Ku Tirhise Kahle Ku Navela Ka Wena Ko Lava Ku Tiva Swilo

“Munhu i xivumbiwa lexi vutisaka swivutiso. Ku sukela loko hi velekiwa hi sungula ku vutisa swivutiso . . . Ku nga ha vuriwa leswaku matimu ya vanhu i ya swivutiso ni tinhlamulo leswi hina hi tisunguleleke swona.”—Octavio Paz, mutlhokovetseri wa le tikweni ra Mexico.

 I YINI leswi susumetelaka munhu la tirhaka ku sweka leswaku a tsala swiletelo leswintshwa swo sweka swakudya swo karhi? I yini leswi susumetaka muvalangi ku ya valanga tindhawu ta le kule swinene ku nga khathariseki makhombo lawa ma nga n’wi humelelaka? I yini lexi endlaka n’wana a vutisa swivutiso swo tala swinene? Hakanyingi va susumetiwa hi ku navela ku lava ku tiva swilo.

Ku vuriwa yini hi wena? Xana tidyondzo letintshwa kumbe ku lavisisa tinhlamulo ta swivutiso leswi tsakisaka swi ku endla u lava ku tiva swilo? Hi xikombiso, Xana vutomi byi huma kwihi? Ha yini hi ri laha misaveni? Xana Xikwembu xi kona? Ku sukela evutsongwanini, vo tala va hina hi vutisa swivutiso swo fana ni leswi ni ku lava ku tiva ntiyiso wa mhaka hileswi hi susumetiwaka hi ku lava ku tiva swilo. Loko mhaka yo karhi yi hi tsakisa, hi tikarhatela ku kuma vuxokoxoko hinkwabyo bya yona. Xisweswo, ku lava ku tiva swilo swi nga va ni vuyelo byo tala lebyi tsakisaka. Hambiswiritano, swi nga tlhela swi vanga swiphiqo, hambi ku ri makhombo.

Ku Laveka Vuxiyaxiya Ni Ku Ringanisela

Loko ku navela ko lava ku tiva swilo ku nga lawuriwi, ku nga va ni khombo. Hi xikombiso, ku lava ku tiva ku nga susumetela n’wana leswaku a khumba xitofu lexi hisaka, sweswo swi nga va ni khombo. Hi hala tlhelo, ku navela ku tiva swilo swi nga hi susumetela ku engetela vutivi bya hina ni ku kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi hi nga na swona. Kambe xana ku nga va vutlhari ku va ku navela ka hina ko lava ku tiva swilo ku hi susumetela ku lava ku tiva xin’wana ni xin’wana?

Swi le rivaleni leswaku ku ni vutivi lebyi nga lavekiki hileswi byi nga ni khombo. Ku lava ku tiva hi ta swifaniso swo navetisa rimbewu, vungoma, kumbe tidyondzo ta vukhongeri lebyi nga ni mihivahivana kumbe mintlawa leyi tisaka ku cinca ka fambiselo ra tipolitiki hi ku tirhisa swiendlo swa madzolonga, swi nga hi peta ekhombyeni hi ku olova. Etimhakeni leti ni tin’wana, hi ta va hi endla kahle loko hi tekelela mupisalema wa Muheveru loyi a khongeleke a ku: “Endla leswaku mahlo ya mina ma hundza ma nga swi voni swilo leswi nga pfuniki nchumu.”—Pisalema 119:37.

Kutani ku ni vutivi lebyi swi nga ha endlekaka leswaku a byi na khombo kambe byi nga pfuniki nchumu naswona swi nga bohiki ku va na byona. Hi xikombiso, u vuyeriwa hi yini hi ku tiva hi ta vutomi bya mutlangi wa tifilimi kumbe vanhu lava dumeke, hi ku dyondza hi ta vuxokoxoko bya swipano hinkwaswo swa mintlango ni vatlangi va swona, kumbe ku tiva swilo hinkwaswo hi michini leyintshwa kumbe mixaka leyintshwa ya timovha? Eka vanhu vo tala ku tiva swilo leswi hinkwaswo a swi pfuni nchumu nikatsongo.

Xikombiso Lexi Khutazaka

I ntiyiso leswaku ku lava ku tiva swilo swa pfuna etimhakeni tin’wana. Xiya mhaka ya Alexander von Humboldt, mutivi wa swilo leswi hanyaka tlhelo muvalangi wa Mujarimani la hanyeke hi lembe-xidzana ra vu-19, loyi mati ya lwandle ra le vupela-dyambu bya Amerika Dzonga lama vuriwaka Humboldt Current ma thyiweke vito rakwe.

