Varhumiwa Va Fambe Va Kala Va Fika eMatikweni Wahi Ya Le Vuxeni?

KU NGA si hela malembe ya 30 Yesu a file, muapostola Pawulo u tsale leswaku mahungu lamanene ma chumayeriwe “eka ntumbuluko hinkwawo” lowu nga ehansi ka tilo. (Vakolosa 1:23) Marito lawa a ma vuleke a ma fanelanga ma tekiwa hi ku kongoma, onge hiloko ma vula leswaku vanhu hinkwavo lava a va hanya hi nkarhi wolowo se a va ma twile mahungu lamanene. Hambiswiritano, yinhla leyi Pawulo a yi vuleke yi le rivaleni: Varhumiwa lava nga Vakreste va chumayele hi ku helela ematikweni hinkwawo lawa a ma tiveka hi nkarhi wolowo.

Xana va fambe va kala va fika ematikweni wahi? Matsalwa ma kombisa leswaku swikepe leswi a ku endliwa ha swona mabindzu swi endle leswaku Pawulo a kota ni ku ya chumayela ematikweni ya le vupela-dyambu yo fana na Italiya. Naswona murhumiwa loyi loyi a a ri ni xivindzi a a lava ni ku ya chumayela le Spaniya.—Mintirho 27:1; 28:30, 31; Varhoma 15:28.

Kambe ku vuriwa yini hi matiko ya le vuxeni? Vachumayeri vo sungula lava nga Vakreste va fambe va kala va fika ematikweni wahi ya le vuxeni? A hi tiyiseki tanihi leswi Bibele yi nga vuliki nchumu hi mhaka leyi. Hambiswiritano, swi nga ha ku hlamarisa ku tiva matiko ya le Vuxeni lawa swikepe swa van’wamabindzu leswi a swi famba elwandle ra Mediteraniya swi tluteke swi kala swi ya fika eka wona hi lembe-xidzana ro sungula C.E. Hambileswi hi nga swi tiviki leswaku varhumiwa lava nga Vakreste va fambe va kala va fika ematikweni wahi ya le vuxeni, kambe ku va kona ka swikepe leswi a swi ya evuxeni swi kombisa leswaku a swi ta koteka ku va va fika kwalaho.

Ndzhaka Leyi Siyiweke Hi Alekzanda

Tinyimpi leti Alekzanda Lonkulu a ti hluleke ti endle leswaku a fika endhawini ya le vuxeni, a hundza hi le Babiloniya ni le Peresiya kukondza a fika ePunjab, en’walungwini wa Indiya. Matsima wolawo ma endle leswaku Magriki ma tolovela tindhawu ta le ribuweni leti a ti sukela laha nambu wa Yufrata a wu hlangana kona ni Nsonga-nkulu wa Peresiya ku ya fika laha nambu  wa Indasi a wu hlangana kona ni Lwandle ra Arabiya.

Hi ku hatlisa, swo lunga ha swona swakudya ni mirhi ya risuna swi sungule ku tisiwa ematikweni lawa a ma ri ehansi ka Mfumo wa Grikiya swi huma hi le Lwandle ra Indian, swi tisiwa hi swikepe leswi a swi tluta hi le Lwandle ro Tshwuka. Eku sunguleni bindzu leri a ri lawuriwa hi van’wamabindzu lava nga Maindiya ni Maarabu. Kambe loko tihosi ta rixaka ra Ptolemy leti a ti fuma aEgipta ti tshubule ndlela leyi tinguva leti nga ni timheho ta matimba a ti hleleke ha yona, na tona ti nghenele bindzu leri ra le Lwandle ra Indian.

