1-3. Ha yini a swi nga va oloveli vadyondzisiwa va Yesu ku chumayela mahungu lamanene “ematikweni hinkwawo”?

YESU KRESTE u nyike valandzeri vakwe ntirho wo tala wo wu endla. U va lerise leswaku va “endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa.” A va fanele va chumayela “mahungu lamanene . . . ya mfumo” eka vanhu “emisaveni hinkwayo leyi akiweke leswaku byi va vumbhoni ematikweni hinkwawo.”—Matewu 24:14; 28:19.

² Vadyondzisiwa a va rhandza Yesu swin’we ni mahungu lamanene. Kambe swi nga ha endleka a va tivutisa va ku, ‘Hi ta swi endlisa ku yini leswi Yesu a hi leriseke ku swi endla?’ Xo sungula, a va nga talanga. Nakambe, a va dyondzisa vanhu leswaku Yesu i N’wana wa Xikwembu, kambe vanhu a va swi tiva leswaku Yesu a a dlayiwile. Ku tlula kwalaho, vanhu vo tala a va anakanya leswaku vadyondzisiwa a va ri “vanhu lava nga dyondzekangiki, lava tolovelekeke.” (Mintirho 4:13) Varhangeri va vukhongeri va Vayuda a va dyondze eswikolweni swa vukhongeri, kambe vadyondzisiwa a va nga yanga eswikolweni swoleswo.  Naswona rungula leri a va ri chumayela a ri nga fambisani ni mikhuva ya Vayuda leyi varhangeri va vukhongeri a va ri ni madzana ya malembe va yi dyondzisa. Leswi vadyondzisiwa a va nga xiximiwi eIsrayele, va nga ha va va tivutisile loko ku ta va ni vanhu lava a va ta va yingisela eMfun’weni lowu a wu ri ni matimba wa Rhoma.

³ Yesu u lemuxe vadyondzisiwa vakwe leswaku a va ta vengiwa va tlhela va xanisiwa ni leswaku van’wana va vona a va ta dlayiwa. (Luka 21:16, 17) Vanghana va vona ni mindyangu ya vona a yi ta va xenga. Nakambe, vanhu van’wana lava a va ta tivitana vadyondzisiwa va Kreste a va ta dyondzisa mavunwa. Vadyondzisiwa a va ta dyondzisa etindhawini leti a ti ta va ti taleriwe hi vugevenga ni madzolonga. (Matewu 24:10-12) Kutani a va ta swi kotisa ku yini ku chumayela ku ya fika “endhawini ya le kule swinene ya misava”? (Mintirho 1:8) Swi nga ha endleka vadyondzisiwa va tivutisile leswaku a va ta swi kotisa ku yini ku endla ntirho lowu ku nga khathariseki swihinga leswi hinkwaswo.

4. Byi ve byihi vuyelo bya ntirho wo chumayela?

⁴ Hambileswi vadyondzisiwa a va swi tiva leswaku ntirho lowu a wu nga ta olova, va yingise xileriso xa Yesu naswona va chumayele eYerusalema, eSamariya ni le matikweni man’wana. Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 30, a va fike etindhawini to tala lerova muapostola Pawulo u vule leswaku a va “[chumayele] eka ntumbuluko hinkwawo lowu nga ehansi ka tilo.” Naswona vanhu lava humaka ematikweni yo tala va ve vadyondzisiwa. (Vakolosa 1:6, 23) Hi xikombiso, loko Pawulo a chumayele exihlaleni xa Kipra, mufumi kumbe hosana ya le Rhoma, u ve mudyondzisiwa hikuva u “hlamarisiwe hi dyondzo ya Yehovha.”—Hlaya Mintirho 13:6-12.

5. (a) Yesu u va tshembise yini vadyondzisiwa vakwe? (b) Buku yin’wana ya matimu yi vule yini malunghana ni nkarhi wa vaapostola?