Siku rin’wana Humboldt u te: “Ku sukela loko ndza ha ri ntsongo, a ndzi swi navela swinene ku ya etindhawini ta le kule leti vanhu lava humaka eYuropa va nga taliki ku ya eka tona.” U vule leswaku ku navela koloko ku sungule loko a “tshamela ku ehleketa ha kona.” Loko a ri ni malembe ya 29, u endzele matiko ya le Amerika Xikarhi ni ya le Amerika Dzonga eka pfhumba leri heteke ntlhanu wa malembe. Rungula leri a ri hlengeleteke kwalaho, u tsale  tivholumo ta 30 leti longoloxaka swiendlakalo swa riendzo rakwe.

Swilo hinkwaswo leswi kokeke rinoko ra Humboldt a ku ri maxelo ya le lwandle, tihlampfi leti hanyaka eka rona, swimilana leswi a swi kumeke loko a ri karhi a famba. U khandziye tintshava, a kambisisa milambu ni ku tluta emalwandle. Ndzavisiso lowu endliweke hi Humboldt wu vekele tidyondzo ta sayense to tala ta manguva lawa masungulo. Hinkwaswo leswi u swi endle hileswi a a lava ku tiva swilo ni leswi a a tshamela ku lava vutivi lebyi engetelekeke evuton’wini byakwe hinkwabyo. Hi ku ya hi leswi vuriweke hi Ralph Waldo Emerson, mutsari wa switsalwana la nga Muamerika, “Humboldt a a ri un’wana wa vanhu lava kombisaka vuswikoti ni matimba lawa miehleketo ya munhu yi nga na wona.”

Dyondzo Leyi Swi Vuyerisaka Ku Yi Kambisisa

I ntiyiso leswaku a hi vangani exikarhi ka hina lava swiyimo swa vona swi nga va pfumelelaka ku va vavalangi va misava kumbe ku endla ndzavisiso lowu nga pfunetaka ku tshubula swilo swa sayense. Hambiswiritano, ku ni dyondzo yin’wana leyi hi nga tirhisaka matimba ni vuswikoti bya hina ku yi kambisisa kutani hi vuyeriwa swinene ku tlula nchumu wihi ni wihi lowu hi nga ha ringetaka ku wu dyondza. Loko Yesu Kreste a khongela eka Tata wakwe wa le tilweni u vulavule hi dyondzo leyi leyi hi nga tikarhatelaka ku yi kambisisa a ku: “Leswi swi vula vutomi lebyi nga heriki, ku nghenisa ka vona vutivi ha wena, Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, ni loyi u n’wi rhumeke, Yesu Kreste.”—Yohane 17:3.

Ku dyondza hi Xikwembu xa ntiyiso lexi vito ra xona ku nga Yehovha swin’we ni hi N’wana wa xona Yesu Kreste, swi nga n’wi vuyeriwa swinene munhu loyi a lavaka ku tiva swilo ku tlula ku dyondza hi dyondzo yihi na yihi. Tsundzuka swivutiso swa malunghana ni vutomi leswi boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi. Swivutiso swin’wana swa nkoka hi leswi: Ha yini ku ri ni ku xaniseka konghasi emisaveni? Xana vanhu va ta ya emahlweni va onha misava va kala va yi lovisa? Naswona Xikwembu xi ta endla yini ku tiyisekisa leswaku sweswo swi nga humeleli? Ku kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi a swo enerisa ntsena ku navela ka hina ko lava ku tiva swilo. Hilaha Yesu a vuleke hakona, “leswi swi vula vutomi lebyi nga heriki.” Hi nga tiyiseka njhani hi sweswo?

Bibele i Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. Malunghana na yona, muapostola Pawulo la nga Mukreste u tsarile: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna ku dyondzisa, ku tshinya, ku lulamisa swilo, ku laya eku lulameni, leswaku munhu wa Xikwembu a faneleka hi ku helela, a hlomisiwa hi ku helela eka ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.”—2 Timotiya 3:16, 17.

Ehleketa hi mhaka leyi, muapostola loyi u vule leswaku Bibele yi hi nyika vutivi lebyi nga hi hlomisaka kumbe lebyi nga hi pfunaka ku endla hinkwaswo leswi nga swinene. Yi nga hi pfuna leswaku hi languta swilo hi ndlela leyi Xikwembu xi swi langutaka ha yona. Naswona ha swi tiva leswaku vutivi ni vutlhari bya Xikwembu byi tlakuke swinene ku tlula bya munhu wihi na wihi. Muprofeta Esaya u huhuteriwe hi Xikwembu leswaku a tsala mhaka leyi ya nkoka: “‘Miehleketo ya n’wina a hi miehleketo ya mina, ni tindlela ta mina a hi tindlela ta n’wina,’ ku vula Yehovha. ‘Hikuva tanihi leswi matilo ma tlakukeke ku tlula misava, hikwalaho tindlela ta mina ti tlakukile ku tlula tindlela ta n’wina, ni miehleketo ya mina ku tlula miehleketo ya n’wina.’”—Esaya 55:8, 9.

Xana u nga swi tsakela ku tiva tindlela leti tlakukeke ta Xikwembu swin’we ni mianakanyo ya xona? Xana ku navela ka wena ko lava ku tiva swilo ku ku susumetela ku tiva leswi Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele, ri swi vulaka malunghana ni tindlela ta Xikwembu swin’we ni mianakanyo ya xona? Xana u hisekela ku dyondza leswi Xikwembu xi nga ta swi endla leswaku xi herisa ku xaniseka hinkwako nileswaku hi swihi swilo leswinene leswi xi nga ta swi endlela vanhu lava yingisaka? Bibele ya ku rhamba: “N’wina nantswani mi vona leswaku Yehovha hi lonene; wa tsaka munhu la tiyeke emirini la tumbelaka eka yena.”—Pisalema 34:8.

Ntiyiso lowu nga ni matimba wa Rito ra Xikwembu wu nga n’wi khumba swinene munhu la nga ni mbilu leyinene ku fana ni ndlela leyi ku vonakala ku n’wi khumbaka ha yona munhu la sungulaka ku vona evuton’wini byakwe. Muapostola Pawulo u susumeteleke ku vula leswi: “Mawaku ku enta ka rifuwo ni vutlhari ni vutivi bya Xikwembu! Vuavanyisi bya xona a byi lavisiseki, ni tindlela ta xona a ti landzeleriseki!” (Varhoma 11:33) Ntiyiso hileswaku swi ta teka nkarhi lowu nga heriki leswaku hi kota ku twisisa hi ku helela rifuwo ra vutivi ni vutlhari bya Xikwembu. Hi tshemba leswaku a hi nge pfuki hi phirhekile hi ku dyondza swilo leswintshwa.

Tshama U Ri Ni Ku Navela Ko Lava Ku Tiva Swilo!

I ntiyiso leswaku vo tala va hina a hi nge pfuki hi ve vavalangi lava dumeke kumbe vaendli va michini leyi tirhisiwaka namuntlha. Naswona swi nga ha endleka leswaku a hi nge pfuki hi kote ku twisisa swilo hinkwaswo leswi hi nga tsakelaka ku swi twisisa eka malembe lawa munhu a hanyaka wona hi ntolovelo. Kambe sweswo swi nga ku tshikisi ku navela ku lava ku tiva swilo. U nga timi torha ro lava ku tiva swilo leri Xikwembu xi ku tumbuluxeke na rona hi rirhandzu.

Yi tirhise kahle nyiko leyi yo saseka leyi humaka eka Xikwembu kutani u hlakulela ku twisisa loku pakanisaka ka Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke, ku nga Bibele. Loko u endla tano u ta kuma ntsako naswona vutomi bya wena byi ta va ni xikongomelo naswona u nga swi langutela hi mahlo-ngati ku endla tano hilaha ku nga heriki. Bibele yi ri: “Swilo hinkwaswo [Xikwembu] xi swi endle swi saseka hi nkarhi wa swona. Ni nkarhi lowu nga riki na makumu xi wu veke embilwini ya vona, leswaku vanhu va nga pfuki va wu twisisile ntirho lowu Xikwembu xa ntiyiso xi wu endleke ku sukela eku sunguleni ku ya eku heteleleni.”—Eklesiasta 3:11.

 [Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Xana Wa Swi Tiva Leswaku . . . 

• Ka ha sele malembe ya madzana emahlweni ko va Columbus na Magellan va tshubula xivumbeko xa misava, Bibele yi vule leswaku pulanete leyi a yi vumbekanga ku fana ni xiphepherhele kambe i xirhendzevutana?—Esaya 40:22.

• Ka ha sele malembe yo tala emahlweni ko va vanhu lava yaka empfhukeni va vona leswaku misava yi lengalenga empfhukeni, Bibele yi vule leswaku yi hayekiwe ehenhla ka hava?—Yobo 26:7.

• Kwalomu ka malembe ya 2 500 emahlweni ko va dokodela wa Munghezi William Harvey a tshubule hi ta fambiselo ra ku rhendzeleka ka ngati emirini wa munhu, Bibele yi vule leswaku mbilu i xihlovo xa vutomi?—Swivuriso 4:23.

• Kwalomu ka malembe ya 3 000 lama hundzeke, Bibele yi ku hlamusele hi ku olova ku rhendzeleka ka mati tanihi xiyenge xa vuxaka exikarhi ka swiharhi ni swimilana ni ndhawu leyi swi tshamaka eka yona lebyi endlaka leswaku swi kota ku hanya laha misaveni?—Eklesiasta 1:7.

Xana a swi hlamarisi leswaku timhaka leti ta sayense ti boxiwe eBibeleni ka ha sele malembe yo tala emahlweni ko va vanhu va ti tshubula? Entiyisweni, eBibeleni ku ni rungula ra nkoka swinene evuton’wni, leri lavaka leswaku wena u ri hlaya.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Alexander von Humboldt