Eka lwandle rero, timheho a ti tshamela ku hunga ti sukela edzonga-vupela-dyambu ku sukela hi May ku ya fika hi September, ti endla leswaku swikepe swi kota ku tluta ku sukela laha Lwandle ro Tshwuka ri hlanganaka kona ni Lwandle ra Indian, swi famba hi le ribuweni ra le dzongeni wa Lwandle ra Arabiya kumbe swi tsemakanya swi ya edzongeni wa Indiya. Exikarhi ka November na March, timheho ta cinca ti hungela en’walungu-vuxa, ti endla leswaku swikepe swi tluta kahle loko se swi vuya. I khale swinene vatluti va Maindiya ni va Maarabu va tluta swikepe swa vona hileswi a va twisisa timheho teto, va suka eIndiya va ya eLwandle ro Tshwuka va rhwale mirhi ya cassia, sinamoni, narda ni viriviri, va tlhela va vuya.

Swikepe Leswi Yaka eAleksandriya Ni Le Rhoma

Loko Varhoma va hlule matiko lawa a ma fumiwa hi vatlhandlami va Alekzanda, tiko ra Rhoma a ri ri ntsindza laha a ku xavisiwa swilo swa nkoka leswi humaka eVuxeni—timhondzo ta tindlopfu leti humaka eAfrika, murhi wa risuna ni mira leyi humaka eArabiya, swo lunga swakudya ni maribye ya risima lama humaka eIndiya ni tinguvu ta silika leti humaka eChayina. Swikepe leswi a swi rhwala nhundzu yoleyo a swi ya eka mahlaluko mambirhi lamakulu eRibuweni ra le Lwandle ro Tshwuka aEgipta—Berenice na Myos Hormos. Eka mahlaluko lawa hamambirhi a ku ri ni magondzo lawa a ku famba tikharavhani eka wona lawa a ma ya eCoptos, enambyeni wa Nayili.

ECoptos, nhundzu yoleyo a yi rhwariwa hi swikepe leswi a swi tluta hi le nambyeni wa Nayili, ku nga nambu wa nkoka swinene aEgipta, swi ya eAleksandriya, laha a yi fika yi layichiwa eka swikepe leswi a swi ya eItaliya ni le matikweni man’wana. Gondzo rin’wana leri a ri tirhisiwa ku ya eAleksandriya a ri famba hi le mugerhweni lowu a wu hlanganisa Lwandle ro Tshwuka—ekusuhi ni mugerho wa manguva lawa wa Suez—ni nambu wa Nayili. Tiko ra Egipta ni mahlaluko ya rona a swi ri ekusuhi ni tindhawu leti Yesu a chumayeleke eka tona naswona a swi olova ku fika eka tona ku suka kwalaho.

Hi ku ya hi Strabo, mutivi wa mbango wa Mugriki wa hi lembe-xidzana ro sungula, u vula leswaku eminkarhini yakwe swikepe swa 120 swa le Aleksandriya a swi tluta lembe ni lembe swi suka Myos Hormos swi ya eIndia swi ya endla bindzu. Buku yin’wana ya hi lembe-xidzana ro sungula leyi vulavulaka hi ndlela leyi swikepe a swi tluta ha yona endhawini yoleyo, ya ha ri kona ninamuntlha. Swi tikomba onge yi tsariwe hi n’wamabindzu wa Muegipta loyi a a vulavula Xigriki leswaku yi ta pfuna van’wamabindzu-kulobye. Hi nga dyondza yini ebukwini leyi ya khale?

 Buku leyi yo kongomisa leyi hakanyingi a yi vitaniwa hi vito ra yona ra Xilatini leri nge, Periplus Maris Erythraei (Riendzo Ra Le Lwandle Ra Erythrae) yi hlamusela magondzo ya le lwandle lama leheke magidi ya tikhilomitara edzongeni wa Egipta, ku ya fika ni le Zanzibar. Loko mutsari a vulavula hi ndhawu ya le vuxeni, u kombisa mimpfhuka, tindhawu leti swikepe swi nga yimaka eka tona, switolo, swilo leswi a swi xavisiwa ni ndlela leyi vanhu lava tshamaka eribuweni ra le dzongeni wa Arabiya va hanyaka ha yona, ku sukela evupela-dyambu bya Indiya ku ya fika eSri Lanka ni ku sukela eribuweni ra le vuxeni bya Indiya ku ya fika eGanges. Ndlela leyi buku leyi yi pakanisaka ha yona ni ndlela leyi yi hlamuselaka swilo hi vuenti ha yona swi hi endla hi gimeta hileswaku mutsari wa yona u tshame a ti endzela tindhawu leti a vulavulaka ha tona.

