Nghena endzeni

Hundzela eka leswi nga endzeni

“Nawu Wu Hundzuke Mukongomisi Wa Hina”

“Nawu Wu Hundzuke Mukongomisi Wa Hina”

“Nawu Wu Hundzuke Mukongomisi Wa Hina”

I VANGANI vana lava swi tsakelaka ku vekeriwa milawu ni ku tshinyiwa? A va tati ni xandla. Vana vo tala va phirheka loko va vekeriwa milawu. Hambiswiritano, lava nga ni vutihlamuleri byo pfuna vana va swi tiva leswaku i swa nkoka ku va dyondzisa hi ndlela leyinene. Naswona loko vana va ri karhi va kula, vo tala va vona a swi kanakanisi leswaku va ta sungula ku tlangela nkongomiso lowu va wu kumeke. Muapostola Pawulo u tirhise xikombiso xa wanuna la sirhelelaka vana leswaku a hlamusela ndlela leyi Yehovha Xikwembu a yi tirhiseke leswaku a tshinya vanhu vakwe.

Vakreste van’wana va lembe-xidzana ro sungula va le xifundzheni xa Galatiya le Rhoma a va pfumela leswaku Xikwembu a xi tsakela ntsena vanhu lava yingisaka Nawu wa xona lowu xi wu nyikeke Vaisrayele hi ku tirhisa Muxe. Muapostola Pawulo a a swi tiva leswaku sweswo a hi ntiyiso hikuva Xikwembu xi nyike vanhu van’wana moya lowo kwetsima lava a va nga wu tivi nawu wa Vayuda. (Mintirho 15:12) Kutani Pawulo u tirhise xikombiso leswaku a lulamisa mhaka leyi. Eka papila leri a ri tsaleleke Vakreste va le Galatiya u te: “Nawu wu hundzuke mukongomisi wa hina la yisaka eka Kreste.” (Vagalatiya 3:24) Mukambisisi un’wana u vule leswaku mukongomisi “a a endla ntirho wa nkoka eminkarhini ya khale.” Ku twisisa ntirho lowu a wu endliwa hi mukongomisi swi ta hi endla hi yi twisisa kahle mhaka leyi Pawulo a vulavulaka ha yona.

Mukongomisi Ni Vutihlamuleri Byakwe

Vakongomisi a va tirhisiwa swinene emindyangwini leyi fuweke ya Magriki, Varhoma kumbexana ni ya Vayuda leswaku va dyondzisa vana ku sukela evutsongwanini ku fikela loko se va kurile. Hi ntolovelo mukongomisi a a ri nandza la tshembiwaka, la kuleke, la khathalelaka n’wana ni ku endla hinkwaswo leswi tata wa n’wana a lavaka leswaku a dyondzisiwa swona. Mukongomisi a a tshama a ri ni n’wana loyi siku hinkwaro, a a tiyiseka leswaku u tshama a basile, a n’wi yisa exikolweni, hakanyingi a a n’wi khomela tibuku takwe ni swilo swin’wana ni ku n’wi pfuna hi tidyondzo takwe.

Hakanyingi mukongomisi yoloye a a nga ri mudyondzisi wa le xikolweni. A a nga n’wi dyondzisi tidyondzo ta le xikolweni kambe a a letela n’wana hi ku landza swileriso swa tata wakwe. Hambiswiritano, a a n’wi dyondzisa hi tindlela tin’wana ni ku n’wi tshinya. Leswi a swi katsa ku n’wi dyondzisa mahanyelo, ku n’wi laya swin’we ni ku n’wi xupula loko a tlule nawu. Kambe vatswari vakwe hi vona lava a va rhangela eku n’wi dyondziseni. Loko n’wana a ri karhi a kula, mukongomisi wakwe a a n’wi dyondzisa mafambelo lama faneleke loko a famba eswitarateni, ku boha nguvu, matshamelo, ku dya hi ndlela leyi faneleke, ni ku yima hi milenge loko vanhu lavakulu va nghena endlwini, ku rhandza vatswari vakwe ni swin’wana.

Plato mutivi wa filosofi wa Mugriki (428-348 B.C.E.) u vule leswaku vana a va fanele va kongomisiwa. U tsale a ku: “Ku fana ni leswi tinyimpfu kumbe swifuwo swin’wana swi faneleke ku va ni murisi, vana va fanele va va ni mukongomisi, ni malandza ma fanele ma va ni n’wini.” Mhaka leyi yi nga ha twala onge ya hundzeletiwa; kambe Plato a a titwa hi ndlela yoleyo.

