Ha Yini Hi Dyuhala Hi Tlhela Hi Fa?

XIVUTISO lexi ku nga khale vativi va sayense va tivutisa xona hi lexi nge, Ha yini munhu a dyuhala a tlhela a fa? Vativi van’wana va sayense va ringanyeta leswaku ku ni xitekela lexi kombisaka mpimo wa vutomi wa sele yin’wana ni yin’wana. Ku nyikeriwa tinhlamuselo tin’wana to hambana-hambana leti katsaka dyondzo ya leswaku byongo byi humesa tihomoni leti endlaka leswaku munhu a dyuhala kutani a hetelela a fa. Vativi va sayense a va tiyiseki loko tidyondzo leti ti ri ntiyiso naswona vo tala va pfumela leswaku a va xi tivi xivangelo lexi endlaka leswaku munhu a dyuhala.

Loko ku kambisisiwa rungula ra ndzavisiso lowu vativi va sayense va wu endleke ni swiboho leswi va swi fikeleleke, ku xiyiwe leswaku vunyingi bya vona a va pfumeli leswaku vutomi byi huma eka Muvumbi. Va tshemba leswaku hi matshalatshala ya vona vini va nga swi kota ku tshubula xihundla lexi endlaka leswaku munhu a dyuhala a tlhela a fa leswaku va ta kota ku lehisa vutomi bya munhu hilaha ku nga heriki. Va honisa mhaka ya leswaku Muvumbi hi yena a wu gweveleke rifu mpatswa wo sungula, a endla leswaku xigwevo xexo xi sungula ku tirha eka wona hi ndlela leyi munhu a nga yi twisisiki nikatsongo; kasi vanhu lava kombisaka ripfumelo eka N’wana wakwe u ta va nyika hakelo ya vutomi lebyi nga heriki.—Genesa 2:16, 17; Yohane 3:16.

Ku Paluxiwa Ka Xivangelo Lexi Vangaka Rifu

Endzhaku ka loko Adamu a vumbiwile, Xikwembu xi veke “murhi wa vutomi” entangeni wa Edeni. (Genesa 2:9) Swi le rivaleni leswaku mbhandzu wa murhi lowu a wu nga ri na tona timfanelo to nyika vutomi, kambe a wu fanekisela xitiyisekiso xa vutomi ‘lebyi nga heriki’ eka munhu loyi Xikwembu a xi ta n’wi pfumelela ku dya mbhandzu wa wona. Loko Adamu a dyohile, u aleriwe ku dya eka murhi wolowo. Yehovha u te: “Leswaku a nga tshambuluti voko a teka mbhandzu wa murhi wa vutomi a dya kutani a hanya hilaha ku nga heriki,—.” Yehovha u endle hilaha a vuleke hakona. A a nga ta pfumelela munhu loyi a a nga faneleki ku hanya entangeni lowu endleriweke vanhu vo lulama swin’we ni ku dya eka murhi wa vutomi.—Genesa 3:22, 23.

Adamu loyi eku sunguleni a a tiphina hi vutomi lebyi hetisekeke hikwalaho ka leswi a a yingisa Yehovha, u sungule ku langutana ni vuyelo bya xidyoho ni mbhandzu wa xona, ku nga rifu. Nilokoswiritano, a a ha ri na wona matimba. Hambileswi a a ri exiyin’weni lexi nga tsakisiki, a hambanisiwe ni Xikwembu naswona a nga ha ri na vuxaka lebyinene na xona, u fe a ri ni malembe ya 930. Hambileswi hi nkarhi wolowo a veke ni vana lava nga hetisekangiki, kambe vo tala va vona va hanye malembe ya 700 ku ya eka ya 900.—Genesa 5:3-32.