Vanhu Va Le Yuropa eIndiya

Le Indiya, van’wamabindzu lava humaka evupela-dyambu a va vuriwa Va-yavana. Hi ku ya hi Periplus, ndhawu yin’wana ya vona leyi nkarhi na nkarhi a va fikela eka yona hi lembe-xidzana ro sungula C.E. a ku ri le Muziris, ekusuhi ni makumu ya Indiya hi le dzongeni. * Swiphato swa Xitamil leswi tsariweke eku sunguleni ka malembe-xidzana yo sungula C.E., swi vulavula ko tala hi van’wamabindzu lava. Xiphato xin’wana xi ri: “Swikepe swo saseka swa Va-yavana a swi ta ni nsuku kutani swi tlhela ni viriviri, naswona eMuziris a ku ri ni huwa yo tala.” Eka xiphato xin’wana, hosana ya le dzongeni wa Indiya yi komberiwe ku nwa vhinyo yo nun’hwela leyi teke ni Va-yavana. Swilo swin’wana leswi humaka eVupela-dyambu leswi fikeke swi va ni ndhuma swinene eIndiya a ku ri swibya leswi endliweke hi nghilazi, tinsimbhi, tikorali ni malapi.

Vayimburi va kume swilo swo tala leswi a swi huma eVupela-dyambu leswi rhumeriweke eIndiya. Hi xikombiso, le Arikamedu eribuweni leri nga edzonga-vuxa bya Indiya, swilo leswi kumiweke swi katsa swipetlu swa makhuwana ya vhinyo ya Varhoma ni swibya leswi nga ni xitempe xa vaendli va swona lava tshamaka eArezzo le Italiya xikarhi. Mutsari un’wana u ri: “Vayimburi va manguva lawa va tsaka loko va kuma swipetlu swa swibya swa vumba ehansi ka misava ya le Nsonga wa Bengal leswi nga ni mavito ya vaendli va swona lava tihonto ta vona ti nga ehandle ka doroba ra Arezzo.” Vumbhoni byin’wana bya leswaku matiko lama nga ekusuhi ni lwandle ra Mediteraniya a ma endla bindzu ni tiko ra Indiya byi tlhela byi tiyisekisiwa hi swingwece swo tala swa nsuku ni swa silivhere swa le Rhoma leswi kumiweke edzongeni wa Indiya. Swo tala swa swingwece leswi i swa hi lembe-xidzana ro sungula C.E. naswona swi ni swifaniso swa Vafumi va le Rhoma, ku nga Awugusto, Tiberiyo na Nero.

Mhaka ya leswaku swi nga ha endleka leswaku vaaka-tiko va le Rhoma va simeke tindhawu leti a ku endliwa bindzu eka tona edzongeni wa Indiya yi tiyisekisiwa hi vumbhoni bya mepe wa khale lowu wa ha riki kona ninamuntlha wa le minkarhini ya Mfumo wa Rhoma. Mepe lowu lowu vuriwaka Peutinger Table—lowu ku vuriwaka leswaku wu kombisa matiko lawa a ma ri ehansi ka Rhoma hilaha a ma ri hakona hi lembe-xidzana ro sungula C.E.—wu kombisa tempele ya Awugusto  leyi a yi ri eMuziris. Buku yin’wana yi ri: “Muako wolowo wu fanele wu akiwe ntsena hi vanhu lava a va ri ehansi ka Mfumo wa Rhoma, kumbexana hi lava a va tshama eMuziris kumbe hi lava se a va ri ni nkarhi wo leha va tshama kwalaho.”—Rome’s Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC–AD 305.

Tibuku ta Varhoma ti vulavula hi maendzo manharhu ya vayimeri va tiko ra Indiya lava yeke eRhoma hi nkarhi wa ku fuma ka Awugusto ku sukela hi 27 B.C.E. ku ya fika hi 14 C.E. Buku yin’wana leyi vulavulaka hi mhaka leyi yi vula leswaku “vayimeri lava a va tele ku ta vulavula hi timhaka ta nkoka leti khumbaka matiko lawa,”—ku pfumelelana hi tindhawu leti bindzu a ri ta endleriwa eka tona exikarhi ka vanhu lava humaka ematikweni yo hambana-hambana, lomu a ku ta hakeriwa kona swibalo, lomu vanhu lava humaka ematikweni man’wana a va ta tshama kona ni timhaka tin’wana.

Kutani hi lembe-xidzana ro sungula C.E., ku teka riendzo ro suka ematikweni lama nga ekusuhi ni lwandle ra Mediteraniya ku ya eIndiya a swi tolovelekile naswona a swi olova. Swi nga ha va swi va oloverile varhumiwa lava nga Vakreste ku khandziya xikepe en’walungu wa Lwandle ro Tshwuka va ya eIndiya.

Va Hundza eIndiya Va Ya eMatikweni Man’wana

A swi tiveki leswaku van’wamabindzu lava humaka ematikweni lama nga ekusuhi ni lwandle ra Mediteraniya ni vapfhumba van’wana va fambe va kala va fika ematikweni wahi ya le vuxeni ni leswaku va fike kwalaho hi lembe rihi. Hambiswiritano, vanhu va pfumela leswaku hi lembe-xidzana ro sungula C.E., vanhu van’wana lava humaka evupela-dyambu va fambe va kala va fika eThailand, eCambodia, eSumatra ni le Java.

Matimu ya Tihosi ta Rixaka ra Han (Hou Han-Shou) lama hlanganisaka nkarhi lowu sungulaka hi 23 C.E. ku ya fika hi 220 C.E., ma hi byela hi siku leri rin’wana ra maendzo wolawo ri tekiweke ha rona. Hi 166 C.E., ntlawa wa vatirhela-mfumo va hosi ya le Daqin, leyi vuriwaka An-tun, wu fike ehubyeni ya le Chayina wu khomele Mufumi Huan-ti ndzuvo. Daqin a ku ri vito ra Xichayina leri vulaka Mfumo wa Rhoma, kasi An-tun swi tikomba ku ri vito ra Xichayina leri vulaka leswaku Antoninus, ku nga vito ra ndyangu wa Marcus Aurelius, loyi a a ri mufumi wa Rhoma hi nkarhi wolowo. Van’wamatimu va ehleketa leswaku vatirhela-mfumo lava a va nga telanga ku ta vulavurisana hi timhaka ta mfumo kambe a va tele ku ta vulavurisana hi ndlela yo va van’wamabindzu va le vupela-dyambu va hamba va kuma tinguvu ta silika hi ku kongoma eChayina ku nga ri eka vaxavisi van’wana.

A hi tlheleleni eka xivutiso xa hina lexi hi xi vutiseke eku sunguleni lexi nge, Xana varhumiwa lava nga Vakreste va hi lembe-xidzana ro sungula va fambe hi swikepe swa khale va kala va fika ematikweni wahi ya le vuxeni? Xana va fike eIndiya va tlhela va hundzela ematikweni man’wana? Kumbexana. Swi le rivaleni leswaku rungula ra Vukreste ri chumayeriwe ematikweni ya le kule lerova muapostola Pawulo a a ta vula leswaku ri ‘veka mihandzu naswona ra andza emisaveni hinkwayo’—leswi vulaka matiko ya le kule lawa a ma tiveka hi nkarhi wolowo.—Vakolosa 1:6.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Mhaka Leyi Vileriseke Mufumi

