Nkhensa Leswi Ku Nga Ni Mpfula

MPFULA! Xana swi kona leswi hi nga swi endlaka handle ka yona? I ntiyiso leswaku loko mpfula yi na ngopfu yi nga vanga tindhambhi. Nakambe vanhu lava tshamaka etindhawini leti titimelaka ni laha mpfula yi tshamelaka ku na, swi nga ha endleka leswaku minkarhi yin’wana va nga yi tsakeli mpfula. (Ezra 10:9) Kambe ku vuriwa yini hi vanhu va timiliyoni lava bohekaka ku tiyiselela maxelo yo hisa minkarhi yo tala? Loko mpfula yi hetelela yi na, ya va phyuphyisa swinene!

A swi ri tano ematikweni lawa ku vulavuriwaka ha wona eBibeleni, yo fana ni lama nga endzeni ka Asia Minor, laha muapostola Pawulo a chumayeleke kona. Loko Pawulo a ri kwalaho, u byele Valikawoniya va khale a ku: “[Xikwembu a xi titshikanga] xi nga ri na vumbhoni bya leswaku xi endle leswinene, xi mi nyika timpfula ta le tilweni ni tinguva ta mihandzu, xi tata timbilu ta n’wina hi ku helela hi swakudya ni ku khana lokukulu.” (Mintirho 14:17) Xiya leswaku Pawulo u vulavule hi mpfula ku sungula, hikuva handle ka yona ku hava nchumu lowu nga kulaka naswona “tinguva ta mihandzu” ti nge vi kona.

Swi tele leswi Bibele yi swi vulaka hi mpfula. Rito ra Xiheveru ni ra Xigriki leri vulaka mpfula ri humelela minkarhi yo tlula dzana eBibeleni. Xana u nga swi tsakela ku tiva swo tala hi nyiko leyi hlamarisaka, ku nga mpfula? Xana u nga swi tsakela nakambe ku tiyisa ripfumelo ra wena malunghana ni ndlela leyi Bibele yi pakanisaka ha yona etimhakeni ta sayense?

Leswi Bibele Yi Swi Vulaka Hi Mpfula

Yesu Kreste u endle leswaku hi xiya nchumu wun’wana wa nkoka lowu handle ka wona mpfula a yi nga ta va kona. U te: ‘Tata wa n’wina la nge matilweni u tsuvukisa dyambu ra yena eka vanhu vo homboloka ni lavanene naswona u nisa mpfula yakwe ehenhla ka vanhu lava lulameke ni lava nga lulamangiki.’ (Matewu 5:45) Xana wa swi xiya leswaku Yesu u vulavule hi dyambu ku sungula a nga si vulavula hi mpfula? Sweswo swi fanerile hikuva ku hisa ka dyambu a ku endli leswaku swimila swi kula ntsena kambe ku tlhela ku endla leswaku ku va ni ku rhendzeleka ka mati. Lembe ni lembe dyambu ri hisa mati yo tala ya le lwandle kutani ma hundzuka nkahelo ivi ma tlhandlukela exibakabakeni. Leswi Yehovha Xikwembu a tumbuluxeke dyambu, swa fanela leswi ku vuriwaka leswaku u tlhandlukisa mati leswaku ma va mpfula.

Loko Bibele yi hlamusela ku rhendzeleka ka mati, yi ri: “Xikwembu . . . xi tlhandlukisa mathonsi ya mati; ma dzururuka ku fana ni mpfula ma va hunguva ya xona, lerova mapapa ma huma, ma nela vanhu hi vunyingi.” (Yobo 36:26-28) Eka malembe ya magidi ku sukela loko marito lawa lama pakanisaka etimhakeni ta sayense ma tsariwile, vanhu va ve ni nkarhi wo tala wo ringeta ku twisisa ku rhendzeleka ka mati. Buku yin’wana ya lembe ra 2003 yi ri: “Sweswi vanhu a va swi tivi kahle leswaku mathonsi ya mpfula ma vumbekisa ku yini.”—Water Science and Engineering.

