Doroba Ra Korinto—“A Ri Lawula Mahlaluko Mambirhi”

LOKO u languta mepe wa tiko ra Greece, u ta vona leswaku xiphemu lexikulu xa tiko leri i nhlonhle leyi langutekaka onge i xihlala lexikulu lexi nga edzongeni. Swiphemu leswimbirhi swa tiko ra Greece swi hlanganisiwa hi xiphemu xa tiko lexi etlhelo lerin’wana xi laleke tikhilomitara ta tsevu. Xiphemu lexi lexi vuriwaka Xihlala xa Korinto, xi hlanganisa nhlonhle ya Peloponnesia leyi nga edzongeni ni ndhawu leyikulu ya tiko leyi nga en’walungwini.

Nakambe xihlala lexi i xa nkoka hikwalaho ka xivangelo xin’wana. Xi vuriwa buloho ra le lwandle hikuva etlhelo ra le vuxeni ku ni Nsonga-nkulu ya Saronic, leyi fikaka yi hlangana ni Lwandle ra Aegea ni Lwandle ra Mediteraniya hi le vuxeni, kasi etlhelo ra le vupela-dyambu ku ni Nsonga-nkulu ya Korinto leyi yaka yi ya hlangana ni Lwandle ra Ionia, Lwandle ra Adriatic ni Lwandle ra Mediteraniya hi le vupela-dyambu. Exikarhi ka malwandle lawa hinkwawo ku ni doroba ra Korinto, leri muapostola Pawulo a a yima eka rona loko a endla maendzo yakwe ya vurhumiwa, hileswi a ri dumile ematikweni ya khale hikwalaho ka rifuwo ra rona, vuxongi bya rona ni leswi vaaki va rona a va ri ni mahanyelo yo biha.

Doroba Leri Nga eNdhawini Leyinene

Doroba ra Korinto a ri ri ekusuhi ni tlhelo ra le vupela-dyambu ra xiphemu lexi xa nkoka xa tiko leri. A ku ri ni mahlaluko mambirhi, rin’wana a ri ri etlhelweni lerin’wana kasi lerin’wana a ri ri etlhelweni lerin’wanyana ra xihlala lexi xo lala, ku nga hlaluko ra Lechaeum leri a ri ri evupela-dyambu ni hlaluko ra Kenikreya leri a ri ri evuxeni. Hikwalaho ka sweswo, Strabo, mutivi wa ta mbango wa Mugriki, u vule leswaku doroba ra Korinto “ri lawula  mahlaluko mambirhi.” Leswi doroba ra Korinto a ri ri endhawini leyinene, ri sungule ku lawula mabindzu hinkwawo lawa a ma endliwa endzeni ka tiko hi van’wamabindzu lava humaka ematikweni ya le dzongeni ni ya le n’walungwini ni lawa a ma endliwa elwandle hi swikepe leswi humaka ematikweni ya le vuxeni ni ya le vupela-dyambu.

Ku sukela eminkarhini ya khale, swikepe leswi humaka evuxeni (Asia Minor, Siriya, Fenikiya ni le Egipta) ni le vupela-dyambu (Italy ni le Spain) a swi ta swi rhwele nhundzu, swi yi chicha ehlalukweni rin’wana kutani yi rhwariwa yi tsemakanyisiwa hi le xihlaleni lexi yi ya eka hlaluko lerin’wana ra xona. Kwalaho nhundzu a yi layichiwa eka swikepe swin’wana leswi a swi ta ya emahlweni ni riendzo leri. Swikwekwetsu a swi kokiwa swi tsemakanya xihlala lexi hi ndlela yin’wana leyi vuriwaka diolkos.—Vona  bokisi leri nga eka tluka 27.

Ha yini vatluti a va rhandza ku tirhisa ndlela leyi a yi tsemakanya xihlala lexi? Hikuva a va papalata makhombo lawa a ma ri kona eka riendzo ra le lwandle leri tekaka tikhilomitara ta 320 leri hundzaka hi le tinhlonhleni ta le dzongeni wa Peloponnese laha swidzedze a swi tolovelekile. Ngopfu-ngopfu vatluti a va nga swi lavi ku tluta eNhlonhleni ya Malea, leyi ku tshameke ku vuriwa leswi ha yona: “Loko u teka ndlela leyi jikaka hi le Nhlonhleni ya Malea u nge pfuki u vuyele ekaya.”