Leswi Munhu A Swi Lavaka Leswaku A Kota Ku Hanya

Vativi vo tala va sayense lava endlaka vukambisisi a va honisi ntsena nchumu lowu endlaka leswaku vanhu hinkwavo va fa, kambe xa nkoka swinene, va honisa xilaveko-nkulu xa ku va ni vutomi lebyi nga heriki. Hambileswi swi nga swa nkoka ku va miri wa munhu wu tshamela ku wundliwa ni ku phyuphyisiwa hi ku hefemula, ku nwa mati ni ku dya, ku ni nchumu wa nkoka swinene lowu lavekaka leswaku munhu a hambeta a hanya. Nchumu wolowo wu vuriwe hi Yehovha loko a ku: “Munhu a nga hanyi hi xinkwa ntsena, kambe munhu u hanya hi marito hinkwawo lama humaka enon’wini wa Yehovha.”—Deteronoma 8:3.

Loko munhu a vumbiwa, u endliwe hi xifaniso xa Xikwembu, a fana na xona. (Genesa 1:26, 27) I ntiyiso leswaku leswi a swi vuli swona leswaku munhu u vumbiwe a va ni miri wo fana ni wa Xikwembu hikuva Xikwembu i Moya kasi munhu u ni miri wa nyama. (Yohane 4:24) Leswi swi vula leswaku munhu a nga fani ni “swiharhi leswi nga anakanyiki,” hikuva yena u ni vuswikoti byo anakanya; u ni timfanelo to fana ni ta Xikwembu to kota rirhandzu, vululami, vutlhari ni matimba. (2 Petro 2:12; ringanisa Vakolosa 3:10) A a kota ku twisisa leswaku ha yini a vumbiwile ni leswaku a xi ri xihi xikongomelo xa Muvumbi hi yena. Hikwalaho  a a nyikiwe vuswikoti byo kota ku va ni vuxaka na Yehovha. A a ta kota ku nkhensa ni ku gandzela Muvumbi wakwe. A a nga lavi swakudya leswi tolovekeke ntsena; a a fanele a dya ni swakudya swa moya. Handle ko titshega hi Yehovha Xikwembu ni malunghiselelo yakwe ya moya, a hi nge swi koti ku hanya hilaha ku nga heriki. Loko Yesu a vulavula hi leswi lavekaka leswaku munhu a kota ku hanya hilaha ku nga heriki, u te: “Leswi swi vula vutomi lebyi nga heriki, ku nghenisa ka vona vutivi ha wena, Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, ni loyi u n’wi rhumeke, Yesu Kreste.”—Yohane 17:3.

Ku landzela ntiyiso swi ta endla leswaku munhu a va ni vutivi hi lunghiselelo ra Xikwembu hi Yesu Kreste, loyi a tinyikeleke leswaku a va “nkutsulo wa lavo tala.” (Matewu 20:28) Yesu Kreste u vitaniwa “Adamu lowo hetelela . . . moya lowu nyikaka vutomi.” (1 Vakorinto 15:45) Vuprofeta byi n’wi hlamusela tanihi “Tatana La Nga Riki Na Makumu” ni loyi a “chululeke moya-xiviri wakwe eku feni,” loyi moya-xiviri wakwe wu ‘vekiweke wu va gandzelo ra nandzu.’ U kota ku vuyetela vanhu, xisweswo lava kombisaka ripfumelo eka gandzelo rakwe va tlhela va n’wi yingisa u va nyika vutomi.—Esaya 9:6; 53:10-12.