⁵ Vadyondzisiwa a va swi tiva leswaku a va nga ta swi kota ku chumayela emisaveni hinkwayo hi matimba ya vona. Kambe a va swi tiva leswaku Yesu u tshembise leswaku u ta va na vona ni leswaku moya lowo kwetsima wu ta va pfuna. (Matewu 28:20) Swiyimo swin’wana swa le nkarhini wolowo na swona swi nga ha va swi va pfunile vadyondzisiwa. Entiyisweni, buku yin’wana ya matimu yi hlamusela leswaku nkarhi wa vaapostola a wu ri nkarhi lowunene eka Vakreste, wo sungula ku chumayela ni leswaku endzhakunyana Vakreste va swi xiyile leswaku Xikwembu xi va lunghiselele ndlela.

6. (a) Hi ta bula hi yini exihlokweni lexi? (b) Hi ta bula hi yini exihlokweni lexi landzelaka?

⁶ Xana Yehovha u cince swiendlakalo swa misava swa le nkarhini wa vaapostola leswaku Vakreste va ta kota ku endla ntirho wo chumayela? Bibele a yi vuli nchumu hi mhaka yoleyo. Kambe ha swi tiva leswaku Yehovha a a lava leswaku vanhu va yena va chumayela mahungu lamanene ni leswaku Sathana u tsandzekile ku va sivela. Exihlokweni lexi, hi ta bula hi swilo swin’wana swa le nkarhini  wa vaapostola leswi nga ha vaka swi endle leswaku swi va olovela vadyondzisiwa ku chumayela. Exihlokweni lexi landzelaka, hi ta bula hi swilo swin’wana leswi hi pfuneke eminkarhini ya hina leswaku hi chumayela mahungu lamanene emisaveni hinkwayo.

7. A ku ri yini Ku Rhula ka le Rhoma, naswona a ku hambane njhani ni minkarhi yin’wana?

⁷ Enkarhini wa vaapostola, ku rhula loku a ku ri kona eMfun’weni wa Rhoma ku endle leswaku swi va olovela vadyondzisiwa ku chumayela. Nkarhi wolowo a wu vuriwa Ku Rhula ka le Rhoma, kumbe Pax Romana hi Xilatini. Hi nkarhi wolowo, hulumendhe ya Rhoma yi herise ku xandzuka kun’wana ni kun’wana lokutsongo. I ntiyiso leswaku a ti ri kona tinyimpi, hilaha Yesu a profeteke hakona leswaku ti ta va kona. (Matewu 24:6) Varhoma va lovise muti wa Yerusalema hi lembe ra 70, naswona va lwe tinyimpi letitsongo ekusuhi ni ndzilakana wa mfumo wa vona. Kambe etindhawini to tala emfun’weni wolowo a ku ri ni ku rhula, naswona vadyondzisiwa a swi va olovela ku fambafamba ni ku chumayela. Ku rhula koloko ku ve kona ku ringana malembe ya kwalomu ka 200. Buku yin’wana yi vula leswaku ematin’wini hinkwawo ya vanhu, a ku nga si tshama ku va ni nkarhi wo leha hi ndlela yoleyo wa ku rhula laha a ku khumbeka vanhu vo tala.

8. Ku Rhula ka le Rhoma ku va pfune njhani vadyondzisiwa?

⁸ Kwalomu ka malembe ya 250 endzhaku ka Kreste, mukambisisi la vuriwaka Origen u tsale swo karhi malunghana ni nkarhi lowu wa ku rhula. U vule leswaku leswi Varhoma a va fuma ematikweni yo tala swinene, swi va oloverile vadyondzisiwa ku chumayela eka wona hinkwawo. Vanhu a va hanyisana hi ku rhula eswimitanini swa vona, a va nga lwi leswaku va sirhelela tiko ra vona. Hikwalaho Origen u anakanya leswaku hikwalaho ka xiyimo xolexo, vanhu vo tala a va ta swi kota ku yingisela vadyondzisiwa loko va va chumayela hi rirhandzu ni hi ku rhula. Hambileswi vadyondzisiwa a va xanisiwa, va tirhise nkarhi wolowo wa ku rhula hi ndlela leyinene kutani va chumayela mahungu lamanene kun’wana ni kun’wana.—Hlaya Varhoma 12:18-21.

