Nghena endzeni

Hundzela eka leswi nga endzeni

Vakreste Va Hi Lembe-xidzana Ro Sungula eMatikweni Lawa Ku Vulavuriwaka Xigriki

Vakreste Va Hi Lembe-xidzana Ro Sungula eMatikweni Lawa Ku Vulavuriwaka Xigriki

Vakreste Va Hi Lembe-xidzana Ro Sungula eMatikweni Lawa Ku Vulavuriwaka Xigriki

VANHU vo tala lava chumayeriweke hi Vakreste va hi lembe-xidzana ro sungula a va vulavula Xigriki. Matsalwa lawa va ma tirhiseke ku seketela rungula leri vulavulaka hi Yesu a ma tsariwe hi Xigriki. Loko vatsari va huhuteriwa ku tsala matsalwa lawa endzhakunyana ma veke Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, yo tala ya wona ma tsariwe hi Xigriki, va tirhisa swiga ni swifaniso leswi a swi twisisiwa hi ku olova hi vanhu lava a va tolovele ndhavuko wa Magriki. Kambe Yesu ni vadyondzisiwa vakwe a va nga ri Magriki naswona a nga kona ni un’we eka vatsari va Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki loyi a a ri Mugriki. Entiyisweni, hinkwavo ka vona a va ri Vayuda.—Varhoma 3:1, 2.

Swi tise ku yini leswaku ririmi ra Xigriki ri tirhisiwa swinene eku chumayeleni ka tidyondzo ta Vukreste? Vakreste va hi lembe-xidzana ro sungula lava a va ri vatsari ni varhumiwa va swi kotise ku yini ku chumayela rungula ra vona hi ndlela leyi fikeleleke timbilu ta vayingiseri lava a va vulavula Xigriki? Naswona ha yini mhaka leyi ya matimu yi ri ya nkoka eka hina?

Ndlela Leyi Ndhavuko Wa Magriki Wu Hangalakeke Ha Yona

Hi lembe-xidzana ra vumune B.C.E., Alekzanda Lonkulu u hlule Mfumo wa Peresiya kutani a sungula tsima rakwe ro hlula matiko laman’wana ya misava. Leswaku a hlanganisa matiko wolawo hinkwawo lawa a ma hluleke ma va mfumo wun’we lowu nga ni vun’we, yena swin’we ni tihosi leti n’wi tlhandlameke va khutaze vaaka-tiko leswaku va sungula ku vulavula Xigriki ni ku hanya hi ku ya hi ndhavuko wa Magriki.

Niloko se ku hundze malembe yo tala Mfumo wa Rhoma wu hlule Mfumo wa Grikiya, vanhu lava akelaneke ni tiko rero va hambete va hanya hi ku ya hi ndhavuko wa Magriki. Hi lembe-xidzana ra vumbirhi ni ro sungula B.C.E., vafumi va le Rhoma lava humaka erixakeni leri xiximiwaka a va tsakela swilo hinkwaswo swa Magriki—swifaniso swa vutshila, miako, tibuku ni tifilosofi—lerova mutlhokovetseri Horace u susumeteleke ku vula leswi: “Hambileswi Magriki se a ma ri mahlonga kambe ma endle leswaku vahluri va wona va va mahlonga ya wona hileswi a va rhandza swilo hinkwaswo swa tiko ra Grikiya.”

Hi nkarhi wa ku fuma ka Mfumo wa Rhoma, madoroba ya nkoka ya le Asia Minor, Siriya na Egipta ma hluvuke hi ku hatlisa hileswi a ma ri ntsindza wa mindhavuko ya Magriki. Leswi Magriki a ma hanya vutomi lebyi hluvukeke swinene, mikhuva ya vona yi khumbe tindlela hinkwato leti vanhu a va hanya ha tona, ku sukela eka miako ya mfumo ni milawu ku fikela eka swa mabindzu, tikomponi hambi ku ri fexeni. Hi ntolovelo, emadorobeni yo tala ya Magriki a ku ri ni tindhawu ta vutiolori, laha majaha a ma tiolola miri ni tiyindlu ta mintlangu, laha a ku tlangiwa tidrama ta Magriki.