Ndlela Yi Ri Yin’we Ntsena Leyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki

Muapostola Yohane u tshahe marito lama vuriweke hi Yesu a ku: “Hikuva Xikwembu xi rhandze misava swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.” (Yohane 3:16) Eka xifaniso xakwe xa tinyimpfu ni timbuti, vanhu va matiko lava fanekiselaka tinyimpfu lava nga etlhelo ra xinene ra Yesu “va ta ya evuton’wini lebyi nga heriki.” (Matewu 25:46) Loko Adamu a vumbiwile tanihi munhu la hetisekeke a a ri “n’wana wa Xikwembu.” (Luka 3:38) Xivono xa vuprofeta lexi nga eka Nhlavutelo 21:1-4 xi vulavula hi nkarhi lowu ku nga ta va ni “tilo lerintshwa” ni “misava leyintshwa” naswona xi tshembisa leswaku hi nkarhi wolowo “rifu a ri nge he vi kona, hambi ku ri ku kolola, ni xirilo ni xitlhavi a swi nge he vi kona.” Leswi xitshembiso lexi xi kongomisiweke eka ‘vanhu’ hi ku kongoma, ku nga ri eka swivumbiwa swa moya, xi tiyisekisa leswaku vanhu lava nga ta hanya emisaveni leyintshwa ehansi ka “tilo lerintshwa” va ta va ni mianakanyo ni mimiri leyi hetisekeke naswona va ta hanya hilaha ku nga heriki tanihi “vana va Xikwembu” va laha misaveni.—Varhoma 8:21.

Loko Xikwembu xi lerisa Adamu xi n’wi byele leswaku loko o yingisa a a nga ta fa. (Genesa 2:17) Kutani loko rifu, ku nga nala wo hetelela wa munhu, ri ta herisiwa, vanhu lava yingisaka va ta va va nga ha ri na xidyoho lexi va vangelaka rifu emirini ya vona. Va nge he fi kambe va ta hanya hilaha ku nga heriki. (1 Vakorinto 15:26) Ku herisiwa loku ka rifu ku ta endleka loko ku hela mfumo wa Kreste, lowu buku ya Nhlavutelo yi vulaka leswaku wu ta teka malembe ya gidi. Laha ku vuriwa leswaku lava nga ta va tihosi ni vaprista na Kreste va ta “hanya nakambe, va va tihosi na Kreste ku ringana malembe ya 1 000.” “Vafi lavan’wana hinkwavo” lava ku vuriwaka leswaku a va nge hanyi “ku fikela loko ku hele malembe ya 1 000,” ku fanele ku ri lava va nga ta va va hanya endzhaku ka gidi ra malembe, kambe emahlweni ko va Sathana a ntshunxiwa ekheleni ro enta kutani a tisa ndzingo lowukulu eka vanhu. Loko malembe ya gidi ma hela, vanhu emisaveni va ta va va hetisekile, va ri exiyin’weni lexi Adamu na Evha a va ri eka xona va nga si dyoha. Hi nkarhi wolowo va ta va va hanya vutomi lebyi hetisekeke. Lava nga ta hlula ndzingo loko Sathana a ntshunxiwa swa xinkarhana ekheleni ro enta va ta tiphina hi vutomi byolebyo lebyi nga heriki.—Nhlavutelo 20:4-10.

Marito ya Yesu ma swi veka erivaleni leswaku matshalatshala ya munhu yo lehisa vutomi hilaha ku nga heriki kumbe tidyondzo ta leswaku ku dya swakudya swo karhi swi nga endla leswaku munhu a va ni rihanyo leri hetisekeke i ya hava. I ntiyiso leswaku tidyondzo teto ti nga antswisa rihanyo swa xinkarhana ntsena. Ndlela yin’we ntsena yo kuma vutomi i ku yingisa mahungu lamanene, ku nga “rito ra vutomi.” (Vafilipiya 2:16) Leswaku munhu a kuma vutomi u fanele a hlayisa mianakanyo yakwe yi ri “eka swilo swa le henhla, ku nga ri eka swilo swa la misaveni.” (Vakolosa 3:1, 2) Yesu u byele vayingiseri vakwe a ku: “Loyi a twaka rito ra mina kutani a kholwa loyi a ndzi rhumeke, u ni vutomi lebyi nga heriki, naswona a nga avanyisiwi kambe u hundze eku feni a ya evuton’wini.”—Yohane 5:24; 6:40.