku va tsakela rungula ra le Bibeleni ni ntirho wa hina hi ku va kona eXitsundzuxweni xa lembe na lembe xa rifu ra Yesu. Ematikweni yo tala, vanhu vo tala lava vaka kona eka xiendlakalo lexi i vavasati. Nakambe vavasati lava chumayelaka mahungu ya Mfumo nkarhi hinkwawo emisaveni hinkwayo va tlula 1 000 000. Entiyisweni Xikwembu xi nyike vavasati vo tshembeka lunghelo ro hlanganyela eku hetisiseni ka marito ya mupisalema lama nge: “Yehovha u vula marito lawa; vavasati lava vulaka mahungu lamanene i vuthu lerikulu.”—Ps. 68:11.

20. Hi tihi timhaka leti hi nga ti tlhuvutsaka hi nkarhi wa vugandzeri bya ndyangu kumbe wa dyondzo ya munhu hi yexe?

²⁰ A hi nge swi koti ku bula hi vavasati hinkwavo vo tshembeka lava ku vulavuriwaka ha vona eBibeleni. Kambe hinkwerhu ka hina hi nga hlaya ha vona eRitweni ra Xikwembu ni le ka swihloko leswi humesiwaka eminkandziyisweni ya hina. Hi xikombiso, hi nga anakanyisisa hi ku tshembeka ka Rhuti. (Rhu. 1:16, 17) Ku hlaya buku ya le Bibeleni leyi thyiweke vito ra Hosi ya xisati Estere ni swihloko leswi vulavulaka hi yena swi nga tiyisa ripfumelo ra hina. Hi nga vuyeriwa loko hi dyondza hi vavasati lava ni van’wana hi nkarhi wa Vugandzeri bya hina bya Ndyangu bya nimadyambu. Loko hi tshama hi ri hexe, hi nga dyondza hi vavasati lava ni van’wana hi nkarhi wa dyondzo ya hina ya munhu hi yexe.

21. Vavasati lava chavaka Xikwembu va swi kombise njhani leswaku va tshembeka eka Yehovha eminkarhini yo tika?

²¹ A swi kanakanisi leswaku Yehovha wa wu katekisa ntirho wo chumayela wa vavasati lava nga Vakreste a tlhela a va seketela eminkarhini yo tika. Hi xikombiso, hi ku pfuniwa hi yena, vavasati lava n’wi chavaka va tshame va tshembekile hi nkarhi wa mfumo wa Manazi ni wa Makhomunisi laha vo tala va vona va xanisiweke naswona van’wana va vona va dlayiweke hikwalaho ko n’wi yingisa. (Mint. 5:29) Namuntlha ku fana ni le nkarhini lowu hundzeke, vamakwerhu va hina va xisati ni vagandzeri-kulobye va seketela vuhosi bya Xikwembu. Entiyisweni, Yehovha u khoma voko ra vona ra xinene ku fana ni le nkarhini wa Vaisrayele va khale kutani a ku: “U nga chavi. Mina ndzi ta ku pfuna.”—Esa. 41:10-13.

22. I malunghelo wahi ya le nkarhini lowu taka lawa hi nga ma langutelaka hi mahlo-ngati?

²² Ku nga ri khale, vavanuna ni vavasati lava chavaka Xikwembu va ta hundzula misava leyi yi va paradeyisi, va tlhela va pfuna vanhu va timiliyoni lava nga ta pfuxiwa eku feni leswaku va dyondza hi swikongomelo swa Yehovha. Ku nga khathariseki leswaku hi vavanuna kumbe hi vavasati, a hi tlangeleni lunghelo ra hina ro n’wi tirhela “hi mbilu yin’we” ku kondza nkarhi wolowo wu fika.—Sof. 3:9.