N’wamatimu Emil Schürer u te: “Vayuda va sungule ku kuceteriwa hakatsongo-tsongo hi mindhavuko leyi ya Magriki leyi a yi tele ndhawu hinkwayo.” Eku sunguleni, leswi Vayuda a va byi hisekela ngopfu vukhongeri bya vona va lwisane ni mikhuva yihi na yihi ya vukhongeri bya vuhedeni leyi teke ni ndhavuko wa Magriki, kambe eku heteleleni mikhuva yo tala ya Vayuda yi fane ni ya Magriki. Phela Schürer u vule leswaku “miganga leyitsongo ya Vayuda a yi rhendzeriwe matlhelo hinkwawo hi Magriki naswona leswi a va xava swilo eka wona va boheke ku hlangana na wona nkarhi na nkarhi.”

Ndlela Leyi Bibele Ya Septuagint Yi Pfuneke Ha Yona

Leswi Vayuda vo tala a va rhurhele ematikweni lama nga ekusuhi ni lwandle ra Mediteraniya, va tikume va tshama emadorobeni lawa vanhu va kona a va vulavula Xigriki va tlhela va hanya hi ku ya hi mindhavuko ya Magriki. Vayuda volavo lava nga vahlapfa va hambete va namarhela vukhongeri bya vona bya Xiyuda naswona a va hamba va ya eYerusalema leswaku va ya hlanganyela eka minkhuvo ya Xiyuda ya lembe na lembe. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi vo tala va vona a va nga ha xi tivi kahle Xiheveru. * Kutani ku ve ni xilaveko xa leswaku Matsalwa ya Xiheveru ma hundzuluxeriwa hi Xigriki lexi a xi vulavuriwa hi vanhu vo tala hi nkarhi wolowo. Swidyondzeki leswi nga Vayuda leswi kumbexana a swi tshama eAleksandriya le Egipta, ku nga ntsindza wa mindhavuko ya Magriki, swi sungule ntirho wolowo wo hundzuluxela kwalomu ka 280 B.C.E. Ntirho wolowo wu endle leswaku ku va ni Bibele ya Septuagint.

Bibele ya Septuagint a yi ri ya nkoka swinene. Hi yona leyi endleke leswaku timhaka ta nkoka leti nga eka Matsalwa ya Xiheveru ti tiviwa hi vanhu lava tshamaka ematikweni ya le Vupela-dyambu. Handle ka Bibele leyi, rungula leri vulavulaka hi ndlela leyi Xikwembu xi tirhisaneke ha yona ni Vaisrayele a ri ta va ri nga tiviwanga hikuva a ri tsariwe hi ririmi leri vanhu a va nga ha ri tivi ngopfu, naswona vanhu a va nga ta swi kota ku chumayela kahle emisaveni hinkwayo hi ku tirhisa ririmi rero. Entiyisweni, Bibele ya Septuagint a yi tirhisa swiga ni ririmi leri endleke leswaku swi olova ku hundzisa rungula leri vulavulaka hi Yehovha Xikwembu eka vanhu lava humaka eka mindhavuko yo hambana-hambana. Leswi Xigriki a xi vulavuriwa hi vanhu vo tala ematikweni yo tala hi nkarhi wolowo, a xi faneleka swinene ku tirhisiwa loko ku chumayeriwa ntiyiso malunghana ni Xikwembu ku tlula tindzimi tin’wana.

