Ti Tshembeke Ku Fikela Kwihi Tibuku Ta Tievhangeli?

“Sweswi tibuku ta Tievhangeli ti fanele ti tekiwa ti ri mintsheketo leyi tsariweke hi Vakreste vo sungula.”—Burton L. Mack, khale ka profesa wa tidyondzo ta Testamente Leyintshwa.

PROFESA loyi a tshahiweke laha henhla a hi yena ntsena la pfumelaka leswaku tibuku ta tievhangeli i mintsheketo. Vaxopaxopi vo hlayanyana va Bibele va kanakana loko Evhangeli ya Matewu, ya Marka, ya Luka ni ya Yohane ti tshembekile hakunene, ku nga tibuku ta le Bibeleni leti vulavulaka hi vutomi bya Yesu ni ntirho wakwe wo chumayela. Ha yini van’wana va vula leswaku Tievhangeli i ntsheketo? Xana mavonelo ya vona ma fanele ma hi susumetela leswaku hi nga ti tshembi tibuku ta Tievhangeli? A hi kambisiseni vumbhoni byin’wana lebyi kombisaka leswaku ta tshembeka.

Vanhu Van’wana A Va Pfumeli Leswaku Tievhangeli Ta Tshembeka

Eka malembe ya 1 700 lama hundzeke ya Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, vanhu a va nga si tshama va vula hi ku kongoma leswaku tibuku ta Tievhangeli a va ti tshembi. Hambiswiritano, ngopfu-ngopfu ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-19 ku ya emahlweni, vaxopaxopi vo hlayanyana va Bibele va vule leswaku Tievhangeli a ti huhuteriwanga hi Xikwembu, kambe ti tsariwe hi vanhu. Ku engetela kwalaho, va kanete mhaka ya leswaku vatsari va Tievhangeli va swi vone hi ya vona mahlo swiendlakalo leswi vulavulaka hi Yesu naswona va vule hi ku phikelela leswaku vavanuna volavo va tsandzekile ku tsala rungula leri tshembekaka ra matimu. Ku tlula kwalaho, va gimete hileswaku ku fana ka matsalelo ni ka rungula ra tibuku tinharhu to sungula ta Tievhangeli swi kombisa leswaku vatsari va tona va kopisanile. Nakambe vaxopaxopi va Bibele a va pfumeli eka masingita lawa Yesu a ma endleke ni mhaka ya ku pfuxiwa kakwe eku feni hilaha swi hlamuseriwaka hakona eka Tievhangeli. Van’wana va kale va vula leswaku a ku si tshama ku va ni munhu la vuriwaka Yesu!

Vanhu lava va gimete hileswaku Marka u fanele a ri wo sungula ku tsala buku yakwe ya Evhangeli tanihi leswi yi nga riki na rungula ra nkoka leri engetelekeke leri nga riki kona ebukwini ya Evhangeli ya Matewu ni ya Luka. Vaxopaxopi va Bibele va tlhele va vula leswaku Matewu na Luka va tirhise buku ya Marka leswaku va tsala tibuku ta vona ta Tievhangeli nileswaku va kambisise tibuku tin’wana leti nga ni rungula leri engetelekeke. Hi ku ya hi mukambisisi wa Bibele A. F. J. Klijn, mhaka leyi leyi dumeke “yi tsongahata vatsari va tibuku ta Tievhangeli yi vula leswaku i vahlengeleti va switori.” Mhaka yoleyo entiyisweni yi endla leswaku vatsari va tibuku ta Tievhangeli va tekiwa va ri vatsari va mintsheketo tlhelo vanhu lava kopaka rungula leri tsariweke hi vanhu van’wana kutani va vula leswaku ri tsariwe hi vona. Dyondzo leyi yi endla leswaku vanhu va nga pfumeli leswaku Bibele yi huhuteriwe hi Xikwembu.—2 Timotiya 3:16.

Xana Vatsari Va Tievhangeli Va Kope Rungula Ra Van’wana Kutani Va Vula Leswaku I Ra Vona?

Xana leswi rungula leri nga etibukwini ta Tievhangeli ri fanaka swi kombisa leswaku vatsari va tona va kopisanile? Doo! Ha yini swi nga ri tano? Xivangelo xin’wana hileswi Yesu a tshembiseke vadyondzisiwa vakwe leswaku moya lowo kwetsima a wu ta va ‘tsundzuxa swilo hinkwaswo leswi a va byeleke swona.’ (Yohane 14:26) Hikokwalaho, a swi hlamarisi leswi vatsari va Tievhangeli va tsundzukeke swiendlakalo swin’wana leswi fanaka kutani va swi tsala. I ntiyiso leswaku vatsari van’wana va Bibele va nga ha va va hlayile va tlhela va kambisisa leswi tsariweke hi vatsari van’wana va Bibele, kambe mukhuva wolowo wu ringanyeta leswaku va endle ndzavisiso lowu dzikeke ku nga ri ku kopa rungula ra vatsari van’wana kutani va vula leswaku i ra vona. (2 Petro 3:15) Ku engetela kwalaho, xihlamusela-marito xin’wana xi ri: “Leswi mikhuva ya vona hi ntolovelo a yi byeriwa van’wana hi nomu swi nga va swi endle leswaku tidyondzo ta  nkoka ta Yesu ti tsariwa hi ndlela leyi fanaka.”—The Anchor Bible Dictionary.

Luka u vule leswaku u vulavule ni timbhoni to tala leti swi voneke hi mahlo naswona u “[lavisise] swilo hinkwaswo ku sukela emasungulweni hi ku kongoma.” (Luka 1:1-4) Xana sweswo swi twala onge a a ri mutsari wa mintsheketo kumbe u kope rungula ra van’wana kutani a ri endla rakwe? Nikatsongo! Endzhaku ka loko mutivi wa vuyimburi William Ramsay a kambisise hi vurhon’wana buku ya Luka, u gimete hi marito lawa: “Luka i n’wamatimu wa xiyimo xa le henhla: matsalwa yakwe ma tshembekile naswona a a yi tiva kahle ndlela leyi rungula ra matimu ri faneleke ri tsariwa ha yona . . . Mutsari loyi na yena u fanele a vuriwa un’wana wa van’wamatimu lavakulu swinene.”

Leswi vuriweke hi mutsari wo sungula wa tidyondzo ta Vukreste na mufundhisi Origen wa hi lembe-xidzana ra vunharhu, swi ringanyeta leswaku muapostola Matewu hi yena wo sungula ku tsala buku yakwe ya Evhangeli. Origen u tsale a ku: “[Buku] yo sungula yi tsariwe hi Matewu, loyi eku sunguleni a a ri muhakerisi wa xibalo kambe loyi endzhaku ka nkarhi a veke muapostola wa Yesu Kreste, u yi tsale hi Xiheveru a yi tsalela vanhu lava hundzukeke va amukela vukhongeri bya Xiyuda.” Swi le rivaleni leswaku Matewu, muapostola tlhelo mbhoni leyi swi voneke hi mahlo, a a nga ta kopa leswi tsariweke ebukwini ya Marka, loyi a a nga ri mbhoni leyi swi voneke hi mahlo. Kutani hi byihi vumbhoni bya leswaku Matewu na Luka va kope rungula ra vona ebukwini ya Marka ni le bukwini leyi ku vuriwaka leswaku a yi ri ni rungula leri engetelekeke?

Xana Evhangeli Ya Marka Hi Yona Leyi Nga Rhanga Yi Tsariwa?

Xihlamusela-marito xin’wana xi vule leswaku mhaka ya leswaku Evhangeli ya Marka hi yona leyi  nga rhanga yi tsariwa naswona yi tirhisiwe hi Matewu na Luka ku kambisisa eka yona “a yi khorwisi.” (The Anchor Bible Dictionary) Kambe, vaxopaxopi vo tala va Bibele va vona onge Marka u tsale Evhangeli ya yena emahlweni ko va Matewu na Luka va tsala ta vona, hikuva va vula leswaku Marka a nga tsalanga rungula ra nkoka leri engetelekeke leri nga riki kona eka Tievhangeli letin’wana. Hi xikombiso, Johannes Kuhn, mukambisisi un’wana wa Bibele wa hi lembe-xidzana ra vu-19 u vule leswaku Evhangeli ya Marka yi fanele yi ri yona leyi tsariweke ku sungula. Loko swi nga ri tano, Kuhn u vule leswaku “munhu un’wana a nga ha ehleketa leswaku Marka u tseme tibuku-nsongwa ta Matewu na Luka ti va swiphemu leswitsongo, a swi hlanganisa hinkwaswo . . . kutani eka rungula leri a ri hlengeleteke a tsala buku yakwe ya Evhangeli.”

Leswi Evhangeli ya Marka yi komeke swinene ku tlula letin’wana, a swi hlamarisi leswi yi nga ni rungula ritsongo leri hlawulekeke. Hambiswiritano, sweswo a swi kombisi leswaku yi fanele yi ri yona leyi tsariweke ku sungula. Ku engetela kwalaho, a hi ntiyiso nikatsongo leswaku buku ya Marka a yi na rona rungula ra nkoka leri nga riki kona ebukwini ya Matewu ni ya Luka. Ebukwini ya Marka leyi nga ni rungula leri khutazaka ni leri komeke ra ntirho wa Yesu wo chumayela, kahle-kahle ku ni tindzimana ta 180 ni vuxokoxoko byin’wana lebyi tsakisaka lebyi nga riki kona ebukwini ya Matewu ni ya Luka, sweswo swi endla leswaku buku yoleyo yi va ni rungula ro hlawuleka swinene leri vulavulaka hi vutomi bya Yesu.—Vona  bokisi eka tluka 13.

Ku Vuriwa Yini Hi Buku Yin’wana Leyi Ku Vuriwaka Leswaku Yi Ni Rungula Leri Engetelekeke?

Xana ku nga vuriwa yini hi buku leyi van’wana va vulaka leswaku Matewu na Luka a va kambisisa eka yona? James M. Robinson, profesa wa ta vukhongeri, u ri: “Hakunene buku leyi nga ni rungula leri engetelekeke i ya nkoka swinene eka matsalwa ya Vukreste lawa hi nga na wona.” Mhaka leyi a yi twali hikuva buku yoleyo a ya ha ri kona namuntlha naswona entiyisweni a nga kona la nga ni vumbhoni bya leswaku yi tshame yi va kona! Ku nyamalala ka yona ka hlamarisa hikuva vaxopaxopi va Bibele va vula leswaku yi tshame yi kandziyisiwa ni ku hlayiwa hi vanhu. Ku engetela kwalaho, buku leyi a yi si tshama yi tshahiwa hi mutsari wa tidyondzo to sungula ta Vukreste.

Ehleketa hi mhaka leyi. Buku yoleyo ku vuriwa leswaku yi tshame yi va kona naswona yi seketela mhaka ya leswaku Evhangeli ya Marka hi yona leyi nga rhanga yi tsariwa. Swi le rivaleni leswaku i vunwa lebyi sekeriwaka hi vunwa byin’wana! Loko swi ta etimhakeni to fana na leti, swa pfuna ku tsundzuka xivuriso lexi: “Munhu la nga xiphukuphuku u pfumela rito rin’wana ni rin’wana leri a ri twaka; munhu wo tlhariha u lava vumbhoni.”—Swivuriso 14:15, The New English Bible.

Tievhangeli Ta Tshembeka

Vaxopaxopi va Bibele va tshikise vanhu vo tala ku hlaya tibuku ta Tievhangeli leti tshembekaka leti vulavulaka hi vutomi bya Yesu ni ntirho wakwe wo chumayela hileswi va sunguleke swihehlo leswi va nga riki na vumbhoni bya swona. Tibuku leti ti swi kombisa kahle leswaku Vakreste vo sungula a va nga teki swiendlakalo swa vutomi bya Yesu, ntirho wakwe wo chumayela, rifu rakwe ni ku pfuxiwa kakwe eku feni ku ri ntsheketo. Vanhu va madzana lava nga timbhoni leti swi voneke hi mahlo va tiyisekisa leswaku timhaka leti i ntiyiso. Vakreste volavo vo sungula, lava a va tiyimisele ku xanisiwa ni ku dlayiwa hileswi a va landzela Yesu, a va swi twisisa swinene leswaku a swi ta va swi nga pfuni nchumu ku va Mukreste loko ntirho wa Yesu wa ku chumayela ni ku pfuxiwa kakwe eku feni a ku ri ntsheketo ntsena.—1 Vakorinto 15:3-8, 17, 19; 2 Timotiya 2:2.

Loko George W. Buchanan, profesa wa ta vukhongeri, a vulavula hi njhekanjhekisano wa leswaku Evhangeli ya Marka hi yona leyi nga rhanga yi tsariwa swin’we ni wa buku leyi ku vuriwaka leswaku yi ni rungula leri engetelekeke leyi nga si tshamaka yi kumiwa, u ri: “Ku dzika swinene emhakeni leyi swi endla leswaku swichudeni swa Bibele swi nga ti hlayi Tievhangeli leti.” Mhaka yoleyo yi fambisana ni ndzayo leyi muapostola Pawulo a yi nyikeke Timotiya ya leswaku a nga “[nyikeli] nyingiso etimhakeni ta mavunwa ni ta matimu ya swivongo, leti makumu ya tona ku nga vuhava, kambe ti vangaka swivutiso leswi lavaka ndzavisiso ku nga ri ku ava nchumu wo karhi lowu humaka eka Xikwembu mayelana ni ripfumelo.”—1 Timotiya 1:4.

Tievhangeli ta tshembeka. Ti ni timhaka leti tshembekaka leti vatsari va tona va ti voneke hi mahlo. Ti sekeriwe eka vulavisisi lebyi endliweke hi vukheta. Ti hi byela timhaka to tala leti tsakisaka ta vutomi bya Yesu Kreste. Hikokwalaho, ku fana na Timotiya wa le minkarhini ya khale, hi fanele hi yingisa marito ya Pawulo lama nge: “Tshama eka swilo leswi u swi dyondzeke, leswi u susumetelekeke ku swi pfumela.” Hi ni xivangelo lexi twalaka xo pfumela leswaku “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu”—ku katsa ni Tievhangeli ta mune.—2 Timotiya 3:14-17.

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

 Loko Buku Ya Marka A Yi Nga Tsariwanga, A Hi Nga Ta Swi Tiva Leswaku . . .

Yesu u rhalarhale hi ku hlundzuka, a ri ni gome swinene hikwalaho ko tlanyala ka timbilu ta vona (Marka 3:5)

Yohane na Yakobo va thyiwe vito leri nge Bowanergesi (Marka 3:17)

wansati loyi a a khomiwe hi vuvabyi byo khuluka ngati u tirhise xuma xakwe hinkwaxo (Marka 5:26)

Herodiya a a hlundzukele Yohane lowo Khuvula naswona Heroda a a chava Yohane naswona u n’wi sirhelerile (Marka 6:19, 20)

Yesu u vitane vadyondzisiwa vakwe leswaku va ta wisanyana (Marka 6:31)

Vafarisi a va hlamba mavoko ya vona ku fika eswikokolweni (Marka 7:2-4)

Yesu u angarhe vana (Marka 10:16)

Yesu u titwe a rhandza mufumi la ha riki muntshwa (Marka 10:21)

Petro, Yakobo, Yohane na Andriya va vutise Yesu va ri etlhelweni (Marka 13:3)

jaha ri siye nguvu ya rona ya ntsembyana (Marka 14:51, 52)

Ku tlula kwalaho, xin’wana xa swifaniso swa Yesu ni masingita mambirhi lawa a ma endleke swi kumeka ntsena ebukwini ya Marka.—Marka 4:26-29; 7:32-37; 8:22-26.

Evhangeli ya Marka yi ni vuxokoxoko byin’wana byo tala bya swiendlakalo leswi voniweke hi mahlo lebyi nga riki kona eka Tievhangeli letin’wana. Hi ta yi rhandza swinene loko hi tinyika nkarhi wo anakanyisisa swinene hi ndlela leyi vuxokoxoko byolebyo hinkwabyo byi nga bya nkoka ha yona.