9, 10. Hi swihi swilo swin’wana leswi endleke leswaku swi va olovela vadyondzisiwa ku fambafamba?

⁹ Varhoma va endle mapatu lama nga mpfhuka lowu tlulaka 80 000 wa tikhilomitara lawa a ma ya etindhawini to tala leti a ti lawuriwa hi mfumo wolowo. Masocha ya vuthu leri nga ni matimba ra Rhoma a ma ta famba hi ku olova emapatweni wolawo ma ya kun’wana ni kun’wana leswaku ma ya lwela tiko ra wona naswona ma lawula vanhu va le mfun’weni wolowo. Vakreste va tirhise mapatu wolawo va famba emakhwatini, va tsemakanya mananga ni le tintshaveni leswaku va ya chumayela etindhawini to tala.

¹⁰ Ku engetela eka mapatu wolawo, Varhoma a va tlhela va famba hi mabyatso. A va tluta emilambyeni ni le migerhweni kumbe  elwandle va ya emahlalukweni ya madzana lawa a ma ri kona emfun’weni wolowo. Entiyisweni, Varhoma a va tirhisa tindlela to tlula 900 ta le lwandle. Hikwalaho ni Vakreste a va famba hi mabyatso va ya etindhawini to tala. A swi nga lavi va va ni mapasi yo endza leswaku va nghena ematikweni man’wana. Nakambe, makhamba a ma nga talanga emapatweni hikuva a ma swi tiva leswaku Varhoma a va swi xupula hi ndlela yo vava swigevenga. Naswona leswi a ku ri ni swikepe swo tala swa masocha ya le Rhoma elwandle, vatluti a va nga chavi leswaku va nga hlaseriwa hi tinsulavoya ta le lwandle. Hambileswi Bibele yi vulaka leswaku Pawulo u fambe hi mabyatso lama nga fika ma tshoveka ni leswaku u tshame a va ekhombyeni elwandle minkarhi yin’wana, a yi vuli leswaku u hlaseriwe hi tinsulavoya ta le lwandle. Hikwalaho ku famba hi patu ni hi byatso a swi nga ri na khombo.—2 Vakorinto 11:25, 26.

11. Ha yini vadyondzisiwa va tirhise Xigriki?

¹¹ Tindhawu to tala leti a ti fumiwa hi Varhoma ti tshame ti hluriwa hi Alekzanda Lonkulu, mufumi wa Mugriki. Hi yona mhaka vanhu va le tindhawini toleto a va dyondze ku vulavula Xigriki lexi a xi tiviwa tanihi Xikoine. Hikwalaho, vadyondzisiwa va swi kotile ku va chumayela hi ririmi rolero. A va tlhela va va tshahela Matsalwa ya Xiheveru hikuva a ma hundzuluxeriwile ma yisiwa eka Xigriki. Vanhu vo tala a va byi tiva vuhundzuluxeri lebyi, lebyi vuriwaka Septuagint, lebyi a byi hundzuluxeriwe hi Vayuda lava a va tshama aEgipta. Vatsari va Bibele va tlhele va tirhisa Xigriki ku tsala Bibele hinkwayo. Xigriki a xi ri ni marito yo tala, hikwalaho a ri ri ririmi lerinene ro hlamusela ntiyiso lowu enteke wa Bibele. Naswona Xigriki xi pfune mavandlha leswaku ma kota ku vulavurisana ni ku va ni vun’we.

12. (a) I yini codex, naswona ha yini a swi olova ku yi tirhisa ku tlula buku-nsongwa? (b) Vakreste vo tala va sungule rini ku tirhisa tibuku?