Leswi vativi va sayense va swi tivaka hileswaku mathonsi ya mpfula ma vumbiwa hi swiphemu leswitsongo swinene leswi vumbaka mathonsi lamatsongo ya mati emapapeni. Ha rin’we ra mathonsi lawa lamatsongo ri fanele ri kula minkarhi leyi endlaka miliyoni kumbe ku tlula leswaku ri va thonsi rin’we ra mpfula. Endlelo rero leri rharhanganeke ri nga teka tiawara to hlayanyana. Buku yin’wana ya sayense yi ri: “Ku ni tinhlamuselo to hlayanyana ta ndlela leyi mathonsi lamatsongo ya mapapa ma kulaka ha yona leswaku ma hundzuka mathonsi ya mpfula naswona vakambisisi va ya emahlweni va endla vukambisisi bya tinhlamuselo tin’wana leti nga ha vaka kona ta leswaku mathonsi ya mpfula ma vumbekisa ku yini.”—Hydrology in Practice.

 Xikwembu lexi endleke mpfula xi vutise nandza wa xona Yobo swivutiso leswi leswi n’wi tsongahateke: “Xana u kona tatana wa mpfula, kumbe i mani la velekeke mberha? I mani la vekeke vutlhari emapapeni? . . . I mani loyi hi vutlhari a nga hlayaka mapapa hilaha ku pakanisaka, kumbe makhuwana ya mati ya tilo—i mani la nga ma voyamisaka a ma chulula?” (Yobo 38:28, 36, 37) Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 3 500, swivutiso leswi swo tika swa ha yingayingisa vativi va sayense.

Xana Mati Ma Sungula Kwihi Ku Rhendzeleka?

Vativi va filosofi va Magriki va dyondzise leswaku mati ya milambu a ma nga ri ya mpfula kambe a ma ri ya lwandle, lawa hi ndlela yo karhi ma khulukeke ehansi ka misava kukondza ma fika ehenhla ka tintshava, kutani ma sungula ku huma kwalaho. Buku yin’wana ya tinhlamuselo ta Bibele yi vula leswaku Solomoni a a pfumela emhakeni yoleyo. Kambisisa marito ya Solomoni lama huhuteriweke: “Hinkwaswo swinambyana swa vuxika swi ya elwandle, kambe lwandle a ri tali. Ndhawu leyi swinambyana swa vuxika swi humaka eka yona, swi tlhelela eka yona leswaku swi ta tlhela swi huma.” (Eklesiasta 1:7) Xana hakunene Solomoni a a vula leswaku mati ya le lwandle a ma famba ehansi ka misava ma ya etintshaveni kutani ma khulukela emilambyeni? Leswaku hi hlamula xivutiso xexo, a hi kambisiseni leswi Vaisrayele-kulobye a va swi pfumela malunghana ni ku rhendzeleka ka mati. Xana a va pfumela eka tidyondzo ta mavunwa?

Ku nga si hela malembe ya 100 Solomoni a file, Eliya muprofeta wa Xikwembu, u kombise leswi a a swi tiva malunghana ni lomu mpfula yi sungulaka kona. Enkarhini wakwe, tiko ri weriwe hi dyandza lerikulu leri tekeke malembe yo tlula manharhu. (Yakobo 5:17) Yehovha Xikwembu u tisele vanhu vakwe khombo leri hikwalaho ka leswi va n’wi fularheleke va gandzela Bali, xikwembu xa mpfula xa Vakanana. Kambe Eliya u pfune Vaisrayele leswaku va hundzuka, kutani se a a lava ku khongelela mpfula leswaku yi na. Loko a ri karhi a khongela, u kombele nandza wakwe leswaku a ya languta “etlhelo ra lwandle.” Loko Eliya a byeriwa hi ta “papa leritsongo leri fanaka ni xandla xa munhu leri tlhandlukaka ri huma elwandle,” u swi xiyile leswaku xikhongelo xakwe xi hlamuriwile. Hi ku hatlisa “matilo ma va munyama hi mapapa ni hi mheho, kutani ku va ni maboboma lamakulu ya  mpfula.” (1 Tihosi 18:43-45) Xisweswo Eliya u kombise leswaku a a swi tiva leswaku mati ma rhendzeleka njhani. A a swi tiva leswaku mapapa a ma ta vumbeka ehenhla ka lwandle leswaku ma hungiwa hi timheho ma ya evuxeni ehenhla ka Tiko leri Tshembisiweke. Ku fikela ninamuntlha, yoleyo ka ha ri yona ndlela leyi mpfula yi sungulaka ha yona.

Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka dzana Eliya a khongelele mpfula, Amosi murimi wa xiyimo xa le hansi, u kandziyise mhaka ya nkoka malunghana ni lomu mati ma sungulaka kona ku rhendzeleka. Amosi u tirhisiwe hi Xikwembu ku profeta leswi a swi ta humelela Vaisrayele hikwalaho ka leswi a va tshikilela swisiwana ni ku gandzela swikwembu  swa hava. Leswaku va nga dlayiwi hi Xikwembu, Amosi u va khutaze leswaku va ‘lava Yehovha, kutani va ya emahlweni va hanya.’ Kutani Amosi u hlamusele leswaku Yehovha hi yena ntsena la faneleke ku gandzeriwa hikuva i Muvumbi, “Loyi a vitanaka mati ya le lwandle, leswaku a ma chulula ehenhla ka vuandlalo bya misava.” (Amosi 5:6, 8) Endzhakunyana Amosi u phindhe mhaka leyi ya nkoka malunghana ni ku rhendzeleka ka mati ni lomu ma sungulaka kona. (Amosi 9:6) Xisweswo Amosi u kombise leswaku malwandle hi wona xihlovo xa mpfula leyi naka emisaveni.

Mhaka leyi yi tiyisekisiwe hi ku ya hi sayense hi Edmond Halley hi 1687. Kambe swi teke nkarhi ku va vanhu van’wana va pfumela vumbhoni lebyi Halley a byi nyikeleke. Buku yin’wana yi ri: “Dyondzo ya leswaku ku ni ku rhendzeleka ka mati eMisaveni, laha mati ya le lwandle ma fambaka ehansi ka misava ma ya etintshaveni kutani ma humela ehandle, yi hambete yi va kona kukondza ku va eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-18.” (Encyclopædia Britannica Online) Namuntlha ntiyiso malunghana ni lomu ku rhendzeleka ka mati ku sungulaka kona wu tiviwa kahle. Buku leyi fanaka yi ri: “Mati ya le lwandle ma hundzuka nkahelo kutani ma tlhandlukela exibakabakeni ivi ma hundzuka mapapa, ma va mpfula leyi naka eMisaveni kutani mati ya kona ma hetelela ma khulukela emilambyeni ma tlhelela elwandle.” Kutani swi le rivaleni leswaku marito ya Solomoni lama vulavulaka hi ku rhendzeleka ka mpfula, lama tsariweke eka Swivuriso 1:7, ma kombetela eka endlelo leri fanaka leri katsaka mapapa ni mpfula.

Xana Mhaka Leyi Yi Fanele Yi Ku Susumetela Ku Endla Yini?

Mhaka ya leswaku ku rhendzeleka ka mati ku hlamuseriwe hi ndlela leyi pakanisaka hi vatsari vo hambana-hambana va Bibele i yin’wana ya vumbhoni byo tala lebyi hlamarisaka bya leswaku Bibele yi huhuteriwe hi Muvumbi wa vanhu, Yehovha Xikwembu. (2 Timotiya 3:16) Leswi vanhu va onhaka matirhelo ya misava swi endle leswaku maxelo ma yima hi nhloko, xisweswo etindhawini tin’wana ku va ni tindhambhi leti chavisaka kasi eka tin’wana ku va ni dyandza. Kambe Yehovha Xikwembu, Muvumbi wa ku rhendzeleka ka mati, u tshembise khale leswaku u ta hetelela a nghenelerile etimhakeni ta vanhu kutani a “lovisa lava onhaka misava.”—Nhlavutelo 11:18.

U nga swi kombisa njhani sweswi leswaku wa yi tlangela nyiko ya Xikwembu yo fana ni mpfula? U nga endla tano hi ku dyondza Rito ra xona, ku nga Bibele, naswona u tirhisa leswi u swi dyondzaka evuton’wini bya wena. Kutani u nga va ni ntshembo wa ku pona u nghena emisaveni leyintshwa ya Xikwembu, laha u nga ta kota ku tsakela tinyiko hinkwato ta xona hilaha ku nga heriki. Hakunene, “nyiko yin’wana ni yin’wana leyinene ni nyiko yin’wana ni yin’wana leyi hetisekeke” yi huma eka Xihlovo xa mpfula, Yehovha Xikwembu.—Yakobo 1:17.

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

← ← NKAHELO WU HUNDZUKA MAPAPA ←

↓ ↑ ↑

MPFULA KU HUMA KA NKAHELO EKA XIMILANA KU TSHWA KA MATI MA VA NKAHELO

↓ MATI LAMA KHULUKAKA ↑

MATI LAMA NGA EHANSI KA MISAVA ↓

↓ → →

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16]

Loko Eliya a ri karhi a khongela, nandza wakwe u langute “etlhelo ka lwandle”