Leswi vakongomisi lava a va tshama va ri etlhelo ka vana lava va va khathalelaka, vana a va teka varindzi volavo va ri lava tshikilelaka ni lava nga ni lunya, naswona va ri ni swinawana swo tala leswi phirhaka. Hambiswiritano, vakongomisi lava a va sirhelela ni ku khathalela vana. Appian, n’wamatimu wa Mugriki wa lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. u vulavule hi mukongomisi un’wana loyi a angarheke n’wana leswaku a n’wi sirhelela eka swigevenga leswi va hlanganeke na swona loko va ya exikolweni. Havumbirhi bya vona va dlayiwile hikuva mukongomisi loyi u ale ku tshika xifanyetana xexo.

Mahanyelo yo biha a ku ri tshamelo-maxelo eka vanhu va khale va le Grikiya. Hakanyingi vafana hi vona a va fanele va sirheleriwa eka swifamona leswi a swi lava ku va endla nsele. Xisweswo, vakongomisi a va tshama ni vana etitlilasini loko va dyondzisiwa hikuva vadyondzisi vo tala a va nga tshembiwi. Libanius, xivulavuri xin’wana xa Mugriki xa lembe-xidzana ra vumune C.E. xi kale xi vula leswaku vakongomisi a va fanele va “rindza vantshwa lava ha kulaka” leswaku va “hlongola vanhu lava lavaka ku va endla nsele.” Vakongomisi vo tala a va xiximiwa hi vana lava a va va khathalela. A ku ri ni maribye lama nga ni marito yo tlangela vakongomisi lava feke lama tsariweke hi vana lava, lava se va kuleke.

Nawu A Wu Fana Ni Mukongomisi

Ha yini muapostola Pawulo a fanise Nawu wa Muxe ni mukongomisi? I yini lexi endlaka leswaku xifaniso lexi xi faneleka kahle?

Nchumu wo sungula i ndlela leyi Nawu a wu sirhelela Vaisrayele ha yona. Pawulo u vule leswaku Vayuda a va “hlayisiwe ehansi ka nawu.” A swi fana ni loko va ri ehansi ka nkhathalelo wa mukongomisi. (Vagalatiya 3:23) Nawu a wu lawula nchumu wun’wana ni un’wana lowu a va wu endla evuton’wini. A wu lawula ku navela ka vona ko biha. A wu va komba ndlela leyi a va fanele va hanya ha yona, wu va tshinya hi ku phindha-phindha eka swihoxo swa vona, wu endla leswaku Muisrayele ha un’we a xiya ku nga hetiseki ka yena.

Nakambe Nawu a wu sirhelela Vaisrayele eka minkucetelo leyi nga ni khombo, yo fana ni ku hohloka ka mahanyelo ni mikhuva ya vukhongeri bya matiko lawa a va akelane na wona. Hi xikombiso, nawu wa Xikwembu lowu a wu yirisa ku tekana ni vahedeni, a wu ri wa nkoka leswaku tiko hinkwaro ri tshama ri ri ni vuxaka lebyinene ni Xikwembu. (Deteronoma 7:3, 4) Milawu yoleyo a yi endla leswaku vugandzeri bya vanhu va Xikwembu byi tshama byi tengile xisweswo byi va endla va lunghekela ku vona Mesiya. Ku yingisa milawu yoleyo a swi va vuyerisa hakunene. Muxe u tsundzuxe Vaisrayele-kulobye a ku: “Hilaha munhu a lulamisaka n’wana wakwe hakona, Yehovha Xikwembu xa wena a a ku lulamisa hilaha ku fanaka.”—Deteronoma 8:5.

Hambiswiritano, nchumu wa nkoka eka xifaniso xa muapostola Pawulo a ku ri leswaku vulawuri lebyi mukongomisi a a ri na byona a byi ri bya xinkarhana. Loko n’wana se a kurile a a nga ha ri ehansi ka vulawuri bya mukongomisi wakwe. Xenophon n’wamatimu wa Mugriki (431-352 B.C.E.) u tsale a ku: “Loko mufana se a kurile, vanhu van’wana ku fana ni vatswari a va n’wi ntshunxa eka [mukongomisi] wakwe ni le ka [mudyondzisi]; a a nga ha ri ehansi ka vona, kambe a a ntshunxekile ku tiendlela xin’wana ni xin’wana.”

A swi ri tano ni hi vulawuri lebyi Nawu wa Muxe a a wu ri na byona. Ntirho wa wona a wu ri wa xinkarhana, ku nga ku endla “leswaku ku tlula nawu ku kombisiwa, kukondza ku fika mbewu,” ku nga Yesu Kreste. Muapostola Pawulo u vule leswaku eka Vayuda Nawu a wu ri ‘mukongomisi loyi a va yisaka eka Kreste.’ Leswaku Vayuda lava a va hanya enkarhini wa Pawulo va amukeriwa hi Xikwembu, a va fanele va pfumela leswaku Yesu i N’wana wa Xikwembu. Loko va endla tano, ntirho wa mukongomisi a wu ta va wu hetisekile.—Vagalatiya 3:19, 24, 25.

