Ndlela Leyi Mfumo Wa Khale Wa Tiko Ra Lidiya Wu Hi Khumbaka Ha Yona Namuntlha

SWI nga ha endleka u nga si tshama u twa hi ta tiko ra khale ra Lidiya, kutani swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku nchumu lowu tshuburiweke etikweni rero wu cince ndlela leyi matiko ma endlaka bindzu ha yona. Nakambe vahlayi va Bibele swi nga ha va hlamarisa ku tiva leswaku nchumu lowu sunguriweke etikweni ra Lidiya wu endla leswaku va twisisa vuprofeta bya Bibele lebyi tikaka. I yini leswi tshuburiweke etikweni rolero ra Lidiya? Loko u nga si kuma nhlamulo ya xivutiso lexi, swi ta ku tsakisa ku tiva nchumu wo karhi hi vutomi ni minkarhi ya mfumo lowu lowu nga ekusuhi ni ku rivaleka.

 Tihosi ta tiko ra Lidiya a ti fuma ti ri edorobeni ra Sarda, leri nga ntsindza wa kona, exiphen’wini xa le vupela-dyambu xa laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Asia Minor, kambe sweswi ku vitaniwaka Turkey. Croesus, hosi yo hetelela ya tiko ra Lidiya, u hlengelete rifuwo ro tala kambe kwalomu ka 546 B.C.E. u hluriwe hi Korexe Lonkulu wa tiko ra Peresiya, loyi a nga tlhela a hlula Mfumo wa Babilona eka malembe ma nga ri mangani endzhaku ka sweswo.

Ku vuriwa leswaku van’wamabindzu va tiko ra Lidiya lava a va dume hi ku sungula maendlelo lamantshwa ya swilo, hi vona vo sungula ku tirhisa mali ya swingwece. I khale nsuku ni silivhere swi tirhisiwa tanihi mali, kambe hikwalaho ka leswi nsuku a wu vumbiwe hi swivumbeko leswi nga faniki, vanhu a va boheka ku kala mali nkarhi wun’wana ni wun’wana loko va xaviselana swilo. Hi xikombiso, le Israyele, Yeremiya muprofeta wa Xikwembu u xave nsimu kutani a tsala a ku: “Ndzi sungula ku n’wi pimela mali, tixikele ta nkombo ni swiphemu swa khume swa silivhere.”—Yeremiya 32:9.

Etikweni ra Lidiya, leri a ri ri kona hi nkarhi wa Yeremiya, ku tshuburiwe nchumu lowu a wu ta antswisa ndlela leyi bindzu a ri endliwa ha yona, ku nga ku tirhisiwa ka mali ya swingwece leyi a yi ri ni ntiko lowu ringanaka, leyi ha yin’we ya yona a yi biwe xitempe xa le nawini. Swingwece swo sungula swa le tikweni ra Lidiya a swi endliwe hi nsuku lowu tengeke lowu hlanganisiweke ni silivhere leyi tengeke. Loko Croesus a va hosi u sive swingwece sweswo hi swa silivhere ni nsuku lowu a wu nga tengisiwanga ngopfu. Tiko ra Lidiya ri sungule fambiselo ra mali ya swingwece leswi endliweke hi ku pfanganisa tinsimbi timbirhi, laha swingwece swa 12 leswi nga ni ntikelo lowutsongo a swi ringana ni xingwece xin’we lexi endliweke hi nsimbi leyi nga ni ntikelo wa nkoka swinene. Kambe fambiselo rolero ri kavanyetiwe hi swingwece swa vukanganyisi leswi endliweke hi nsuku lowu hlanganisiweke ni mintsompfu leyi nga riki na ntikelo. Vaxavisi va lave ndlela yo olova yo kambisisa loko nsuku lowu tirhisiweke wu ri lowu tengeke.

Vanhu va le tikweni ra Lidiya va tshubule leswaku ribye ra ntima ra le ndhawini yoleyo leri vitaniwaka ribye ra le Lidiya a ri ta tlhantlha xiphiqo xa vona. Loko u chukucha xingwece eka ribye leri rhetelaka ri tlhela ri khwaxa katsongo, a ri endla nkhwati eka xingwece. Loko muvala wa nkhwati wolowo wu pimanisiwa ni muvala wa minkhwati leyi endliweke hi tinsimbi tin’wana leti swi tiviwaka leswaku ti ni mpimo wo karhi wa nsuku, a va kota ku vona leswaku xingwece xexo xi ni mpimo wo tanihi kwihi wa nsuku. Ribye rolero ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke leri tshuburiweke, hi rona ri endleke leswaku swi koteka ku vona swingwece leswi nga swa ntiyiso. Ku tiva maribye wolawo yo kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke swi hi pfuna njhani leswaku hi twisisa Bibele?

Maribye Yo Fanekisela Ya Le Bibeleni Yo Kambela Nsuku Ni Silivhere Leyi Tengeke

Leswi mukhuva wa ku kambela nsuku hi ku tirhisa ribye ro kambela ha rona wu sunguleke ku tirhisiwa swinene hi van’wamabindzu, rito leri vulaka ribye ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke a ri vula ku kambela. Hi Xigriki, ku nga ririmi leri tirhisiweke ku tsala xiphemu xin’wana xa Bibele, rito leri a ri tlhela ri tirhisiwa ku vula ku xanisiwa ka vavanuna hi xikongomelo xo va tengisa.