¹² I yini leswi Vakreste va le nkarhini wa vaapostola va swi tirhiseke leswaku va dyondzisa vanhu Bibele? Eku sunguleni a va tirhisa tibuku-nsongwa. Kambe a swi nga olovi ku tirhisa tibuku-nsongwa kumbe ku famba na tona. Loko Vakreste va lava ku hlaya tsalwa, a va fanele va phurumula buku-nsongwa kutani va yi petsa loko va hetile. Hakanyingi tibuku-nsongwa a ti tsariwa eka tlhelo rin’we ntsena. Evhangeli ya Matewu a yi tata buku-nsongwa yin’we. Kutani vanhu va sungule ku tirhisa codex, leyi a yi ri yona buku yo sungula.  Muhlayi a a pfula buku yoleyo hi ku olova ivi a lava tsalwa. Van’wamatimu va vula leswaku Vakreste va nambe va sungula ku tirhisa tibuku ni leswaku endzhaku ka lembe ra 100, vo tala va vona a va tirhisa tibuku.

13, 14. (a) Pawulo u sirheleleke njhani hileswi a a ri muaki wa le Rhoma? (b) Vakreste va vuyeriwe njhani eka nawu wa le Rhoma?

¹³ Vakreste va le minkarhini ya vaapostola va vuyeriwile eka nawu wa le Rhoma. Hi xikombiso, Pawulo a a ri muaki wa le Rhoma, naswona minkarhi yo tala nawu a wu n’wi sirhelela loko a ri karhi a fambafamba. Loko masocha ya Varhoma ma khome Pawulo eYerusalema naswona ma ri kusuhi ni ku n’wi ba, u ma byele leswaku a a ri muaki wa le Rhoma. U tsundzuxe ndhuna ya wona leswaku muaki wa le Rhoma a nga fanelanga a biwa a nga si tengisiwa. Hikwalaho “vavanuna lava a va lava ku n’wi konanisa va ri karhi va n’wi xanisa va n’wi sukela; kutani ndhuna ya nyimpi yi chava loko yi kumisise leswaku [Pawulo] a a ri Murhoma ni leswi yi n’wi boheke.”—Mintirho 22:25-29.

¹⁴ Leswi Pawulo a a ri muaki wa le Rhoma swi khumbe ndlela leyi a khomiweke ha yona le Filipiya. (Mintirho 16:35-40) Naswona loko ntshungu lowu hlundzukeke wu lave ku vavisa Vakreste van’wana le Efesa, xirho xa mfumo xi miyete ntshungu wolowo kutani xi tsundzuxa vanhu volavo leswaku a va tlula nawu wa le Rhoma. (Mintirho 19:35-41) Endzhakunyana, loko a ri eKhezariya, Pawulo u tirhise mfanelo yakwe ya leswaku a ya tengisiwa emahlweni ka mufumi wa le Rhoma. Loko a ri kwalaho u lwele mahungu lamanene. (Mintirho 25:8-12) Hikwalaho Vakreste va tirhise nawu wa le Rhoma leswaku va ‘lwela ni ku simeka hi nawu’ mfanelo ya vona yo chumayela.—Vafilipiya 1:7.

15. Vayuda vo tala a va tshama kwihi loko Yesu a ri laha misaveni?

¹⁵ Swi kona swin’wana leswi nga ha vaka swi pfune Vakreste va le nkarhini wa vaapostola leswaku va chumayela emisaveni hinkwayo. Hi nkarhi wolowo, Vayuda a va nga kumeki eIsrayele ntsena kambe a va kumeka ematikweni yo tala. Ha yini? Madzana ya malembe emahlweni ka kwalaho, Vayuda va yisiwe evuhlongeni eAsiriya naswona endzhaku ka malembe yo tala van’wana va yisiwe evuhlongeni eBabilona. Endzhakunyana, loko Vaperesiya va fuma Vababilona, Vayuda a va tshama eMfun’weni hinkwawo wa Peresiya. (Estere 9:30) Loko Yesu a ri laha misaveni, a ku ri ni Vayuda eMfun’weni hinkwawo wa Rhoma, etindhawini to tanihi le Egipta ni le swiphen’wini swin’wana swa Afrika N’walungu, ku katsa ni le Greece, Asia Minor (Turkey) ni le Mesopotamiya (Iraq). Ku anakanyiwa leswaku eka vanhu vo tlula 60 wa timiliyoni lava a va tshama emfun’weni wolowo, vo tlula mune wa timiliyoni a va ri Vayuda. Hambileswi Vayuda a va hangalakile etindhawini to tala, a va nga byi tshiki vukhongeri bya vona.—Matewu 23:15.

