Pulanete Ya Misava Ya Vabya—Xana Wu Kona Murhi Wo Yi Tshungula?

SWIKOMBISO swin’wana leswi kombisaka leswaku pulanete ya misava ya vabya hileswi mahiselo ya yona ma tlakukaka. Xikombiso xa leswi xi vonaka eximutanini lexi vuriwaka Newtok lexi nga edzongeni bya Arctic Circle, etikweni ra Alaska. Misava leyi eku sunguleni a yi tiyile yi ri ayisi, laha ximutana xa Newtok xi akiweke eka yona, yi karhi ya n’oka. Frank, muaki un’wana wa kwalaho u te: “A ndza ha swi lavi ku tshama endhawini leyi. Ku tele ndzhope.” Minkambisiso yin’wana yi kombisa leswaku ximutana lexi lexi nga eribuweni, xi ta khukhuriwa hi mati ku nga si hela malembe ya khume.

Nhlangano wun’wana wu gimete hileswaku “mhaka ya leswaku maxelo se ma hisa ngopfu yi lo dlaa erivaleni.” (Intergovernmental Panel on Climate Change [IPCC]) Mhaka leyi yi tiyisekisiwa hileswi ku yaka ku hisa swinene emisaveni hinkwayo. Leswi vativi va sayense va swi vitanaka ku cinca ka xiyimo xa maxelo swi vange maxelo lama nga ni khombo, lama katsaka dyandza, timpfula ta matimba, gamboko yo tala, xihangu lexikulu, ku hisa loku tlulaka mpimo ni swidzedze emisaveni hinkwayo. Ku ta humelela yini hi pulanete ya hina? Xana wu kona ntlhantlho wa swiphiqo leswi?

Ku Kambisisa Swiphiqo Swa Pulanete Ya Misava

Ku fana ni munhu la vabyaka exibedlhele, swikombiso swa nkoka leswi kombaka leswaku misava leyi ya vabya swi karhi swa kambisisiwa hi vukheta hi vativi va ta maxelo. Tisethalayiti ti kambisisa ku n’oka ka ayisi leyi nga emalwandle, tindhawu leti ku voniwaka ta maxelo ku kambisisiwa mpimo lowu timpfula ti naka ha wona, michini yin’wana yi pima mahiselo ya le malwandle lamakulu naswona swihaha-mpfhuka swi kambisisa mimpimo ya tigasi leti nga exibakabakeni. Rungula leri hinkwaro ra ta maxelo ri nghenisiwa eka tikhompyuta letikulu kutani ri hlanganisiwa leswaku va kota ku vona ka ha ri emahlweni leswi nga ta humelela eka makume kumbe eka madzana ya malembe lama taka.

I yini leswi kumiweke? Van’wana va ehleketa leswaku tigasi leti nga exibakabakeni ti tele ku tlula mpimo. Magazini wa Time wu vula leswaku hi 2006 ntsena, mpimo wa khaboni-dayokisayidi leyi humesiwaka hi misava hinkwayo “a yi ringana tithani ta kwalomu ka 32 wa tibiliyoni.” Ku fana ni muako wa nghilazi lowu ku byariwaka swimila endzeni ka wona, tigasi toleto ti khoma ku hisa ka misava, ti endla leswaku ku nga humeli ehandle ka yona xisweswo ti endla leswaku ku va ni maxelo lama hisaka  swinene emisaveni. Xana ku ta humelela yini enkarhini lowu taka? Hi ku ya hi IPCC, loko vanhu va hambeta va endla leswaku ku va ni tigasi to tala hi mpimo lowu va endlaka ha wona sweswi, swi ta endla leswaku “ku va ni ku cinca lokukulu eka maxelo ya misava hinkwayo,” xisweswo ma nyanya ku tlula leswi ma nga xiswona sweswi. Sweswi vo tala va pfumela leswaku ntlhantlho wa xiphiqo lexi ku nga va ku hunguta khaboni-dayokisayidi leyi vangiwaka hi vanhu. Kambe hambiloko ku nga hungutiwa tigasi teto, rungula leri kumiweke eka tikhompyuta ri ringanyeta leswaku “maxelo lama hisaka swinene emisaveni lama [endlaka leswaku] mati ya le malwandle ma tala swinene ma ta ya emahlweni ku ringana madzana ya malembe.”

Laha Hi Nga Ti Kumaka Kona Tinhlamulo

I ntiyiso leswaku ku bvumba ta maxelo i sayense leyi rharhanganeke. Buku yin’wana leyi nga eka Internet ya vutisa: “Hi xikombiso, xana ku ta humelela yini eka mapapa tanihi leswi pulanete ya Misava yi yaka yi hisa swinene? Xana mapapa lama nga ekule swinene exibakabakeni lama tswongaka ku hisa ni ku vangela ku hisa loku engetelekeke ma ta va kona hi xitalo ku tlula mapapa lama sivaka ku voninga ka dyambu?” (Earth Observatory) Hi tihi tinhlamulo ta swivutiso leswi? “Vativi va sayense a va si ti kuma tinhlamulo ta swivutiso sweswo sweswi.”

Kasi hi hala tlhelo, Bibele yi vula leswaku Yehovha Xikwembu i “Muendli wa tilo ni misava” ku katsa ni “mapapa ehenhla.” (Genesa 14:19; Swivuriso 8:28) Yena hi byakwe u vule hi ndlela yo phata leswaku u veke “vutlhari emapapeni.” Ina, Yehovha u swi tiva kahle leswi vativi va sayense va nga swi tiviki.—Yobo 38:36.

Xiya leswi Xikwembu xi swi vuleke hi xibakabaka hilaha swi tsariweke hakona eBibeleni eka malembe ya kwalomu ka 2 700 lama hundzeke. Xi te: ‘Mpfula yi na ehansi ku suka ematilweni, naswona a yi tlheleli endhawini yoleyo yi nga si tsakamisa misava.’ (Esaya 55:10) Hakunene ndzimana leyi yi ku hlamusela kahle ku rhendzeleka ka mati! Nkahelo wa mati lowu nga emapapeni wa cinca wu hundzuka mati kutani ma va mpfula leyi “tsakamisa[ka] misava.” Ku hisa ka dyambu ku endla leswaku nkahelo wu tlhandlukela ehenhla kutani wu ‘tlhelela endhawini yoleyo,’ kumbe exibakabakeni leswaku wu tlhela wu sungula ku rhendzeleka. Rito ra Yehovha ri paluxe vuxokoxoko lebyi hlamarisaka malunghana ni maxelo ya misava ka ha sele madzana ya malembe emahlweni ko va tibuku tin’wana ti vulavula ha wona. Xana sweswo a swi ku endli leswaku u va ni ripfumelo eka Muvumbi ni ku tshemba leswaku u ni matimba yo endla xilo xin’wana ni xin’wana? Kutani loko hi ehleketa hi leswaku byi ta va byihi vuyelo bya nkitsikitsi lowu nga kona sweswi wa ta maxelo, xana a swi nge twali leswaku hi fanele hi titshega hi “Mutumbuluxi wa mheho,” “tatana wa mpfula,” loyi a tivaka ndlela leyi pulanete leyi yi tirhaka ha yona?—Amosi 4:13; Yobo 38:28.

Misava Yi Tumbuluxeriwe Xikongomelo

Hambileswi vanhu va nga ni mavonelo yo hambana-hambana malunghana ni leswi nga ta humelela hi pulanete leyi enkarhini lowu taka, kambe ku ni mhaka yin’we leyi nga ntiyiso: Pulanete ya misava a yi fani ni letin’wana. Ku hambana ni tipulanete letin’wana, yona yi ni swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka. Swi kotekisa ku yini leswaku ku va ni swilo leswi hanyaka eka yona? Vativi va sayense va vula leswaku sweswo swi endleka hikwalaho ka  swivangelo swo hlayanyana. Xivangelo-nkulu hileswi misava yi nga ni mati yo tala; yi nga riki ekule swinene ni dyambu; naswona yi nga ni tigasi leti hlanganisiweke kahle exibakabakeni ku katsa ni mpimo wo tala wa moya lowu hi wu hefemulaka lowu vuriwaka okisijini.

Swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku buku ya Bibele ya Genesa yi vulavula hi swilo leswi eka rungula ra ku tumbuluxiwa ka swilo. Hi xikombiso, Genesa 1:10 yi hlamusela leswaku Xikwembu xi hlengelete ‘mati lawa xi ma vitaneke Malwandle’—ku nga ndzimana leyi vulavulaka hi ku kongoma hi mati yo tala. Eka Genesa 1:3 ha hlaya: “Xikwembu xi ku: ‘Ku vonakala a ku ve kona.’” Pulanete ya hina yi le kusuhi kahle ni dyambu lerova mati ya yona yo tala a ma vi ayisi, naswona a yi le kusuhi swinene ni dyambu hikuva mati hinkwawo a ma ta tshwa ma va nkahelo kutani ma tlhandlukela exibakabakeni.

Genesa 1:6 yi vula leswaku Xikwembu xi tumbuluxe “xibakabaka.” Kutani ndzimana 11 na 12 yi hlamusela leswaku Xikwembu xi endle leswaku ku mila byanyi, swimilana ni mirhi. Hinkwaswo leswi swi kombisa leswaku ku ve ni moya lowu endzhakunyana vanhu ni swiharhi a swi ta wu hefemula leswaku swi kota ku hanya.

Kutani xana hi nga gimeta hi ku yini hi mhaka leyi ha ha ku vulavulaka ha yona? Loko Xikwembu xi tumbuluxe misava—yi ri ni mati yo tala, yi ri ekusuhi ni dyambu naswona yi ri ni tigasi leti hlanganisiweke kahle—xi fanele xi yi tumbuluxele xikongomelo xo karhi. Bibele ya hi byela: ‘Xikwembu a xi yi tumbuluxelanga swa hava misava, xi yi vumbele leswaku ku akiwa eka yona.’ (Esaya 45:18) Pisalema 115:16 yi ri: “Loko ku ri matilo, i matilo ya Yehovha, kambe misava u yi nyike vana va vanhu.” Ina, misava yi vumberiwe leswaku vanhu va tshama eka yona.

Hi ku ya hi Matsalwa, Xikwembu xi vumbe vatekani vo sungula kutani xi va veka entangeni wa Edeni, ku nga paradeyisi yo saseka. A va fanele va “wu rima ni ku wu khathalela.” (Genesa 2:15) Nakambe Xikwembu xi va byele leswi: “Tswalanani mi andza, mi tata misava, mi yi fuma.” (Genesa 1:28) Ehleketa hi ntirho lowu a va fanele va wu endla. A va fanele va ndlandlamuxa Paradeyisi yoleyo yi hlanganisa misava hinkwayo kutani va tshama eka yona hilaha ku nga heriki. Hakunene a va ta va ni vumundzuku lebyi tsakisaka!

Lexi vavisaka, vatekani vo sungula va tshike ku yingisa Xikwembu kutani va hlawula ku tifuma, ku nga nchumu lowu vanhu vo tala va wu hlawuleke ku fikela namuntlha. (Genesa 3:1-6) Xana ku ve ni vuyelo byihi? Vanhu va ‘onha misava’ hi mpimo lowukulu swinene ematshan’weni yo yi rima ni ku yi khathalela. (Nhlavutelo 11:18) Kambe swi hi tiyisa nhlana ku tiva leswaku xikongomelo xa Xikwembu hi misava a xi cincanga. Bibele ya hi tiyisekisa: “[Xikwembu xi] simeke misava etindhawini leti [xi] ti endleleke tona; a yi nge tsekatsekisiwi hilaha ku nga riki na makumu, kumbe hi masiku.” (Pisalema 104:5) Nakambe eDyondzweni ya le Ntshaveni, Yesu hi byakwe u tshembise a ku: “Va tsaka lava nga ni moya wo rhula, hikuva va ta dya ndzhaka ya misava.” (Matewu 5:5) Xana leswi swi ta endlekisa ku yini?

Ku Ta Va Ni Vumundzuku Lebyi Tsakisaka

Khale ka presidente un’wana wa le Amerika u te: “Ku cinca ka ta maxelo i mhaka leyi khumbaka misava hinkwayo.” Kutani, xana a wu pfumeli leswaku ku laveka ntlhantlho lowu khumbaka misava hinkwayo? Yesu Kreste u vule leswaku ntlhantlho wolowo i Mfumo wa Xikwembu. U dyondzise valandzeri  vakwe ku khongela va ku: “Mfumo wa wena a wu te.” (Matewu 6:9, 10) Hi ku ya hi vuprofeta byin’wana lebyi nga eBibeleni, Mfumo lowu wa le tilweni i hulumendhe ya misava hinkwayo leyi ku nga ri khale yi nga “ta pfotlosa kutani [yi] herisa mimfumo leyi hinkwayo [tihulumendhe ta namuntlha].” (Daniyele 2:44) Ku tlula kwalaho, yi ta “lovisa lava onhaka misava.” (Nhlavutelo 11:18) Swi le rivaleni leswaku lava onhaka misava ni ku tirhisa swilo leswi nga eka yona hi ndlela yo biha va ta voniwa nandzu kutani va lovisiwa.

Kutani ku ta humelela yini hi pulanete ya hina leyi thyakisiweke? Mhaka leyi tsakisaka hileswaku Yesu loko a ha ri laha misaveni, u swi lawule hi singita swilo swa ntumbuluko swo fana ni mheho ni lwandle. U miyete xidzedze lexikulu hi ku vula marito ma nga ri mangani ntsena. (Marka 4:35-41) Loko Yesu se a fuma etilweni tanihi “Hosi ya tihosi ni Mufumi wa vafumi,” u ta lawula misava ni swilo swa yona swa ntumbuluko hi ndlela leyikulu. (Nhlavutelo 17:14) Entiyisweni Yesu u hlamusele leswaku mfumo wakwe wu ta ‘tumbuluxa swilo hi vuntshwa.’ (Matewu 19:28) Bibele yin’wana yi tirhisa xiga lexi nge “ku vuyeteriwa ka swilo hinkwaswo.” (New International Version) Yesu u ta tlhela a tumbuluxa swilo hi vuntshwa kumbe a tlhela a endla leswaku swilo swi fana ni leswi a swi ri xiswona entangeni wa Edeni. Paradeyisi yi ta tlhela yi va kona. (Luka 23:43) Misava yi ta tshunguriwa eka vuvabyi bya yona hi Mfumo wa Xikwembu.

Mfumo lowu wu nga ku pfuna hambi ku ri sweswi. Hi ndlela yihi? Yesu u profete a ku: “Mahungu lamanene lawa ya mfumo ma ta chumayeriwa emisaveni hinkwayo leyi akiweke leswaku byi va vumbhoni ematikweni hinkwawo.” (Matewu 24:14) Hikwalaho ka sweswo, vanhu va timiliyoni va amukela mahungu lamanene. Vanhu va hundzula vutomi bya vona. Va tshika mikhuva leyi nga ni khombo leyi va godzombeleke. Mindyangu yi antswise vutomi bya yona. Tinxaka leti a ti vengana se ta rhandzana. Entiyisweni Mfumo wa Xikwembu wu endla swilo leswi tihulumendhe ta vanhu ti nga swi kotiki ku swi endla. Wu kote ku hlanganisa vanhu va kwalomu ka timiliyoni ta nkombo eka matiko lama tlulaka 235 leswaku va va vamakwavo. Ina, leswi va nga ta fumiwa hi Mfumo wa Xikwembu, va hlomiseriwa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni leyi loko yi va Paradeyisi.

Vumundzuku bya misava byi sirhelelekile. Onge swi nga va tano hi bya wena!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Bibele yi hlamusele hi ta ku rhendzeleka ka mati ka ha sele madzana ya malembe emahlweni ko va tibuku tin’wana ti vulavula hakona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Yesu u “tshiny[e] mheho, kutani a byela lwandle a ku: ‘Miyela! U ku whii!’ Kutani mheho yi hunguteka, hiloko ku va ni ku rhula lokukulu”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Loko Paradeyisi yi vuyeteriwa, misava yi ta tshunguriwa eka vuvabyi bya yona

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Godo-Foto