Ku Phasa Tinhlampfi eLwandle Ra Galeliya

XANA vutomi bya vaphasi va tinhlampfi a byi ri njhani eLwandle ra Galeliya hi lembe-xidzana ro sungula? Nhlamulo ya kona yi hi pfuna leswaku hi twisisa Tievhangeli to tala, to tanihi leti ku vulavuriweke ha tona eka xihloko lexi nga hundza.

“Lwandle” rero, kahle-kahle i tiva leri nga ni mati yo tenga, leri leheke tikhilomitara ta kwalomu ka 21 ivi ri anama tikhilomitara ta kwalomu ka 12. I khale vaphasi va tinhlampfi va ri karhi va phasa tinhlampfi to tala endhawini leyi. Swi le rivaleni leswaku Nyangwa ya Tinhlampfi ya Yerusalema a ku ri  yona makete ya tinhlampfi. (Nehemiya 3:3) Tinhlampfi leti a ti xavisiwa kwalaho, a ti huma eLwandle ra Galeliya.

Muapostola Petro a a huma edorobeni ra Lwandle ra Galeliya leri vuriwaka Betsayida, leri swi nga ha endlekaka ri vula leswaku “Yindlu ya Vaphasi va Tinhlampfi.” Doroba rin’wana ra le tiveni rolero a ri vitaniwa Magadani kumbe Magdala, leri Yesu a yiseke vadyondzisiwa vakwe eka rona endzhaku ka loko a fambe ehenhla ka mati. (Matewu 15:39) Hi ku ya hi mutsari un’wana, rito ra Xigriki ra doroba rero ri nga hundzuluxeriwa ri va “Doroba Leri Tinhlampfi Ti Lulamiseriwaka Eka Rona.” A ri dume hi ku va ni tifektri ta tinhlampfi, laha tinhlampfi tin’wana a ti omisiwa naswona ti nyunyuteriwa munyu—kumbe ti cheriwa eka mati lama nga ni munyu ni vhiniga leswaku ku endliwa murhu kutani ti vekiwa eka makhuwana lama vuriwaka amphoras. Hinkwaswo leswi a swi endliwa hi tinhlampfi leti, a swi pakiwa swi tlhela swi rhumeriwa kumbexana eswiphen’wini hinkwaswo swa Israyele ni le tindhawini tin’wana.

Hikwalaho loko Yesu a ha ri laha misaveni, ku phasa tihlampfi, ku tilulamisa swin’we ni ku tixavisa a swi ri bindzu lerikulu eGaleliya. Swi nga ha endleka u anakanya leswaku leswi swi vuyerise vanhu vo tala lava tshamaka endhawini yoleyo hi tlhelo ra ikhonomi. Entiyisweni sweswo a swi nga ri tano. Mukambisisi un’wana u vula leswaku ku phasa tinhlampfi “a ku nga ri bindzu leri munhu a a ti endlela ku rhandza eka rona hilaha vahlayi va Testamente Leyintshwa va manguva lawa va ehleketaka hakona.” A ku ri bindzu leri “a ri lawuriwa hi mfumo naswona a ri vuyerisa vanhu va xiyimo xa le henhla.”

Heroda Antipasi a a ri mulawuri loyi a nga mufumi wa muganga wa Galeliya kumbe hosana leyi hlawuriweke hi Rhoma. Hikwalaho hi yena loyi a a lawula mapato, mahlaluko swin’we ni rifuwo ra ntumbuluko ro tanihi migodi, makhwati, vurimi ni ku phasa tinhlampfi. Swilo sweswo hinkwaswo a ku ri swona leswi Heroda a a kuma mali yo tala ya swibalo eka swona. A hi na byona vuxokoxoko byo tala malunghana ni milawu ya ku hakeriwa ka swibalo hi lembe-xidzana ro sungula eGaleliya. Hambiswiritano, swi vonaka onge maendlelo ya Heroda a ma nga hambani kule ni ya vafumi va Magriki kumbe ni maendlelo ya Varhoma eka swifundzha swin’wana swa le vuxeni. Mpindzulo wo tala lowu a wu kumiwa hi mfumo hikwalaho ka mintirho yin’wana leyi a yi endliwa etikweni swin’we ni lowu a wu kumeka eka rifuwo ra ntumbuluko, wu nga ha va wu nyikiwe vanhu va xiyimo xa le henhla ematshan’weni ya vanhu lava ku nga vona lava tirheke hi matimba.