Ku Tshuburiwa Ka Hlaluko Ra Kenikreya

Swikepe leswi humaka hi le Asia a swi helela ehlalukweni ra Kenikreya leri nga kwalomu ka 11 wa tikhilomitara evuxeni bya doroba ra Korinto. Namuntlha, hafu ya rona yi funengetiwe hi mati hikwalaho ka ku tsekatseka lokukulu ka misava loku veke kona eku heleni ka lembe-xidzana ra vumune C.E. Strabo u vule leswaku a ku fika swikepe swo tala ehlalukweni ra Kenikreya naswona a ri fuwile, kasi Lucius Apuleius, mutivi wa filosofi wa Murhoma, u vule leswaku a ri ri “rikulu naswona a ri tshamela ku va ni swikepe swo tala leswi humaka ematikweni yo hambana-hambana.”

Eminkarhini ya Varhoma, hlaluko a ri ri ni tiplatifomo timbirhi leti a ti nghena elwandle ku fana ni nsimbi leyi beleriwaka ehansi ka swinyondzwana swa hanci, xisweswo ku va ni vungheno lebyi anameke 150 ku ya eka 200 wa timitara. Kutani a ku kota ku nghena swikepe leswi leheke 40 wa timitara. Eka vuyimburi lebyi endliweke etlhelo ra le dzonga-vupela-dyambu bya hlaluko leri, ku tshuburiwe swiphemu swa tempele leswi ku vuriwaka leswaku i ndhawu yo kwetsima ya xikwembukati Isis. Miako leyi nga ni swiyenge swo tala emakumu laman’wana ya hlaluko leri swi nga ha endleka leswaku a ku ri ndhawu yo kwetsima ya xikwembukati Aphrodite. Swikwembukati leswimbirhi a swi tekiwa swi ri vasirheleri vo hlawuleka va vatluti.

Swikepe swa van’wamabindzu leswi a swi nghena swi huma ehlalukweni leri swi nga ha endleka leswaku  hi swona leswi endleke leswaku muapostola Pawulo a va muendli wa matende le Korinto. (Mintirho 18:1-3) Buku yin’wana yi ri: “Loko nguva ya xixika yi tshinela, vaendli va matende va le Korinto lava nakambe a va endla ni maseyila ya swikepe, a va va ni ntirho wo tala swinene. Leswi mahlaluko hamambirhi a ma tele hi swikepe leswi rindzeke leswaku xixika xi hela ni vatluti lava a va lava leswaku swikepe swa vona swi lunghisiwa ni ku kuma swilo swin’wana loko malwandle ma ha pfariwile, vanhu va le hlalukweni ra le Lechæum ni ra le Kenikreya lava a va lunghisa swikepe a va nyika vanhu hinkwavo mintirho yo rhunga maseyila yo leha ya swikepe.”—In the Steps of St. Paul.

Endzhaku ka loko Pawulo a tshame tin’hweti leti tlulaka 18 eKorinto, u suke eKenikreya hi xikepe a ya aEfesa kwalomu ka lembe ra 52 C.E. (Mintirho 18:18, 19) Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka mune lama landzeleke, ku simekiwe vandlha ra Vukreste endhawini ya le Kenikreya. Bibele yi vula leswaku Pawulo u kombele Vakreste va le Rhoma leswaku va pfuna Mukreste wa xisati la vuriwaka Febe “wa vandlha leri nga eKenikreya.”—Varhoma 16:1, 2.

Namuntlha, vanhu lava endzelaka nsonga ya le Kenikreya va hlambela ematini yo basa paa, lama funengeteke marhumbi ya hlaluko ra le minkarhini ya khale. Vunyingi bya vona a va swi tivi leswaku eka malembe-xidzana lama hundzeke ndhawu yoleyo hi laha swikepe swo tala a swi endla kona mabindzu ni laha Vakreste a va chumayela kona. Swi tano ni le ka hlaluko lerin’wana ra Lechaeum, leri nga evupela-dyambu bya xihlala xa Korinto.

Lechaeum—Vungheno Bya Le Vupela-dyambu

Ndlela leyi rhideriweke leyi vuriwaka Gondzo ra Lechaeum yi suka endhawini ya vuxaviselo ya le Korinto yi ya ehlalukweni ra le vupela-dyambu leri vuriwaka Lechaeum, ku nga mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara timbirhi. Tinjhiniyara ti cele xiphemu xo karhi eribuweni ra lwandle leswaku ti aka hlaluko kutani ti cheletela maribye elwandle leswaku ti sirhelela swikepe leswi yimeke eka timheho ta matimba leti humaka hi le nsonga-nkulu. Hlaluko leri ri tshame ri va lerikulu swinene ku tlula mahlaluko laman’wana lama nga ematikweni lama rhendzeleke lwandle ra Mediteraniya. Vayimburi va kume masalela ya xihondzo lexi nga ni rivoni leri tsayitelaka leri kongomisaka vatluti, xifaniso lexi khomeke rivoni xa Poseidon.

Ematlhelo ya Gondzo ra Lechaeum leri a ri sirheleriwe hi makhumbi mambirhi, a ku ri ni tindlela, miako ya mfumo, titempele ni nxaxamelo wa switolo. Kwalaho Pawulo u fanele a hlangane ni vanhu lava a va xava swilo, lava a va vulavula swilo swa hava, lava xavisaka eswitolo, mahlonga, van’wamabindzu ni van’wana—ku nga vanhu lava fanelekaka ku chumayeriwa.

Ehlalukweni ra le Lechaeum a ku nga endleriwi mabindzu ntsena kambe a ku ri ndhawu leyikulu laha a ku tshama swikepe swa nyimpi. Van’wana va vula leswaku swikepe leswi nga ni tilayini tinharhu ta vatluti, ku nga swin’wana swa swikepe leswinene swo lwa tinyimpi ha swona swa le minkarhini ya khale, a swi endliwa etindhawini to endla swikepe le Lechaeum hi vaendli va swikepe va Vakorinto lava vuriwaka Va-Ameinocle kwalomu ka lembe ra 700 B.C.E. Vaatena  va tirhise swikepe sweswo loko va hlula vuthu ra Vaperesiya eka nyimpi yo chavisa eSalami hi 480 B.C.E.

Namuntlha, hlaluko leri leri tshameke ri amukela swikepe swo tala ko va “ntlhandlamano wa mativa lama teleke hi tinhlanga ta ntima.” Ku hava nchumu ni wun’we lowu kombisaka leswaku endhawini yoleyo a ku ri ni rin’wana ra mahlaluko lamakulu ematikweni lama rhendzeleke lwandle ra Mediteraniya eka malembe-xidzana lama hundzeke.

Doroba Ra Korinto Ri Tikisele Vakreste

Emahlalukweni ya le Korinto a ku nga endleriwi mabindzu ntsena, kambe a ku nghena ni mikhuva leyi va kuceteleke swinene vanhu va le dorobeni rolero. Hi xikombiso, mahlaluko lawa ma endle leswaku edorobeni leri ku endliwa mabindzu lama nga endla leswaku ri fuwa. Doroba ra Korinto ri tihlengeletele rifuwo ro tala hi ku hakerisa swikepe timali to tala swin’we ni swibalo swa ku tleketla nhundzu ni leswi a swi hakeriwa hi swikepe leswi a swi tirhisa gondzo leri tsemakanyaka. Doroba leri ri tlhele ri hakerisa swibalo swa swilo leswi a swi tleketliwa endzeni ka tiko. Loko lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., ri ri ekusuhi ni ku hela, ndzawulo ya swibalo ya Tiko yi tikumele mali yo tala eka swibalo leswi a swi hakeriwa hi timakete ta doroba leri ni swa ku tirhisiwa ka mahlaluko ya rona lerova ri kale ri herisa swibalo leswi a swi hakeriwa hi vaaka-tiko.

Doroba ra Korinto ri kume ni mali leyi engetelekeke leyi a yi hakeriwa hi van’wamabindzu lava a va tshama kwalaho. Vo tala va vona a va ya eminkhubyeni ya xiyimo xa le henhla ya vanhu lava nga ni mahanyelo yo biha. Nakambe vatluti a va khitikanela edorobeni ra Korinto va endla leswaku ri fuwa swinene. Hilaha Strabo a vuleke hakona, a va tlangisa mali. Vaaki va doroba leri a va endla mintirho yo tala ku katsa ni ku lunghisa swikepe.

Eminkarhini ya Pawulo, ku vuriwa leswaku doroba leri a ri ri ni vaaki va kwalomu ka 400 000, ku nga nhlayo leyi a yi ri ehansi ka ya vaaki va le Rhoma, Aleksandriya ni va le Antiyoka wa Siriya ntsena. Magriki, Varhoma, Vasiriya, Vaegipta ni Vayuda a va tshama eKorinto. Emahlalukweni ya rona a ku tshamela ku nghena vapfhumba, vanhu lava a va tela ku ta hlalela mintlangu ya vatsutsumi, vampfampfarhuti, vativi va filosofi, van’wamabindzu ni van’wana. Vaendzi volavo a va nyikela tinyiko ni magandzelo eka swikwembu leswi a swi ri etempeleni. Hinkwaswo leswi swi endle leswaku doroba ra Korinto ri fuwa swinene naswona ri va ra nkoka swinene etikweni. Kambe sweswo swi ri tisele ni makhombo.

