Xana Tinyeleti Ta Byi Khumba Vutomi Bya Wena?

LOKO u languta etilweni nivusiku u ta swi xiya leswaku xibakabaka xi fana ni nguvu ya ntima leyi nga ni tidayimani ta magidi. Vanhu va sungule ku twisisa mpimo wa tinyeleti ni mpfhuka lowu ti nga eka wona eka malembe-xidzana manharhu ni hafu lama hundzeke. Sweswi hi kona hi sungulaka ku twisisa matimba lama hlamarisaka lama tirhaka eka vuako bya hina.

Ku sukela eku sunguleni, vanhu a va yi xiya ndlela leyi swilo swa le tilweni swi tirhaka ha yona, swilo leswi vonakaka exibakabakeni nivusiku ni ku cinca ka tinguva. (Genesa 1:14) Vo tala va vule marito lama fanaka ni lawa Hosi Davhida wa le Israyele a ma vuleke eka malembe ya 3 000 lama hundzeke loko a ku: “Loko ndzi vona matilo ya wena, mintirho ya tintiho ta wena, n’weti ni tinyeleti leswi u swi lunghiseleleke, xana munhu wa nyama wo va yini lerova u nga n’wi anakanya?”—Pisalema 8:3, 4.

Ku nga khathariseki leswaku ha swi xiya kumbe a hi swi xiyi, swilo leswi nga exibakabakeni swi byi khumba swinene vutomi bya hina. Dyambu leri ku nga nyeleti ya hina leyikulu, hi rona leri hi pfunaka leswaku hi kota ku vona nkarhi, ku leha ka siku ni lembe. N’weti “wu hi byela hi minkarhi leyi vekiweke” kumbe “hi tinguva.” (Pisalema 104:19; Contemporary English Version) Tinyeleti ta va kongomisa vanhu, hambi ku ri lava yaka exibakabakeni hi xibamubamu va kongomisiwa hi tona. Hikwalaho ka sweswo, van’wana va nga ha tivutisa loko tinyeleti ti swi kota ku hi byela swo tala ku tlula ku hi byela hi minkarhi ni tinguva ni ku antswisa ndlela leyi hi swi tlangelaka ha yona swilo leswi Xikwembu xi swi tumbuluxeke. Xana ti nga tlhela ti hi vhumbela hi vumundzuku bya hina kumbe ti hi lemukisa hi makhombo?

Masungulo Ni Xikongomelo Xa Vungoma Bya Swilo Swa Le Mpfhukeni

Mukhuva wa ku languta swilo swa le tilweni leswaku vanhu va tiva hi vumundzuku wu sungule emutini wa khale wa Mesopotamiya naswona swi nga ha endleka leswaku wu sungule hi 3 000 B.C.E. Vangoma vo sungula va swilo swa le mpfhukeni a va swi xiyisisa hi vukheta swilo leswi nga etilweni. Hikwalaho ko kambisisa swilo leswi nga etilweni, ku xiyisisa ndlela leyi tinyeleti ti nga tshama ha yona, ku sunguriwa ka tikhalendara ni ku vhumbiwa ka nkarhi wa ku bola ka dyambu, swi endle leswaku ku sunguriwa sayense ya tipulanete. Kambe vangoma va swilo swa le mpfhukeni va endle swo tala ku tlula ku twisisa ndlela leyi dyambu ni n’weti swi yi khumbaka ha yona ndhawu leyi hi tshamaka eka yona. Va kombisa leswaku ku vangama ka dyambu, n’hweti, tipulanete, tinyeleti swin’we ni ntlawa wa tinyeleti a swo khumba swilo leswi endlekaka laha misaveni ntsena, kambe swi kongomisa ni vutomi bya vanhu. Hi tindlela tihi?

 Vanhu van’wana lava tirhisaka swa vutshunguri va tirhisa vungoma bya swilo swa le mpfhukeni leswaku va vona swikombiso kumbe swilo swo karhi hi vumundzuku, naswona vanhu lava tivaka swikombiso sweswo va swi tirhisa va tlhela va vuyeriwa hi tindlela to hambana-hambana. Vanhu van’wana va vona onge vungoma bya swilo swa le mpfhukeni byi kombisa leswi hi kunguhateriweke swona, ku hi tsundzuxa hi swilo leswi hi faneleke hi swi endla kumbe swilo swin’wana. Ku vuriwa leswaku mhaka yoleyo yi twisiseka kahle hi ku xiyisisa swilo swa nkoka swa le tilweni swin’we ni ndlela leyi swi tirhisanaka ha yona, hi hala tlhelo ku vuriwa leswaku swi sungula ku lawula munhu ku sukela loko a ha ku velekiwa.