Vanhu Lava Amukeleke Vukhongeri Bya Xiyuda Ni Lava Chavaka Xikwembu

Hi lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., Vayuda se a va hundzuluxele tibuku ta vona to tala hi Xigriki naswona se a va tsala tibuku letintshwa hi Xigriki. Sweswo swi endle leswaku rungula ra matimu ya Vaisrayele ni ya vukhongeri bya vona ri tiviwa hi vanhu lava nga riki Vayuda. Van’wamatimu va vika leswaku hi nkarhi wolowo vanhu vo tala lava a va nga ri Vayuda “a va tirhisana hi tindlela tin’wana ni Vayuda, va hlanganyela eka vugandzeri bya Xiyuda naswona minkarhi yin’wana a va hlayisa milawu ya Xiyuda hi ku helela.”—The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ.

Vanhu van’wana lava nga riki Vayuda va endle nhluvuko va kala va amukela vukhongeri bya Xiyuda, va pfumela ku yimbisiwa kutani va va swirho swa vukhongeri byebyo. Van’wana va amukele mikhuva yin’wana ya vukhongeri bya Xiyuda kambe va kanakana ku va swirho swa vukhongeri byebyo. Eka tibuku ta Xigriki vanhu volavo a va tala ku vitaniwa “lava chavaka Xikwembu.” Korneliyo a a vitaniwa “wanuna la tinyiketeleke, la chavaka Xikwembu.” Muapostola Pawulo u hlangane ni vanhu vo tala lava chavaka Xikwembu lava a va hlanganyela swin’we ni Vayuda le Asia Minor ni le Grikiya. Hi xikombiso, eAntiyoka ya le Pisidiya u vulavule ni lava a va hlengeletane esinagogeni a ku, “vavanuna, Vaisrayele na n’wina van’wana lava chavaka Xikwembu.”—Mintirho 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.

Hi yona mhaka leyi loko vadyondzisiwa va Yesu va sungule ku chumayela mahungu lamanene eka Vayuda lava a va tshama ehandle ka muti wa Yudiya, vanhu vo tala lava va tweke mahungu wolawo a va huma etindhawini ta Magriki. Swiyimo swa le migangeni yoleyo a swi ri kahle ngopfu lerova tidyondzo ta Vukreste ti hangalasiwe swinene. Loko vadyondzisiwa va sungule ku swi twisisa kahle leswaku Vamatiko a va pfulekeriwe hi lunghelo ra leswaku va ponisiwa, va xiye leswaku eka Xikwembu a ku nga ri “na Muyuda kumbe Mugriki.”—Vagalatiya 3:28.

Ku Chumayela Magriki

Loko Vayuda van’wana lava veke Vakreste vo sungula va anakanya hi vukhongeri ni mahanyelo ya vanhu va matiko, a va kanakana ku amukela Vamatiko leswaku va va swirho swa vandlha ra Vukreste. Hikwalaho, loko swi va erivaleni leswaku Xikwembu a xi tiyimisele ku amukela Vamatiko, vaapostola ni vakulukumba eYerusalema va swi veke erivaleni leswaku vanhu volavo lava hundzukeke a va fanele va papalata ngati, vumbhisa ni ku gandzela swifaniso. (Mintirho 15:29) Xileriso lexi a xi ri xa nkoka swinene eka un’wana ni un’wana loyi a a hanya hi ku ya hi mikhuva ya Magriki hikuva miganga ya Magriki ya le Rhoma a yi tele ku ‘navela loku nyumisaka ka vuxaka bya rimbewu’ ni vusodoma. Mikhuva yoleyo a yi nga amukeleki nikatsongo eka Vakreste.—Varhoma 1:26, 27; 1 Vakorinto 6:9, 10.