16, 17. (a) Leswi a ku ri ni Vayuda ematikweni yo tala, vanhu lava a va nga ri Vayuda va vuyeriwe njhani? (b) Vakreste va xi landzele njhani xikombiso xa Vayuda?

¹⁶ Leswi Vayuda a va tele ematikweni yo tala, vanhu vo tala lava a va nga ri Vayuda a va ma tiva Matsalwa ya Xiheveru naswona va dyondze leswi Vayuda a va pfumela eka swona. Hi xikombiso, va dyondze leswaku ku ni Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso nileswaku lava va xi tirhelaka va fanele va yingisa milawu ya xona. Va dyondze leswaku Matsalwa  ya Xiheveru a ma huma eka Xikwembu naswona a ma ri ni vuprofeta byo tala lebyi a byi vulavula hi Mesiya. (Luka 24:44) Hikwalaho loko Vakreste va chumayela mahungu lamanene, Vayuda ni lava a va nga ri Vayuda se a va swi tiva swin’wana swa swilo leswi Vakreste a va chumayela ha swona. Pawulo a a lava ku kuma vanhu lava a va ta yingisela mahungu lamanene. Minkarhi yo tala a a ya emasinagogeni, laha Vayuda a va gandzela kona, naswona u tirhise Matsalwa leswaku a kanerisana na vona.—Hlaya Mintirho 17:1, 2.

¹⁷ Vayuda a va hlengeletana nkarhi ni nkarhi emasinagogeni kumbe etindhawini leti nga rivala leswaku va ta gandzela. A va yimbelela tinsimu, va khongela va tlhela va bula hi Matsalwa. Vakreste va landzele xikombiso xa vona naswona namuntlha hi endla leswi fanaka emavandlheni ya hina.

18, 19. (a) Swiyimo swa le nkarhini wa vaapostola swi pfune Vakreste leswaku va endla yini? (b) Xihloko lexi xi ku endla u titwa njhani hi Yehovha?

¹⁸ Nkarhi wa vaapostola a wu hlawulekile ematin’wini. EMfun’weni wa Rhoma, a ku ri ni ku rhula, vanhu vo tala a va vulavula ririmi leri fanaka naswona nawu a wu sirhelela vanhu. A swi olova ku fambafamba naswona vanhu ematikweni yo tala a va va tiva Vayuda ni Matsalwa ya Xiheveru. Swilo leswi hinkwaswo swi pfune Vakreste leswaku va ya emahlweni va endla ntirho lowu Xikwembu xi va nyikeke wona.

¹⁹ Kwalomu ka malembe ya 400 emahlweni ka ku va Yesu a ta laha misaveni, Plato, mutivi wa filosofi wa Mugriki u tsale leswaku vanhu swa va tikela swinene ku tiva Muvumbi ni leswaku a va swi koti ku byela vanhu hinkwavo emisaveni malunghana na yena. Kambe Yesu u te: “Swilo leswi vanhu va nga swi kotiki Xikwembu xa swi kota.” (Luka 18:27) Swi le rivaleni leswaku swi kotekile ku endla ntirho wo chumayela hikwalaho ka mpfuno wa Yehovha. U lava leswaku “vanhu va matiko hinkwawo” va twa mahungu lamanene va tlhela va n’wi tiva. (Matewu 28:19) Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela ndlela leyi mahungu lamanene ma chumayeriwaka ha yona emisaveni hinkwayo namuntlha.