Buku yin’wana yi ri: “Leswi doroba ra Korinto a ri ri exikarhi ka mahlaluko mambirhi yo tano, ri sungule ku va ni mikhuva yo biha ya matiko mambe lawa swikepe swa wona a swi tshama emahlalukweni ya doroba leri.” (In the Steps of St. Paul) Vanhu lava humaka eVuxeni ni le Vupela-dyambu a va hlangana eKorinto naswona a va ta ni mikhuva ya vona yo biha. Hikwalaho ka sweswo, doroba ra Korinto a ri ri ni mahanyelo yo biha lama khomisaka tingana—a ri ri doroba ro homboloka eka hinkwawo lawa a ma ri kona etikweni ra khale ra Greece. Vanhu va vule leswaku ku va munhu a hanya ku fana ni munhu wa le Korinto a a fanele a va ni mahanyelo yo biha.

Ku tshama endhawini leyi vanhu va kona va rhandzaka rifuwo ni ku va ni mahanyelo yo biha a ku ri ntlhontlho lowukulu eka Vakreste naswona a swi xungeta vuxaka bya vona ni Xikwembu. Valandzeri va Yesu va le Korinto a va lava ku khutaziwa leswaku va hanya hi ndlela leyi tsakisaka Xikwembu. Swa fanela leswi Pawulo a soleke makwanga, vukanganyisi ni mahanyelo yo biha emapapileni yakwe lawa a ma tsaleleke Vakorinto. Loko u hlaya mapapila wolawo lama huhuteriweke, u nga swi xiya leswaku hakunene Vakreste a va fanele va lwisana ni nkucetelo wo biha.—1 Vakorinto 5:9, 10; 6:9-11, 18; 2 Vakorinto 7:1.

Nilokoswiritano, a swi vuyerisa leswi doroba ra Korinto a ri tshama ri ri ni vanhu lava humaka ematikweni mambe. Doroba leri a ri tshamela ku dyondza swilo leswintshwa. Vaaki va rona a va tiva swilo swo tala ku tlula vanhu va le madorobeni man’wana lawa Pawulo a ma endzeleke. Mukambisisi un’wana wa Bibele u te: “Vanhu lava humaka evuxeni a va hlangana ni va le vupela-dyambu edorobeni leri ra khale leri nga ni mahlaluko, leswi a swi endla leswaku vaaki va rona va dyondza swilo leswintshwa, tidyondzo ta filosofi ni ta vukhongeri leti nga kona emisaveni.” Hikwalaho ka sweswo, a ku ri ni vukhongeri byo hambana-hambana naswona swi le rivaleni leswaku sweswo swi olovise ntirho wa Pawulo wo chumayela.

Mahlaluko mambirhi ya le Korinto—Kenikreya na Lechaeum—ma endle leswaku doroba leri ri va ni rifuwo ro tala ni ku va ni ndhuma. Nakambe mahlaluko wolawo ma tlhele ma endla leswaku swi nonon’hwa swinene ku va munhu a va Mukreste edorobeni ra Korinto. Misava leyi hi hanyaka eka yona namuntlha na yona yi tano. Mikhuva leyi nga ni khombo yo fana ni ku rhandza rifuwo ni ku va ni mahanyelo yo biha swi nga onha vuxaka lebyi munhu a nga na byona ni Xikwembu. Hikokwalaho, na hina hi ta va hi endla kahle loko hi swi tekela enhlokweni switsundzuxo leswi Pawulo a swi nyikeke Vakreste va le Korinto.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

 DIOLKOS—SWIKEPE LESWI FAMBAKA EMISAVENI

Loko makungu yo aka mugerho ma nga humelelanga eku heleni ka lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., Periander, mufumi wa doroba ra Korinto, u ake nchumu wa vutlhari lowu a wu ta endla leswaku swikepe swi tsemakanya xihlala. * Rito leri nge diolkos, leri vulaka “ku koka u tsemakanya,” a ku ri ndlela leyi eka yona a ku veketeriwe maribye lamakulu lama nga swiphepherhele, naswona a ku ri ni mugerho lowu enteke lowu veketeriweke mapulanga yo leha lawa a ma mbyindliwe hi mafurha. Nhundzu ya swikepe leswi a swi yima ehlalukweni rin’wana a yi chichiwa yi layichiwa eka makalichi kutani yi kokiwa hi mahlonga endleleni leyi yi yaka ehlalukweni lerin’wana. Minkarhi yin’wana swikwekwetsu leswi nga ni nhundzu na swona a swi kokiwa endleleni leyi swi ya ehlalukweni rin’wana.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 25]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

GREECE

Nsonga-nkulu wa Korinto

Hlaluko ra Lechaeum

Doroba ra khale ra Korinto

Kenikreya

Xihlala xa Korinto

Nsonga-nkulu ya Saronic

Peloponnese

LWANDLE RA IONIA

Nhlonhle ya Malea

LWANDLE RA AEGEA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Swikepe leswi rhwaleke nhundzu swi hundza hi le Mugerhweni wa Korinto namuntlha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Hlaluko ra Lechaeum

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Hlaluko ra Kenikreya

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Todd Bolen/​Bible Places.com