Eka varhumiwa hinkwavo lava nga Vakreste va hi lembe-xidzana ro sungula lava chumayeleke ematikweni lama ku vulavuriwaka Xigriki, a nga kona loyi a a dume ku fana na muapostola Pawulo. Ninamuntlha, vanhu lava endzelaka eAtena le Grikiya, va nga vona ehenhla ka ntshava ya Areyopago, nsimbi ya xiphepherhele ya xitsundzuxo xa nkulumo leyi dumeke leyi nyikeriweke hi Pawulo edorobeni rolero. Mhaka ya kona yi tsariwe eka ndzima 17 ya buku ya Bibele ya Mintirho. Ndlela leyi a sunguleke nkulumo yakwe ha yona hi marito lama nge, “Vavanuna va Atena,” a yi ri ndlela leyi tolovelekeke leyi swivulavuri swa Magriki a swi sungula tinkulumo ta swona ha yona, naswona a swi kanakanisi leswaku vayingiseri vakwe lava van’wana va vona a ku ri vativi va filosofi va Vaepikuro ni Vastoyika va n’wi yingisele hi vurhon’wana. Ematshan’weni ya leswaku Pawulo a sola-sola tidyondzo leti vayingiseri vakwe a va pfumela eka tona, u ringete ku pfumelelana na vona hi ku vula leswaku a va vonakala va ri vanhu lava pfumelaka eka Xikwembu. U vulavule hi alitari ya vona leyi eka yona a ku tsariwe marito lama nge, “Eka Xikwembu Lexi Nga Tiviwiki” kutani a vulavula hi mhaka leyi a va pfumelelana ha yona ya leswaku yena a a vulavula hi xona Xikwembu xolexo.—Mintirho 17:16-23.

Pawulo u fikelele timbilu ta vayingiseri vakwe hi ku vulavula hi timhaka leti a va ta pfumela eka tona. Vastoyika a va ta pfumelelana na yena leswaku Xikwembu i Xihlovo xa vutomi bya vanhu, leswaku vanhu hinkwavo va huma eka munhu un’we, leswaku Xikwembu a xi le kule na hina ni leswaku vutomi bya vanhu byi titshege hi Xikwembu. Pawulo u kandziyise yinhla leyi yo hetelela hi ku tshaha vatlhokovetseri va Vastoyika ku nga Aratus (Phaenomena) na Cleanthes (Hymn to Zeus). Vaepikuro na vona va kume leswaku va pfumela eka swilo leswi Pawulo a a pfumela eka swona—leswaku Xikwembu xa hanya ni leswaku u nga swi kota ku xi tiva. Xa eneriseka hi swilo leswi xi nga na swona, a xi lavi nchumu eka vanhu naswona a xi tshami etitempeleni leti akiweke hi vanhu.

Vayingiseri va Pawulo a va swi toloverile swiga leswi a swi tirhiseke. Hi ku ya hi buku yin’wana, rito “misava (kosmos),” “rixaka” ni “Muhanyi loyi a nga Xikwembu” i marito lawa hakanyingi ma tirhisiwaka hi vativi va filosofi va Magriki. (Mintirho 17:24-29) Leswi a swi vuli leswaku Pawulo a a tiyimisele ku tshika ku namarhela ntiyiso leswaku a kota ku va hundzula. Ematshan’weni ya sweswo, mhaka ya ku pfuxiwa ka vafi ni ya ku avanyisiwa ka vanhu leyi a gimeteke nkulumo yakwe ha yona, a yi lwisana ni tidyondzo leti a va pfumela eka tona. Hambiswiritano, u yi veke hi vutlhari mhaka yakwe naswona u yi hlamusele hi ndlela leyi a yi ta fikelela timbilu ta vayingiseri vakwe lava a va pfumela eka tidyondzo ta tifilosofi.

Mapapila yo tala lawa Pawulo a ma tsaleke u ma rhumele emavandlheni ya le madorobeni ya le Grikiya kumbe eka tikoloni ta Varhoma leti vanhu va kona a va hanya hi ku ya hi mikhuva ya Magriki. Eka mapapila wolowo lawa a ma tsariwe hi Xigriki lexi twalaka kahle, Pawulo u ti tirhise kahle tidyondzo ni swikombiso leswi a swi tolovelekile evuton’wini bya Magriki. Pawulo u vulavule hi mimphikizano ya vatsutsumi, hakelo leyi nyikiwaka la hlulaka, mukongomisi la heleketaka mufana exikolweni ni swikombiso swin’wana swo tala leswi tolovelekeke evuton’wini bya Magriki. (1 Vakorinto 9:24-27; Vagalatiya 3:24, 25) Hambileswi Pawulo a a tiyimisele ku tirhisa swiga leswi tekiweke eka ririmi ra Xigriki, a nga ma amukelanga nikatsongo mahanyelo ni milawu ya vukhongeri bya Magriki.