Ndzhwalo Wa Ku Hakela Xibalo

Eminkarhini ya Yesu, tindhawu ta kahle eGaleliya a ti ri tindhawu ta yindlu ya vuhosi naswona a ti avanyisiwe hi swifundzha leswikulu, ku nga leswi Heroda Antipasi a swi aveleke vanhu van’wana va swiyimo swa le henhla swin’we ni van’wana lava a va fanele va averiwa swona. Vanhu lava a va fumiwa hi yena a va humesa mali leswaku va n’wi hakelela vutomi bya vulovolovo lebyi a byi hanya, va n’wi hakelela matsima lamakulu yo aka, va hakela mali leswaku mintirho hinkwayo yi famba kahle ni tinyiko to hambana-hambana leti a a ti nyika vanghana vakwe ni madoroba. Ndzhwalo wa ku hakela swibalo swin’we ni swin’wana leswi a swi fanele swi hakeriwa hi vanhu, ku vuriwa leswaku a swi va tshikilela swinene.

Heroda u tlhele a rhangela hi ndlela leyi tshikilelaka hi ku lawula mati lama a ma tirhisiwa etikweni. Swi nga ha endleka leswaku bindzu ra ku phasa tinhlampfi a ri lawuriwa hi Heroda hi byakwe kumbe  vanhu lava a va hlawuleke leswaku va lawula swifundzha. Etindhawini leti a ti lawuriwa hi yindlu ya vuhosi, vahakerisi va swibalo kumbe tindhuna ta valuvisi, ku nga vanhu lava fuweke lava nga ni timfanelo to hakerisa swibalo, a va ri ni vulawuri byo endla mintwanano yo karhi ni vaphasi va tinhlampfi leswaku va va ni mpfumelelo wo phasa. Vahlamuseri van’wana va vula leswaku tanihi leswi hofisi ya Matewu ya xibalo a yi ri eKapernawume, ku nga ndhawu leyi tihlampfi a ti kumeka eka yona hi xitalo eLwandle ra Galeliya—swi nga endleka leswaku a a tirhela tindhuna ta valuvisi tanihi “mutirhi wa kwalaho wa le vuhosini loyi a a nyika vanhu van’wana mpfumelelo wo phasa tinhlampfi.” *

Vumbhoni byi kombisa leswaku ku sukela hi lembe-xidzana ro sungula ni ra vumbirhi B.C.E. swibalo swa le Palestina a swi hakeriwa hi nhundzu ematshan’weni yo tirhisa mali. Vaphasi van’wana va tinhlampfi lava nga ni vutshila a va hakela hi 25 ku ya eka 40 wa tiphesente wa tinhlampfi leti va ti phaseke leswaku va kota ku kuma mpfumelelo wa ku tlhela va phasa tin’wana. Matsalwa ya khale ma kombisa leswaku etindhawini tin’wana leti nga ehansi ka vulawuri bya Rhoma, ku phasa tinhlampfi swi tshame swi ri ehansi ka valanguteri va Mfumo. EPisidiya a ku ri ni nawu wo phasa tinhlampfi lowu a wu tiyisekisa leswaku a nga kona loyi a phasaka tinhlampfi handle ka mpfumelelo naswona tinhlampfi ta vona a va ti xavisela tikhampani letikulu ntsena, leti a ti ta xavisela vaxavisi van’wana, leti na tona a ti ri ehansi ka Mfumo naswona a ti fanele ti hakela xibalo.

