Marhumbi Ya Muti Wa Aradi Ma Nyikela Vumbhoni Ma Lo Whii!

Muti lowu rivariweke. Tempele leyi nga twisisekiki. Ndhawu leyi ku tumbetiweke matsalwa yo tala ya khale. Mhaka leyi yi nga ha twala onge i xingheniso xa filimi leyi tsakisaka. Entiyisweni, swilo leswi hinkwaswo ni swin’wana leswi engetelekeke, a swi fihlekile ku ringana malembe yo tala ehansi ka sava ra le mananga emutini wa Aradi, le Israyele, kukondza vayimburi va sungula ku cela ndhawu yoleyo.

NAMUNTLHA, vanhu lava endzelaka doroba ra Arad, va anakanya hi muti wa khale wa tiko ra Israyele. Doroba leri leri nga ni vaaki va 27 000, ri le mananga ya Yudiya lama nga evupela-dyambu bya Lwandle leri Feke. Hambiswiritano, muti wa Aradi wa le Israyele wa khale a wu ri kwalomu ka tikhilomitara ta nhungu ku ya evupela-dyambu bya Lwandle leri Feke. Hi kona laha vayimburi va kumeke matsalwa yo tala ya khale.

Matsalwa lawa ma kumiwe eka swirhengele leswi a swi tirhisiwa tanihi swiphepherhele swo tsalela eka swona. Ku tsala matsalwa eka swirhengele a swi tolovelekile eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele. Emutini wa le Aradi laha ku endliweke kona vuyimburi ku kumiwe swirhengele swo tano leswi ku vuriwaka leswaku a swi tele ngopfu ku tlula leswi tshameke swi kumiwa etindhawini tin’wana ta le Israyele. Kambe, ha yini ndhawu leyi leyi ku endliweke vuyimburi eka yona yi ri ya nkoka?

Swilo leswi kumiweke emutini wa Aradi swi hlanganisa nkarhi wo leha wa matimu ya Bibele, ku sukela emasikwini ya Vaavanyisi va le Israyele ku fikela enkarhini lowu Vababilona va hlaseleke muti wa Yuda hi 607 B.C.E. Hikwalaho swilo leswi tshuburiweke swi tiyisekisa leswaku rungula leri nga eBibeleni ra pakanisa. Nakambe swi nyikela swikombiso leswi paluxaka ndlela leyi vanhu va le Israyele wa khale a va ri teka ha yona vito ra Xikwembu.

Muti Wa Aradi Ni Bibele

Bibele a yi vuli swo tala hi muti wa Aradi. Muti lowu wa nkoka wu tshame wu lawula gondzo lerikulu leri a ri tirhisiwa hi van’wamabindzu. Kutani a swi hlamarisi leswi swiviko swa khale ni swilo leswi tshuburiweke loko ku endliwa vuyimburi swi  kombisaka leswaku ndhawu leyi ya khale yi lovisiwe hi ku phindha-phindha naswona yi tlhele yi akiwa eminkarhini yoleyo leyi swiyimo a swi pfa swi yima hi nhloko. Leswi ndhawu leyi a yi tshamela ku akiwa yi ve muti lowukulu swinene lowu tlakukeke.

Bibele yi vulavula ro sungula hi Aradi loko yi vika hi ta xiphemu xo hetelela xa riendzo ra Vaisrayele ra malembe ya 40 emananga. Endzhakunyana ka loko Aroni makwavo wa Muxe a file, vanhu va Xikwembu va hundze hi le kusuhi ni ndzilakano wa le dzongeni wa Tiko leri Tshembisiweke. Swi le rivaleni leswaku hosi ya le Aradi ya Mukanana yi ehlekete leswaku a yi ta va hlula hi ku olova Vaisrayele. Yi sungule ku va hlasela. Hi ku pfuniwa hi Yehovha Xikwembu, Vaisrayele va lwe na vona hi xivindzi, va va hlula hi ku helela kutani va lovisa muti wa Aradi, hambileswi vanhu van’wana va poneke.—Tinhlayo 21:1-3.

Vakanana va wu pfuxete hi xihatla muti wa vona wa nkoka; naswona loko Yoxuwa a fike endhawini yoleyo endzhakunyana ka malembe ma nga ri mangani, a hlasela ku sukela evupela-dyambu a lovisa Vakanana ku sukela “[etindhawini] ta tintshava na Negebu,” un’wana wa lava a lweke na vona a ku ri “hosi ya Aradi.” (Yoxuwa 10:40; 12:14) Endzhakunyana, vatukulu va Hobabu wa Mukena, loyi a tihlanganiseke ni Vaisrayele loko va ri emananga, u tshame endhawini leyi ya Negebu.—Vaavanyisi 1:16.

Swilo Leswi Tshuburiweke Hi Vayimburi

Swilo leswi kumiweke eka marhumbi ya muti wa Aradi swi hi byela rungula leri engetelekeke leri tsakisaka malunghana ni swiendlakalo swin’wana leswi landzeleke leswi tsariweke eBibeleni. Hi xikombiso, vayimburi va kume makhumbi lama akiweke ma landzelelana. Man’wana ya makhumbi lawa ma nga ha va ma akiwe enkarhini wa ku fuma ka Hosi Solomoni loyi a a dume hi matsima yakwe yo aka muti lowukulu. (1 Tihosi 9:15-19) Swin’wana leswi kumiweke kwalaho swi nyikela vumbhoni bya ku lovisiwa hi ku helela ka muti lowu naswona ku vuriwa leswaku sweswo swi humelele eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vukhume B.C.E. Swilo sweswo leswi kumiweke swi fambisana ni nkarhi wa ku hlasela ka Hosi Xixaka wa le Egipta, loku endlekeke endzhakunyana ka malembe ya ntlhanu Solomoni a file. Edorobeni ra Karnak leri nga edzongeni wa Egipta, ku ni ribye leri kovotliweke ra xitsundzuxo leri vulavulaka hi ta nhlaselo wolowo naswona ri longoloxa miti yo tala leyi hluriweke ku katsa ni muti wa Aradi.—2 Tikronika 12:1-4.

Swa tsakisa swinene leswi swirhengele swo tala swa kwalomu ka 200 leswi ku tsariweke rungula eka swona leswi kumiweke swi nga ni mavito ya Xiheveru lawa nakambe ma kumekaka eBibeleni, yo fana na Paxahuru, Meremoto ni vana va Kora. Man’wana ya mapapila lawa lama nga riki ya vukhongeri i ya nkoka swinene hikuva ma ni vito ra Xikwembu. Vito leri leri tsariweke hi maletere ya mune ya Xiheveru יהוה (YHWH)—lama hakanyingi ma vuriwaka Tetragrammaton—i ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo ntsena. Endzhakunyana, vukholwa-hava byi endle leswaku vanhu vo tala va tshemba leswaku ku vitana vito ra Xikwembu kumbe ku ri tsala swa yila. Hambiswitano, swilo leswi kumiweke loko ku endliwa vuyimburi emutini wa Aradi, ku fana ni swilo swin’wana swo tala, swi tiyisekisa leswaku eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele a swi tolovelekile ku tirhisa vito ra Xikwembu siku na siku, loko vanhu va xewetana ni loko va navelelana mikateko. Hi xikombiso, tsalwa rin’wana ri hlayekisa xileswi: “Eka hosi ya mina Elyashib. Onge Yahweh [Yehovha] a nga khathala hi vuhlayiseki bya wena. . . . U tshama etempeleni ya Yahweh.”

Kambe, ku vuriwa yini hi tempele liya leyi nga twisisekiki leyi boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi? Muako wa le Aradi lowu vanhu vo tala va ti vutiseke  leswaku i yini, i tempele leyikulu leyi heleleke leyi nga ni altari leyi akiweke eminkarhini ya mfumo wa Yuda. Hambileswi a yi ri yitsongo swinene eka tempele ya Solomoni ya le Yerusalema, ku ni swilo swo tala leswi tempele leyi yi fanaka ha swona ni tempele ya Solomoni. Ha yini tempele ya le Aradi yi akiwile naswona yi akiwe rini? A yi tirhiseriwa yini? Vayimburi ni van’wamatimu a va tiyiseki.

Yehovha u lerise hi ku kongoma leswaku tempele ya le Yerusalema hi yona ntsena leyi amukelekaka ku va ntsindza wo tlangela minkhuvo ya lembe na lembe ni ku nyikela magandzelo eka yona. (Deteronoma 12:5; 2 Tikronika 7:12) Kutani ku akiwa ni ku tirhisiwa ka tempele ya le Aradi a ku lwisana ni Nawu wa Xikwembu, kumbexana sweswo swi endleke enkarhini lowu Vaisrayele a va tirhisa tialitari tin’wana ni ku endla minkhuvo ematshan’weni yo gandzela Yehovha hi ndlela leyi amukelekaka. (Ezekiyele 6:13) Loko sweswo ku ri ntiyiso, ndhawu leyi ya vugandzeri bya mavunwa swi nga ha endleka leswaku yi lovisiwe hi nkarhi wa Hezekiya kumbe Yosiya hi lembe-xidzana ra vunhungu ni ra vunkombo B.C.E. loko va endla tsima ro herisa vugandzeri hinkwabyo bya mavunwa etikweni.—2 Tikronika 31:1; 34:3-5, 33.

Swi le rivaleni leswaku matimu lama nga nyawuriki ya muti wa Aradi ma hi dyondzisa tidyondzo ta nkoka. Endzhaku ka malembe-xidzana yo tala, swilo swa matimu leswi kumiweke swi tiyisekisa leswaku Bibele ya pakanisa, swi nyikela vumbhoni bya ku humelela ni ku wa ka vukhongeri bya vukanganyisi naswona swi nyikela swikombiso swa leswaku vito ra Yehovha a ri tirhisiwa hi xichavo siku ni siku.

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

YERUSALEMA

Lwandle leri Feke

Doroba ra Arad

Muti wa Aradi

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Swifaniso leswi nga eribyeni leri kovotliweke ra xitsundzuxo edorobeni ra Karnak, le Egipta

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Xiphemu xin’wana xa tsalwa leri xi hlayekisa xileswi: “Onge Yahweh [Yehovha] a nga khathala hi vuhlayiseki bya wena”

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Xiyenge xa tempele leyikulu emutini wa Aradi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Xifaniso xa marhangu ya muti wa Aradi hi tlhelo ra le vuxeni

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Todd Bolen/Bible Places.com