Ku Va Swilo Hinkwaswo Eka Vanhu Va Mixaka Hinkwayo

Muapostola Pawulo u xiye leswaku ku va a kota ku chumayela mahungu lamanene eka van’wana, a a fanele a va “swilo hinkwaswo eka vanhu va mixaka hinkwayo.” U tsale a ku, “eka Vayuda ndzi tiendle Muyuda, leswaku ndzi ta koka Vayuda,” naswona eka Magriki u tiendle Mugriki, leswaku a kota ku va pfuna va twisisa swikongomelo swa Xikwembu. Pawulo a a swi fanelekela swinene ku endla tano hikuva a a ri Muyuda loyi a a ri muaka-tiko wa le dorobeni ra Magriki. Vakreste hinkwavo namuntlha va fanele va endla leswi fanaka.—1 Vakorinto 9:20-23.

Namuntlha vanhu va timiliyoni va rhurhela ematikweni yo hambana-hambana lama nga ni mindhavuko leyi nga faniki. Sweswo swi va ntlhontlho lowukulu eka Vakreste lava tikarhatelaka ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ni ku endla hi ku ya hi xileriso xa Yesu xa leswaku ku ‘endliwa vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa.’ (Matewu 24:14; 28:19) Nkarhi na nkarhi va kuma leswaku vanhu va tsaka loko va twa mahungu lamanene hi ririmi ra vona naswona sweswo swi endla leswaku va ma yingisa.

Hikwalaho ka sweswo, magazini lowu wa Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha, wu kandziyisiwa hi tindzimi ta 169 n’hweti ni n’hweti naswona magazini lowu fambisanaka na wona lowu vuriwaka Xalamuka!, wu kandziyisiwa hi tindzimi ta 81. Ku tlula kwalaho, leswaku Timbhoni ta Yehovha to tala ti kota ku va chumayela mahungu lamanene vanhu lava rhurheleke endhawini leyi ti tshamaka eka yona, ti endla matshalatshala lamakulu yo dyondza tindzimi tin’wana, ku katsa ni tindzimi to tika to kota Xiarabiya, Xichayina ni Xirhaxiya. Xikongomelo xa tona namuntlha xa fana ni xa Vakreste va hi lembe-xidzana ro sungula. Muapostola Pawulo u swi hlamusele kahle loko a te: “Ndzi ve swilo hinkwaswo eka vanhu va mixaka hinkwayo, leswaku ndzi ponisa van’wana hi tindlela hinkwato.”—1 Vakorinto 9:22.

[Nhlamuselo ya le hansi]

^ par. 10 Vayuda vo tala lava a va tshama eYerusalema a va vulavula Xigriki. Hi xikombiso, a ku ri ni vavanuna “exikarhi ka lava humaka laha ku vuriwaka Sinagoga ya Vantshunxiwa, ni Vakirena ni Vaaleksandriya ni lava humaka eKilikiya ni le Asiya,” lava kumbexana a va vulavula Xigriki.—Mintirho 6:1, 9.

[Mepe lowu nga eka tluka 18]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Rhoma

GRIKIYA

Atena

ASIYA

Antiyoka (ya le Pisidiya)

KILIKIYA

SIRIYA

YUDIYA

Yerusalema

EGIPTA

Aleksandriya

Kirena

LWANDLE RA MEDITERANIYA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Bibele ya Septuagint yi pfune ku hundzisela rungula leri vulavulaka hi Yehovha hi lembe-xidzana ro sungula

[Xihlovo Xa Kona]

Israel Antiquities Authority

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Nsimbi ya xiphepherhele eAreyopago leyi nga xitsundzuxo xa nkulumo leyi nyikeriweke hi Pawulo