Leswi valanguteri va khotso a ku ri vona lava a va xanisa vabohiwa, rito leri vulaka ribye ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke a ri tlhela ri tirhisiwa ku vula valanguteri va khotso. Hikokwalaho, Bibele yi vulavula hi xifaniso xa Yesu lexi eka xona hlonga rin’wana leri nga nkhensiki ri yisiweke eka “valanguteri va khotso” kasi Tibibele tin’wana ti tirhisa rito leri nge, “vaxanisi.” (Matewu 18:34; American Standard Version, Darby, King James Version) Loko buku yin’wana yi vulavula hi ndzimana leyi yi ri: “A swi kanakanisi leswaku ku khotsiwa hi koxe a ku tekiwa ku ri ‘nxaniso’ (hilaha a swi ri hakona hakunene), kutani hikwalaho hi nga gimeta hileswaku rito leri nge ‘vaxanisi’ ri vula valanguteri va khotso.” Leswi swi pfuna ku hlamusela ndzimana leyi yo tsakisa ya Bibele.

Ku Twisisa Mhaka Leyi Tikaka

Vanhu lava hisekelaka ku hlaya Bibele i khale va tivutisa leswaku Sathana u ta helela kwihi. Bibele yi ri: “Diyavulosi . . . a lahleriwa etiveni ra ndzilo ni xivavula,  leri xivandzana ni muprofeta wa mavunwa havambirhi a va ri eka rona; kutani va ta xanisiwa vusiku ni nhlikanhi hi masiku ni masiku.” (Nhlavutelo 20:10) I ntiyiso leswaku ku va Yehovha a xanisa munhu hilaha ku nga heriki a swi fambisani ni rirhandzu rakwe ni vululami. (Yeremiya 7:31) Ku tlula kwalaho, Bibele yi vula leswaku vutomi lebyi nga heriki i nyiko ku nga ri nxupulo. (Varhoma 6:23) Kutani swi le rivaleni leswaku mhaka leyi tsariweke eka Nhlavutelo 20:10 i yo fanekisela. Xivandzana ni tiva ra ndzilo i swo fanekisela. (Nhlavutelo 13:2; 20:14) Xana ku xanisa i mhaka yo fanekisela na yona? Xana xiga lexi xi nga va xi vula yini?

Hilaha hi swi voneke hakona, rito ra Xigriki leri vulaka “ku xanisa” ri suka eka rito leri vulaka ribye ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke naswona ri nga ha vula ku xanisiwa ka le khotsweni. Xisweswo, ku xanisiwa ka Sathana hilaha ku nga heriki ku nga ha kombetela eka ku pfaleriwa kakwe hilaha ku nga heriki ekhotsweni leri sirhelekeke swinene, ku nga rifu hi roxe.

Ribye ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke ra le tikweni ra Lidiya ri hi pfuna ku twisisa nchumu wun’wana malunghana ni ku “xanisiwa” ka Sathana hilaha ku nga heriki loku fambisanaka ni rirhandzu ra Xikwembu. Eka tindzimi tin’wana, “ribye ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke” i xipimo lexi tirhisiwaka ku kambela swilo. Hi xikombiso, hi Xinghezi rito leri vulaka “ribye ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke” ri vula “ku kambela kumbe xipimo lexi kombisaka loko nchumu wu ri lowu tengeke kumbe wu ri wa ntikelo.” Xisweswo, ku “xanisiwa” ka Sathana hilaha ku nga heriki ku ringanyeta leswaku xigwevo xakwe xi ta tirha tanihi xitiyisekiso xa hilaha ku nga heriki eka wun’wana ni wun’wana la nga tshukaka a xandzukela Yehovha enkarhini lowu taka. A swi nge he endleki ni siku ni rin’we leswaku ku tlhontlhiwa ka vulawuri bya Yehovha ku tshikiwa, leswaku ku kamberiwa ku ringana nkarhi wo leha leswaku loyi a byi tlhontlheke a kombisiwa a ri la hoxeke.

Ku twisisa leswaku ha yini van’wamabindzu va tirhise ribye ra le tikweni ra le Lidiya ro kambela nsuku ni silivhere leyi tengeke ni swiga leswi nga ni nhlamuselo yo fanekisela swi hi pfuna ku tiva leswi nga ta humelela Sathana. Leswi nga ta n’wi humelela swi ta tirha tanihi xikombiso xa xigwevo lexi nga ta endla leswaku Xikwembu xi nga ha pfumeli ni siku ni rin’we leswaku vanhu va xandzuka.—Varhoma 8:20.

[Nkomiso eka tluka 23]

Ku xanisiwa ka Sathana ko fanekisela ku ringanyeta leswaku ndlela leyi a avanyisiweke ha yona yi ta tirha tanihi xitiyisekiso xa hilaha ku nga heriki

[Mepe eka tluka 21]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

Lwandle ra Ntima

LIDIYA

SARDA

Lwandle ra Mediteraniya

[Xifaniso eka tluka 21]

Marhumbi ya muti wa khale wa Sarda

[Xifaniso nga eka tluka 22]

Eminkarhini ya khale, swikalo a swi tirhisiwa ku kala mali

[N’wini wa Xifaniso]

E. Strouhal/Werner Forman/Art Resource, NY

[Swifaniso nga eka tluka 23]

Ku kambela nsuku ni silivhere hi ku tirhisa ribye ro kambela ha rona swa ha tirhisiwa ni sweswi

[Vini va Swifaniso]

Coins: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; touchstone: Science Museum/Science & Society Picture Library

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 21]

Electrum coin: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.