Nawu lowu Xikwembu xi wu nyikeke Vaisrayele a wu hetisekile. Wu hetisise swikongomelo swa Xikwembu, ku nga ku sirhelela vanhu va xona ni ku va endla va xiya leswaku milawu ya xona yi tlakuke swinene. (Varhoma 7:7-14) Nawu a wu ri mukongomisi lonene. Hambiswiritano, eka van’wana lava a va sirheleriwa hi wona, swilaveko swa wona swi nga ha vonaka onge a swi tika. Hikokwalaho, Pawulo u vule leswaku loko nkarhi lowu faneleke wa Xikwembu wu fikile, “Kreste u hi xavile a hi ntshunxa eka ndzhukano wa Nawu.” Nawu a wu ri “ndzhukano” hileswi a wu endla Vayuda lava nga hetisekangiki va hanya hi milawu leyi a va tsandzeka ku yi fikelela hilaha ku heleleke. A va boheka ku hlayisa milawu hi vurhon’wana. Loko Muyuda a amukele nkutsulo lowu veke kona hikwalaho ka gandzelo ra Yesu leri a ri tlakukile swinene ku tlula ku basisiwa loku a ku tisiwa hi Nawu, a swi nga bohi ku hlayisa swipimelo leswi a a vekeriwa swona hi mukongomisi.—Vagalatiya 3:13; 4:9, 10.

Kutani loko Pawulo a fanisa Nawu wa Muxe ni mukongomisi a a kandziyisa leswaku a wu kongomisa Vayuda ni leswaku a wu ri wa xinkarhana. Ku amukeriwa hi Yehovha a swi titsheganga hi ku yingisa Nawu wolowo kambe hi ku kombisa ripfumelo eka Yesu.—Vagalatiya 2:16; 3:11.

[Bokisi/Xifaniso eka tluka 21]

“VAVANUNA LAVA LANGUTELAKA” NI “VALANGUTERI”

Handle ko tsala hi mukongomisi, muapostola Pawulo u tlhele a tirhisa xifaniso lexi vulavulaka hi “vavanuna lava langutelaka” ni “valanguteri.” Vagalatiya 4:1, 2 yi ri: “Loko mudyandzhaka a ri xihlangi a nga hambananga nikatsongo ni hlonga, hambileswi a nga hosi ya swilo hinkwaswo, kambe u le hansi ka vavanuna lava langutelaka ni le hansi ka valanguteri ku fikela esikwini leri vekiweke ka ha ri emahlweni hi tata wakwe.” Ntirho lowu a wu endliwa hi “vavanuna lava langutelaka” ni “valanguteri” a wu hambanile ni wa vakongomisi, kambe yinhla leyi Pawulo a a lava ku yi dyondzisa a yi fana.

Ehansi ka nawu wa Varhoma, ‘wanuna la langutelaka’ a a vekiwa ximfumo leswaku a va muwundli wa n’wana la feriweke hi vatswari ni ku hlayisa ndzhaka ya n’wana yoloye kukondza a kula. Kutani Pawulo u kombisa leswaku hambileswi n’wana yoloye a nga “hosi” ya ndzhaka yakwe, a a fana ni hlonga hileswi na yena a a nga ri na mfanelo yo yi tirhisa.

Kasi ‘mulanguteri’ a a ri mutirhi loyi a a langutela timali ta n’wana la feriweke hi vatswari. Flavius Josephus n’wamatimu wa Muyuda u vule leswaku mufana un’wana la vuriwaka Hyrcanus u kombele tata wakwe leswaku a tsala papila leri pfumelelaka mulanguteri wakwe ku n’wi nyika mali yo xava xin’wana ni xin’wana lexi a xi lavaka.

Kutani ku va n’wana a ri ehansi ka mukongomisi, ‘wanuna la langutelaka’ kumbe ‘mulanguteri’ a swi vula leswaku a nga na wona ntshunxeko hilaha ku heleleke. N’wana a a lawuriwa hi van’wana kukondza ku fika nkarhi lowu vekiweke hi tata wakwe.

[Xifaniso eka tluka 19]

Xifaniso lexi nga eka mbita ya khale ya le Grikiya lexi kombisaka mukongomisi ni n’wana loyi a n’wi khathalelaka

[N’wini wa Xifaniso]

National Archaeological Museum, Athens

[Xifaniso eka tluka 19]

Xifaniso xa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E. xa xinwelo lexi kombisaka mukongomisi (a ri ni n’wana loyi a n’wi khathalelaka) loko a ri karhi a dyondzisiwa swiphato ni vuyimbeleri

[N’wini wa Xifaniso]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY