Xana Swi Ni Mhaka Leswaku Hi Xi Gandzela Njhani Xikwembu?

“VUKHONGERI byi dzime timitsu etimbilwini ta vanhu.” Marito wolawo ma vuriwe hi Profesa Alister Hardy ebukwini leyi nge The Spiritual Nature of Man. Leswi kumiweke eka nkambisiso wun’wana lowu endliweke sweswinyana swi vonaka swi seketela mhaka leyi. Ku kumiwe leswaku vanhu va kwalomu ka 86 wa tiphesente emisaveni hinkwayo va vula leswaku va hlanganyela eka vukhongeri byo karhi.

Nkambisiso lowu wu tlhele wu kuma leswaku vapfumeri vo hambana-hambana va nga avanyisiwa hi ku ya hi vukhongeri lebyikulu bya 19 nileswaku lava tivulaka Vakreste va nghena tikereke to hambana-hambana ta 37 000. Xana leswi a swi ku endli u tivutisa loko mixaka leyi hinkwayo yo hambana-hambana yo gandzela Xikwembu yi amukeleka eka xona? Xana swi ni mhaka leswaku hi xi gandzela njhani Xikwembu?

Emhakeni leyi ya nkoka, nhlamulo a yi titsheganga hi ku ya hi ndlela leyi hi titwaka ha yona kumbe hi mavonelo ya hina. Swa twisiseka leswaku hi fanele hi kuma leswaku Xikwembu xi ri yini hi mhaka leyi. Sweswo hi nga swi kuma hi ku hlaya Rito ra xona, ku nga Bibele. Ha yini hi fanele hi endla tano? Hikuva Yesu Kreste hi byakwe u vule leswi loko a khongela eka Xikwembu: “Rito ra wena i ntiyiso.” (Yohane 17:17) Naswona muapostola Pawulo wo tshembeka u tiyisekise mhaka yoleyo hi ku vula leswi: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna ku dyondzisa, ku tshinya, ku lulamisa swilo.”—2 Timotiya 3:16.

Bibele yi kombisa leswaku a hi vugandzeri hinkwabyo lebyi amukelekaka eka Xikwembu. Eka yona hi kuma swikombiso swa khale swa vugandzeri byo hambana-hambana lebyi Xikwembu a xi byi amukela ni lebyi a xi nga byi amukeli. Loko hi kambisisa swikombiso sweswo hi vukheta, hi nga dyondza leswi hi faneleke hi swi endla ni leswi hi nga fanelangiki hi swi endla leswaku vugandzeri bya hina byi amukeleka eka Xikwembu.

Xikombiso Xa Khale

Hi ku tirhisa muprofeta Muxe, Yehovha Xikwembu u nyike Vaisrayele milawu leyi va dyondziseke ndlela yo n’wi gandzela hilaha ku amukelekaka. Loko vanhu va yingisa milawu yoleyo, leyi hi ntolovelo yi vitaniwaka Nawu wa Muxe, a va amukeleka eka Xikwembu naswona a xi va katekisa. (Eksoda 19:5, 6) Hambileswi tiko ra Israyele a ri katekisiwa hi Xikwembu, a ri byi namarhelanga vugandzeri lebyi a byi amukeleka eka xona. Hi ku phindha-phindha, Vaisrayele va tshike ku gandzela Yehovha kutani va landzela mikhuva ya vukhongeri ya matiko lama va rhendzeleke.

Eminkarhini ya muprofeta Ezekiyele na muprofeta Yeremiya hi lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., Vaisrayele vo tala va honise Nawu wa Xikwembu kutani va va ni vuxaka lebyikulu ni matiko lama va rhendzeleke. Hi ku landzela mikhuva ya wona swin’we ni ku hlanganyela eka minkhuvo ya wona, Vaisrayele a va pfanganisa vugandzeri. Vaisrayele vo tala a va ku: “A hi kotiseni matiko, ku fana ni mindyangu ya matiko, hi tirhela ntsandza ni ribye.” (Ezekiyele 20:32; Yeremiya 2:28) A va vula leswaku va gandzela Yehovha Xikwembu, kambe hi nkarhi lowu fanaka va gandzela ‘swifaniso swa hava leswi hombolokeke’ hambi ku ri ku swi endlela magandzelo hi vana va vona.—Ezekiyele 23:37-39; Yeremiya 19:3-5.

Vayimburi va vula leswaku vugandzeri byo tano i ku gandzela swikwembu swo hambana-hambana hi nkarhi wun’we. Namuntlha, vanhu vo tala va ehleketa leswaku leswi hi tshamaka emisaveni leyi vanhu va kona va pfumelaka eka tidyondzo to hambana-hambana, hi fanele hi amukela swilo hinkwaswo, ku katsa ni vukhongeri. Hikwalaho, va ehleketa leswaku a swi hoxanga ku gandzela Xikwembu hi ndlela yin’wana ni yin’wana leyi va yi tsakelaka. Xana swi tano hakunene? Xana swi vula leswaku hi fanele hi gandzela Xikwembu hi ndlela leyi hina hi lavaka ha yona? Xiya swilo swin’wana swa vukhongeri lebyi tolovelekeke leswi a swi  endliwa hi Vaisrayele lava nga tshembekangiki kutani u vona leswaku vuyelo bya kona byi ve byihi.

Muxaka Wa Vugandzeri Lebyi Pfanganisiweke Bya Vaisrayele

Laha Vaisrayele a va byi endlela kona vugandzeri lebyi pfanganisiweke a ku ri “etindhawini leti tlakukeke” kumbe etitempeleni leti a ti ri ni tialitari, swo tlhandleka murhi wa risuna, tiphuphu ni timhandzi to kwetsima swin’we ni swifaniso leswi vatliweke leswi swi nga ha endlekaka ku ri swa Axera, xikwembu-kati xa ku veleka xa Vakanana. Tindhawu to tano a ti tele emutini wa Yuda. Tihosi ta Vumbirhi 23:5, 8 yi boxa “[tindhawu] leti tlakukeke emitini ya Yuda ni le tindhawini leti rhendzeleke Yerusalema, . . . ku suka eGeba [ndzilakana wa le n’walungwini] ku ya fika eBera-xeba [ndzilakana wa le dzongeni].”

Etindhawini leti leti tlakukeke, Vaisrayele a va “mbulukisela Bali xitlhavelo, edyambyini ni le n’wetini ni le nhlengeletweni wa tinyeleti to karhi ni le ka vuthu hinkwaro ra le matilweni.” A va ri ni tiyindlu ta “tinghwavava ta xinuna . . . endlwini ya Yehovha” naswona a va nyikela vana va vona “endzilweni [va] ya eka Moleke.”—2 Tihosi 23:4-10.

Vayimburi va kume swifaniso swa madzana leswi endliweke hi vumba eYerusalema ni le Yuda, ngopfu-ngopfu emakaya lawa a ma ri marhumbi. Swo tala swa swona a swi ri swifaniso swa xisati leswi nga ambalangiki nchumu leswi nga ni mavele lamakulu hi ndlela leyi hundzeletiweke. Swidyondzi swi kume leswaku swifaniso leswi a swi fana ni swikwembu-kati swa ku veleka, ku nga Axitoreti na Axera. Vanhu va pfumela leswaku swifaniso leswi a swi “nyika vanhu tinjombo ta leswaku va tika ni ku veleka vana.”

Xana Vaisrayele a va ti teka njhani tindhawu leti a va byi endlela kona vugandzeri lebyi pfanganisiweke? Ephraim Stern, profesa wa le Yunivhesiti ya Hebrew u vule leswaku to tala ta tindhawu leti leti tlakukeke a ti “nyiketeriwe eka Yahweh [Yehovha].” Marito lama kovotliweke emaribyeni lama kumiweke etindhawini leti ku endliweke vuyimburi eka tona ma vonaka ma seketela mhaka leyi. Hi xikombiso, man’wana ya marito wolawo ma ri, “Ndza ku katekisa hi (vito ra) Yahweh wa le Samariya ni hi axera wakwe,” kasi man’wana ma ri, “Ndza ku katekisa hi (vito ra) Yahweh wa le Temani ni hi axera wakwe!”

Swikombiso leswi swi kombisa ndlela leyi Vaisrayele va pfanganiseke ha yona vugandzeri lebyi tengeke bya Yehovha Xikwembu swin’we ni mikhuva ya vuhedeni leyi nyumisaka. Hikwalaho ka sweswo, va sungule ku va ni mahanyelo lama thyakeke naswona vugandzeri bya vona byi ve lebyi nyameke. Xana Xikwembu a xi byi languta njhani vugandzeri byo tano?

Leswi Xikwembu Xi Swi Endleke Hikwalaho Ka Vugandzeri Lebyi Pfanganisiweke

Hi ku tirhisa muprofeta Ezekiyele, Xikwembu xi kombise ku hlundzuka ka xona ni ku sola vugandzeri bya Vaisrayele lebyi thyakeke, xi ku: “Etindhawini ta n’wina hinkwato to tshama eka tona miti yi ta onhaka ni tindhawu leti tlakukeke ti ta lovisiwa, leswaku ti onhiwa ni tialitari ta n’wina ti va marhumbi, ti tshoveka ni swifaniso swa n’wina swa hava leswi hombolokeke swi herisiwa ni swo tlhandleka  murhi wa risuna swa n’wina swi wisiwa ni mintirho ya n’wina yi herisiwa.” (Ezekiyele 6:6) A swi kanakanisi leswaku Yehovha u teke vugandzeri byolebyo byi ri lebyi nga amukelekiki nikatsongo naswona u byi fularherile.

Yehovha Xikwembu u vule ka ha ri emahlweni leswaku ndzoviso a wu ta ta hi ndlela yihi. “Maswivo, [ndzi] rhumela . . . Nebukadretsara hosi ya Babilona, nandza wa mina, naswona ndzi ta va tisa va ta lwa ni tiko leri ni vaaki va rona ni matiko lawa hinkwawo lama ri rhendzeleke; kutani ndzi ta va nyikela endzovisweni . . . Kutani tiko leri hinkwaro ri ta va ndhawu leyi onhakeke.” (Yeremiya 25:9-11) Vababilona va hlasele muti wa Yerusalema kutani va wu lovisa hi ku helela swin’we ni tempele ya wona hi 607 B.C.E., hilaha a swi profetiwe hakona.

Malunghana ni ku lovisiwa ka muti wa Yerusalema, Profesa Stern, loyi a tshahiweke laha henhla, u vula leswaku masalela ya swilo leswi yimburiweke “swi swi tiyisekisa hi ku helela leswi tsariweke etibukwini ta Bibele (2 Tihosi 25:8; 2 Tikronika 36:18, 19) leti hlamuselaka ku lovisiwa ka muti, ku hisiwa ni ku mbundzumuxiwa ka tiyindlu ni marhangu ya wona.” U ya emahlweni a ku: “Vumbhoni lebya ha ku kumiwaka loko ku endliwa vuyimburi emutini wa Yerusalema . . . i byin’wana bya nkoka eka lebyi tshameke byi kumiwa endhawini yihi na yihi ya le nkarhini wa ku tsariwa ka Bibele.”

Hi Dyondza Yini eMhakeni Leyi?

Dyondzo ya nkoka swinene eka hina hileswaku Xikwembu a xi byi amukeli vugandzeri lebyi ringetaka ku pfanganisa tidyondzo leti sekeriweke eBibeleni swin’we ni tidyondzo leti nga riki na xisekelo, mindhavuko kumbe mihivahivani ya vukhongeri byin’wana. Leyi i dyondzo leyi muapostola Pawulo a yi twisiseke kahle ni ku yi tirhisa. U kurisiwe a ri Mufarisi, a tlhela a dyondzisiwa milawu ya kona. Xana u endle yini loko eku heteleleni a dyondze leswaku Yesu a a ri Mesiya la tshembisiweke? U te: “Swilo leswi veke mpindzulo eka mina, ndzi swi teke ku ri ku lahlekeriwa hikwalaho ka Kreste.” U tshike tindlela takwe ka khale kutani a va mulandzeri wa Kreste loyi a tinyiketeleke.—Vafilipiya 3:5-7.

Leswi Pawulo a a chumayela ematikweni yo tala, a a yi tiva kahle mikhuva ya vukhongeri swin’we ni tifilosofi ta vanhu vo hambana-hambana. Xisweswo u tsalele Vakreste va le Korinto a ku: “Ku vonakala ni munyama swi hlangana kwihi? Ku tlula kwalaho, ku ni ntwanano wihi exikarhi ka Kreste na Beliyali? Kumbe munhu la pfumelaka u ni xiphemu xihi ni loyi a nga riki mupfumeri? Naswona tempele ya Xikwembu yi ni ntwanano wihi ni swifaniso swa hava?. . . ‘Hikokwalaho humani exikarhi ka vona, mi tihambanisa,’ ku vula Yehovha, ‘naswona tshikani ku khumba xilo lexi nga basangiki’; ‘kutani ndzi ta mi amukela.’”—2 Vakorinto 6:14-17.

Leswi se hi swi twisisaka leswaku Xikwembu xi ni mhaka ni ndlela leyi hi xi gandzelaka ha yona, hi nga ha tivutisa: ‘I vugandzeri bya muxaka muni lebyi Xikwembu xi byi amukelaka? Ndzi nga tshinela njhani eka Xikwembu? Naswona i yini leswi ndzi faneleke ndzi swi endla leswaku ndzi gandzela Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka?’

Timbhoni ta Yehovha ta swi tsakela ku ku pfuna leswaku u kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi swin’we ni swivutiso swin’wana leswi fambisanaka ni Bibele. Ha ku rhamba leswaku u tihlanganisa ni Timbhoni eHolweni ya Mfumo ya le ndhawini ya ka n’wina kumbe u tsalela vakandziyisi va magazini lowu u kombela dyondzo ya mahala ya Bibele, u kombisa ndhawu ni nkarhi lowu u nga tsakelaka leswaku va ta ha wona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Ndhawu ya khale leyi swikwembu swa hava a swi gandzeriwa eka yona, eTel Arad, le Israyele

[Xihlovo Xa Kona]

Garo Nalbandian

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Swifaniso swa Axitoreti swa le mitini ya khale ya Yudiya

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority