Ntshunxeko Wa Xiviri Eka Vamaya

VANHU vo tala va va tiva vanhu lava vuriwaka Vamaya. Lembe ni lembe vaendzi va magidi va ya eNhlohleni ya Yucatán le Mexico ku ya vona tipiramidi to saseka to fana ni leti nga eChichén Itzá ni le Cobá. Vanhu a va hlamarisiwi ntsena hi vutlhari bya Vamaya eka swa vunjhiniyara kambe ni hi swilo leswi va swi fikeleleke eka timhaka ta vutsari, tinhlayo ni dyondzo ya tinyeleti ni tipulanete. Va sungule matsalelo man’wana yo tirhisa swifaniso, mhaka leyi vulavulaka hi nomboro ya ziro, khalendara leyi nga ni masiku ya 365 leyi nga ni mindzulamiso leyi fanaka ni leyi nga eka khalendara ra Gregory leri nga ni masiku ya 366 leri n’hweti ya February yi nga ni masiku ya 29.

Hambiswiritano, vukhongeri bya vona a byi hambane swinene ni bya van’wana. Vamaya a va gandzela swikwembu swo tala; swin’wana swa swilo leswi a va swi gandzela a ku ri swikwembu swa dyambu, n’weti, mpfula ni mavele. Vaprista va vona a va ri vangoma va swilo swa le mpfhukeni lava gingiritekaka. Vugandzeri bya vona a byi katsa ku tirhisiwa ka murhi wa risuma ni swifaniso, ku titsema swirho swa mirhi, mukhuva wa ku ti tsemelela va xiririka ngati ni ku endla magandzelo hi vanhu—vabohiwa, mahlonga ngopfu-ngopfu vana.

Ku Fika Ka Vanhu Va Le Spaniya

Loko vanhu va le Spaniya va fika eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, va kume Vamaya va hanya hi ndlela leyi leyi rharhanganeke. Vavalangi va le Spaniya lava a va vitaniwa conquistadores, a va ri ni swikongomelo swimbirhi: ku teka tiko ni rifuwo swin’we ni ku hundzula Vamaya va va Makhatoliki leswaku va va ntshunxa eka mikhuva ya vona ya nsele leyi nga ya vuhedeni. Loko va hlule Vamaya, xana va swi kotile ku va tisela ntshunxeko wa xiviri eka vukhongeri bya vona kumbe muxaka wun’wana wa ntshunxeko?

Vanhu va le Spaniya swin’we ni vafundhisi va Kereke ya Khatoliki va tekele Vamaya tindhawu leti a va rima eka tona, leti a va tirhisa mukhuva wa vona wa khale swinene wo tsemelela mirhi ni ku yi hisa leswaku va ta tibyalela swakudya. Ku tekeriwa ka vona ndhawu swi endle leswaku va xaniseka swinene ni ku va endla va venga vanhu va le Spaniya. Nakambe va sungule ku lawula swihlovo swa mati leswi vanhu va le Nhlohleni ya Yucatán a va kuma mati eka swona. Ku xaniseka ka vona ku nyanye loko kereke yi simeka xibalo lexi a xi fanele xi humesiwa hi Mumaya un’wana ni un’wana —ti-real * ta 12 ni hafu eka wanuna un’wana ni un’wana ni ti-real ta kaye eka wansati un’wana ni un’wana—ku engetela eka xibalo xa tiko lexi a xi va tikela ku xi hakela. Vanhu va Spaniya lava a va ri ni ndhawu leyikulu va tlhele va tikisa xiyimo hi ku rhanga va hakelela Vamaya xibalo xa kereke kutani va va sindzisa ku tirha kukondza ku suriwa xikweleti xexo, hi ndlela yoleyo va va endla mahlonga.

Nakambe vaprista a va hakerisa vanhu loko va va endlela mintirho ya vukhongeri yo fana ni ku va khuvula, ku va catisa ni ku endla ntirho wa xilahlo. Kereke yi fuwe ngopfu hi ku tswonga mali ya Vamaya hileswi se a yi va tekele ndhawu ya vona, ku va hakerisa xibalo ni ku va hakerisa mintirho yin’wana. Swisiwana a swi tekiwa swi ri leswi khomelelaka eka swiyilayila naswona a ku ri ndhavuko wa swona. Xisweswo, vafundhisi ni vanhu van’wana lava lawulaka van’wana va vone swi fanerile ku ba Vamaya leswaku va landzela milawu ni ku tshika ku pfumela eka swiyilayila.

Nyimpi Exikarhi Ka Vamaya Ni Vanhu Va Le Spaniya

Eku sunguleni Vamaya va kokele tlhelo hi ku nga hakeli swibalo swa kereke, va tshikisa vana va vona ku ya eswikolweni swa kereke, va nga yi etitlilasini leti dyondzisaka timhaka ta vukhongeri ni ku ala ku ya tirha emasin’wini. Kambe sweswo swi endle leswaku va xanisiwa swinene. Xiyimo xexo xi fike enhlohlorhini ya xona hi 1847, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 300 Vamaya va ri karhi va fumiwa hi vanhu va le Spaniya. Vamaya va pfukele vanhu va le Spaniya.

Varhangeri va vanhu lava a va xandzukela vanhu va le Spaniya va tirhise xifaniso xa kereke lexi vuriwaka Xihambano lexi Vulavulaka, lexi vanhu lava a va kota ku endla swilo swi vulavula a va byeletela Vamaya leswaku va fanele va lwa va fela tiko ra vona. Vamaya swi va fambele ximatsi enyimpini yoleyo. Loko nyimpi yoleyo yi hela ximfumo hi 1853, se a ku dlayiwe Vamaya va le Yucatán va kwalomu ka tiphesente ta 40. Hambiswiritano, tinxaka letimbirhi ti hambete ti lwa swin’we ku ringana malembe ya 55. Vamaya va hetelele va ti ntshunxa eka joko ra vanhu va le Spaniya naswona ku simekiwe lunghiselelo ro va va tlheriseriwa ndhawu ya vona. Xana vukhongeri byi swi kotile ku va ntshunxa eka mikhuva ya vona ya vuhedeni?

A Va Wu Kumanga Ntshunxeko Wa Xiviri

Ku simekiwa ka vukhongeri bya Khatoliki hi vanhu va le Spaniya ni nyimpi leyi veke kona exikarhi ka vona ni Vamaya a swi va tiselanga Vamaya ntshunxeko wa xiviri. Namuntlha ka ha ri ni muxaka wa vukhongeri lowu hlanganisaka mikhuva ya vukhongeri ya Vamaya va khale ni mikhuva ya vukhongeri bya Rhoma Khatoliki.

Loko buku yin’wana yi vulavula hi Vamaya va manguva lawa yi ri: “Vamaya va gandzela swikwembu swa vona swa khale swa ndhavuko ni vakokwa wa vona emasin’wini, emabakweni ni le tintshaveni . . . naswona va tlhela va gandzela vakwetsimi ekerekeni.” (The Mayas—3000 Years of Civilization) Kutani xikwembu lexi vuriwaka Quetzalcoatl, kumbe Kukulcán xi fana na Yesu kasi xikwembu-kati xa n’weti xi fana na Nhwana Mariya. Ku tlula kwalaho, ku gandzeriwa ka murhi wo kwetsima wa ceiba swi siviwe hi ku gandzeriwa ka xihambano, lexi vanhu va ha xi cheletaka onge hiloko xi ri murhi lowu hanyaka. Ematshan’weni yo va swihambano swi va ni xifaniso xa Yesu a swi khavisiwa hi swiluva swa murhi wa ceiba.

Va Kuma Ntshunxeko Wa Xiviri Eku Heteleleni!

Emalembeni ya sweswinyana Timbhoni ta Yehovha eMexico ti sungule tsima ro dyondzisa Vamaya Bibele. Vamaya va nyikiwe tibuku leti tsariweke hi Ximaya leti vulavulaka hi Bibele to fana ni magazini lowu, leswaku va kota ku twisisa xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu. Xana ku ve ni vuyelo byihi? Loko xihloko lexi xi tsariwa a ku ri ni Vamaya lava nga vachumayeri va mahungu lamanene ya Mfumo va kwalomu ka 6 600 lava hlanganyelaka emavandlheni ya 241 ya Timbhoni ta Yehovha endhawini yoleyo. Xana Vamaya swi va oloverile ku tshika mikhuva ya vona ya xintu leswaku va amukela tidyondzo ta Bibele?

Vamaya vo tala a swi va olovelanga. Marcelino ni nkatakwe Margarita, a va ri Makhatoliki lama hisekaka. Lembe ni lembe a va gandzela xihambano hi ku xi rhwala va suka ekerekeni va ya na xona ekaya ra vona, laha a va endla magandzelo ya swiharhi  kutani endzhakunyana va dya magandzelo ya kona ni maxaka swin’we ni vanghana. Hiloko Timbhoni ta Yehovha ti va endzela kutani ti sungula ku dyondza na vona Bibele. Va ri: “Hi xiye leswaku leswi a hi swi dyondza a ku ri ntiyiso, kambe a hi ehleketa leswaku loko hi tshika mikhuva ya hina ya khale a hi ta hlaseriwa hi mimoya.” Nilokoswiritano va ye emahlweni ni dyondzo ya vona ya Bibele. Marcelino u ri: “Hakatsongo-tsongo, ntiyiso wa Bibele wu dzike etimbilwini ta hina. Sweswo swi endle hi va ni xivindzi xo vulavula ni swirho swa ndyangu wa hina ni vanghana va hina hi leswi hi swi dyondzeke eBibeleni. Sweswi hi tsakile hileswi hi ntshunxekeke eka swiyilayila leswi a hi ri mahlonga ya swona. Ha tisola hileswi hi hlweleke ku kuma ntiyiso. Hi lava ku tirha hi matimba hi byela van’wana hi tidyondzo ta Bibele leswaku hi siva nkarhi lowu se wu hundzeke.”

Alfonso loyi a nga ni malembe ya 73, a a ri Mukhatoliki la hisekaka. Edorobeni leri a a tshama eka rona, a a tolovele ku hlela minkhuvo ya vukhongeri, leyi a yi katsa Masa, ku cina ni ku lunghiselela vanhu hinkwavo lava a va va kona kwalaho swakudya ni swo nwa. Nakambe a ku va ni mintlangu leyi eka yona mutlangi a a tlhavetela nkuzi hi tlhari kukondza yi fa. U ri: “Hi ntolovelo loko minkhuvo leyi yi hela vanhu a va lwa swinene hileswi va dakweke. Hambileswi a ndzi yi tsakela mikhuvo leyi, ndzi xiye leswaku a ku kayivela nchumu wo karhi evukhongerini bya mina.” Loko Timbhoni ta Yehovha ti chumayele Alfonso, u pfumele ku dyondza Bibele na tona. Hambileswi rihanyo rakwe ri tsaneke, u sungule ku ya eminhlanganweni ya tona eHolweni ya Mfumo. Sweswi u tshike mikhuva ya vukhongeri byakwe bya khale naswona u tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu n’wi pfulekelaka leswaku a byela vanhu lava n’wi endzelaka ekaya tidyondzo leti a ti dyondzeke malunghana na Yehovha.

Leswi ko va swikombiso swi nga ri swingani ntsena swa Vamaya lava vukhongeri byi endleke leswaku va kuma ntshunxeko wa xiviri. Vatukulu va vaaki va tipiramidi to saseka le Yucatán va ha hanya. Va ha vulavula ririmi leri a ri vulavuriwa hi vakokwa wa vona. Va ha hanya hi ndlela leyi vakokwa wa vona a va hanya ha yona, va tshama etindlwini leti akiweke hi timbalelo kutani makhumbi ya tona ma phamiwa hi vumba ivi ti fuleriwa hi matluka ya micindzu. Va ha tirhisa endlelo ro tsemelela mirhi ni ku yi hisa leswaku va tibyalela mavele ni cotton leyi endlaka swiambalo. Kambe sweswi ntiyiso wa Rito ra Xikwembu wu ntshunxe Vamaya vo tala eka vuhlonga bya vukhongeri bya mavunwa ni le ka swiyilayila. Va ma tlangela swinene marito ya Yesu lama nge: “Mi ta tiva ntiyiso, kutani ntiyiso wu ta mi ntshunxa.”—Yohane 8:32.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 13]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ndhawu leyi a ku tshama Vamaya va khale

Nsonga-nkulu wa Mexico

MEXICO

Nhlonhle yaYucatán

Chichén Itzá

Cobá

BELIZE

GUATEMALA

HONDURAS

EL SALVADOR

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Marhumbi ya Vamaya eChichén Itzá

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Marcelino ni nkatakwe Margarita, va chumayela mahungu lamanene eYucatán