Hi 22 C.E., Mufumi wa Rhoma Tiberiyo u vilerisiwe hi ku andza loku tlulaka mpimo ka vanhu vakwe. Ku navela ka vona loku nga lawulekiki ka swilo swo durha ni leswi vavasati va le Rhoma a va navela swin’wetsin’wetsi swi endle leswaku va tlangisa rifuwo ra mfumo wakwe, va ri yisa “ematikweni mambe kumbe lama nga riki na xinghana.” N’wamatimu wa Murhoma Pliny Lonkulu (23-79 C.E.) na yena u vilele hi mhaka leyi fanaka ya ku tlangisa mali. U tsale a ku: “Loko ku hlayeriwa mali ya kona, tiko ra Indiya, ra Seres ni Nhlonhle ya Arabiya ma tswonge 100 wa timiliyoni ta ti-sesterce lembe ni lembe emfun’weni wa hina leswaku ku hakeleriwa swilo swa hina swa vulovolovo ni swa vavasati va hina.” *

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

Museo della Civiltà Romana, Roma; Todd Bolen/​Bible Places.com

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Tindhawu Leti Vaxavisi A Va Swi Kuma Eka Tona Swilo Leswi A Va Swi Xavisa

Yesu u vulavule hi “muxavisi la famba-fambaka a lava tiperela letinene.” (Matewu 13:45) Buku ya Nhlavutelo na yona yi vulavula hi “vaxavisi lava famba-fambaka” lava swilo leswi a va swi xavisa a swi katsa maribye ya risima, tinguvu ta silika, ntsandza wa risuna, timhondzo ta tindlopfu, sinamoni, murhi wa risuna ni xilungi xa le Indiya. (Nhlavutelo 18:11-13) Tindhawu leti swilo sweswo a swi kumiwa eka tona a ti ri etlhelo ka magondzo lawa a ma tirhisiwa hi van’wambindzu lava a va famba hi swikepe lawa a ma fika evuxeni bya Palestina. Mapulanga yo nun’hwela yo fana ni leri vuriwaka sandalwood a ma huma eIndiya. Tiperela ta nkoka a ti kumiwa eNsonga-nkulu wa Peresiya ni le Lwandle ro Tshwuka naswona hi ku ya hi mutsari wa buku yin’wana a ti kumeka ekusuhi ni le Muziris ni le Sri Lanka. (Periplus Maris Erythraei) Swi tikomba onge tiperela ta le Lwandle ra Indian hi tona leti a ti ri ta xiyimo xa le henhla naswona a ti durha swinene.

[Mepe lowu nga eka tluka 20, 21]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Magondzo man’wana lawa a ma tirhisiwa hi van’wamabindzu lava a va famba hi swikepe lawa a ma ri kona exikarhi ka Rhoma na Asiya hi lembe-xidzana ro sungula

Arezzo

Rhoma

LWANDLE RA MEDITERANIYA

AFRIKA

Aleksandriya

EGIPTA

Coptos

Nambu wa Nayili

Myos Hormos

Berenice

Zanzibar

Lwandle ro Tshwuka

Yerusalema

ARABIYA

Nambu wa Yufrata

BABILONIYA

Nsonga-nkulu wa Peresiya

PERESIYA

↓ Timheho ta le N’walungu-vuxa

↑ Timheho ta le Dzonga-vupela-dyambu

Nambu wa Indasi

PUNJAB

Nambu wa Ganges

Nsonga wa Bengal

INDIYA

Arikamedu

Muziris

SRI LANKA

LWANDLE RA INDIAN (LWANDLE RA ERYTHRAE)

CHAYINA

MFUMO WA RIXAKA RA VAHAN

THAILAND

CAMBODIA

VIETNAM

Sumatra

Java

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Xifaniso xa xikepe xa le Rhoma lexi rhwalaka nhundzu

[Xihlovo Xa Kona]

Ship: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.