Swinawa-nawana leswi a swi ri kona ku katsa ni ku hakeriwa ka swibalo, swi endle leswaku mukambisisi un’wana a gimeta hi ku vula leswi, “hosi kumbe murhangeri wa mfumo a a kuma mpindzulo lowukulu kasi hi hala tlhelo mpindzulo wa vaphasi va tinhlampfi a wu nga nyawuli.” Hambi ku ri mpindzulo lowu a wu endliwa hi vanhu van’wana lava a va endla mabindzu man’wana, a wu ri wutsongo hikwalaho ko tshikileriwa hi swibalo. Vahakeri va swibalo a va nga yi toloveli mali leyi a va fanele va yi hakela. Hambiswiritano, ku vengiwa ka vahakerisi va swibalo loku hi dyondzaka hakona eka marungula ya Evhangeli, handle ko kanakana a ku vangiwa hi vavanuna lava a va nga tshembekanga va tlhela va va ni makwanga, lava fuweke hikwalaho ko dyelela vanhu.—Luka 3:13; 19:2, 8.

Vaphasi Va Tinhlampfi Eka Tievhangeli

Tievhangeli ti kombisa leswaku Simoni Petro a a nga ri yexe ebindzwini rakwe ro phasa tinhlampfi. Lava teke va ta pfuna Petro loko a koka rikoka eku phasiweni ka tinhlampfi hi hlori a va ri “vaphasi-kulobye lava nga le byatsweni lebyin’wana.” (Luka 5:3-7) Vakambisisi va vula leswaku “vaphasi va tihlampfi a va endla ‘tinhlengeletano’ . . . leti eka tona a va hlawula leswaku i vamani lava va nga ta pfumeleriwa ku phasa tinhlampfi kumbe leswaku va ta hakela mali muni.” Kumbexana leyi hi yona ndlela leyi vana va Zebediya, Petro, Andriya swin’we ni vaphasi-kulobye a va kuma ha yona mpfumelelo wo ya emahlweni ni bindzu ra vona ro phasa tinhlampfi.

A swi boxiwanga hi ku kongoma eMatsalweni leswaku vaphasi lava va le Galeliya a va ri na wona mabyatso ya vona vini kumbe switirho leswi a va swi tirhisa. Van’wana va ehleketa leswaku a va ri na swona. Entiyisweni ku vuriwa leswaku Yesu u tlute hi byatso ‘lebyi a byi ri bya Simoni.’ (Luka 5:3) Hambiswiritano, buku yin’wana leyi vulavulaka hi mhaka leyi yi vula leswaku “entiyisweni swi nga ha endleka vini va mabyatso a ku ri vahakerisi va swibalo naswona mabyatso wolawo a ma tirhisiwa hi van’wamabindzu.” Ku nga khathariseki leswaku leswi vuriweke i ntiyiso kumbe i mavunwa, Matsalwa ma vula leswaku Yakobo na Yohane a va rhunga tikoka ta vona. Kumbexana vaphasi va tinhlampfi a va sungula ku xavisa tinhlampfi ta vona hi mali ya le hansi kasi loko swi laveka a va thola vatirhi lava nga ta tirha siku rin’we.

Kutani vaphasi va tihlampfi va le Galeliya va lembe-xidzana ro sungula a va ri ni ntirho wo tala ku tlula hilaha u nga anakanyaka hakona. Ebindzwini ra vona a va fanele va tirhisana ni mfumo tanihi leswi a va nga ri na switirhisiwa hinkwaswo. Loko hi anakanyisisa hi mhaka leyi swi hi pfuna leswaku hi ma twisisa ku antswa marungula ya Evhangeli ni marito ya Yesu lama vulavulaka hi ku phasa tinhlampfi swin’we ni vaphasi va tona. Ku tlula kwalaho rungula rero ri tlhela ri hi pfuna ku tlangela ripfumelo ra Petro, Andriya, Yakobo na Yohane. A va ti hanyisa hi ku phasa tinhlampfi. Ku nga khathariseki leswaku xiyimo xa vona xa ikhonomi a xi ri njhani loko Yesu a va vitana, a va tiyimisele ku tshika ntirho lowu a va wu tirha—lowu a va tshembele eka wona leswaku wu va nghenisela mali—leswaku va ta va “vaphasi va vanhu.”—Matewu 4:19.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 25]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Tiva ra Hula

Betsayida

Kapernawume

Magadani

Lwandle ra Galeliya

Yerusalema

Lwandle Leri Feke

[Xihlovo Xa Kona]

Todd Bolen/​Bible Places.com

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Todd Bolen/​Bible Places.com