Vangoma va khale va swilo swa le mpfhukeni a va ehleketa leswaku misava yi le xikarhi ka vuako naswona tipulanete ni tinyeleti swi pfaleriwe endhawini yin’wana leyikulu ya xirhendzevutana. Hi hala tlhelo, a va vula leswaku dyambu ri famba exikarhi ka tinyeleti lembe ni lembe. Ndhawu leyi ri fambaka eka yona yi vuriwa ecliptic naswona yi avanyiseke hi swiphemu swa 12. Xiphemu xin’wana ni xin’wana xi thyiwe vito endzhaku ka loko dyambu ri hundzile eka xona. Swiphemu sweswo swi hetelele swi va mintlawa ya 12 leyi kombisaka laha tipulanete ni tinyeleti swi nga kona naswona a ku vuriwa leswaku i ndhawu leyi ku tshamaka swikwembu swo karhi. Kambe hi ku famba ka nkarhi, van’wasayense va xiye leswaku dyambu a hi rona ri rhendzelekaka kambe i misava. Loko mhaka leyi yi tshuburiwa, mhaka ya vungoma bya swilo swa le mpfhukeni yi lo namba yi xaxa.

Endzhaku ka loko vungoma bya swilo swa le mpfhukeni byi sungurile eMesopotamiya, byi hangalake emisaveni hinkwayo naswona mindhavuko hinkwayo ya vanhu yi sungule ku byi endla hi tindlela to hambana-hambana. Endzhaku ka loko tiko ra Peresiya ri hlule muti wa Babilona, mukhuva lowu wu tlulele aEgipta, eGrikiya ni le Indiya. Varhumiwa Vamabudha va suke ni mukhuva lowu eIndiya, va ya na wona eAsia Xikarhi, eChayina, eTibet, eJapani ni le Dzonga-vuxa bya Asia. Hambileswi swi nga tiviwiki leswaku mukhuva lowu wu fikise ku yini eMaya, vanhu va kwalaho a va tirhisa mukhuva lowu hi ndlela leyi Vababilona a va wu tirhisa ha yona. Vungoma bya masiku lawa bya swilo swa le mpfhukeni byi sungule eHellenized aEgipta naswona byi khumbe vukhongeri bya Xiyuda, bya Ximoslem ni bya Vujagana.

Tiko ra Israyele a ri nga wu tirhisi mukhuva wolowo naswona a swi ri tano emahlweni ko va ri ya evuhlongeni eBabilona hi lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E. Bibele yi hi byela hi matshalatshala lawa Hosi Yosiya wo tshembeka a ma endleke yo herisa vanhu lava a va mbulukisa switlhavelo eka ‘dyambu, n’weti ni nhlengeleto wa tinyeleti to  karhi ni le ka vuthu hinkwaro ra le matilweni.’—2 Tihosi 23:5.

Laha Mukhuva Lowu Wu Sunguleke Kona

Vungoma bya swilo swa le mpfhukeni byi sekeriwe eka mavonelo lama hoxeke malunghana ni xivumbeko xa vuako hinkwabyo. Kutani swi le rivaleni leswaku mukhuva lowu a wu humi eka Xikwembu. Leswi masungulo ya wona ma nga mavunwa, swi le rivaleni leswaku a ma nge hi byeli ntiyiso malunghana nileswi vumundzuku byi hi khomeleke swona. Ku tsandzeka ka wona ku vonake kahle eka swiendlakalo swimbirhi leswi tsakisaka leswi nga tshama swi va kona ematin’wini.

Hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi ya Babilona Nebukadnetsara, vaprista ni vangoma va swilo swa le mpfhukeni va tsandzekile ku hlamusela norho lowu hosi yi veke na wona. Daniyele muprofeta wa Xikwembu xa ntiyiso, lexi ku nga Yehovha, u vule xivangelo xa kona a ku: “Xihundla lexi hosi yi xi vutisaka vavanuna vo tlhariha, vangoma, vaprista lava endlaka masalamusi ni vangoma va swilo swa le mpfhukeni, a va swi koti ku xi hlamusela hosi. Hambiswiritano, xi kona Xikwembu ematilweni lexi xi nga Muhlavuteri wa swihundla, naswona xi tivise Hosi Nebukadnetsara leswi nga ta humelela exiphen’wini xo hetelela xa masiku.” (Daniyele 2:27, 28) Daniyele a a tshembela eka Yehovha Xikwembu “Muhlavuteri wa swihundla,” ku nga ri eka dyambu, n’weti kumbe tinyeleti, naswona u hlamusele hosi leswi norho wolowo a wu vula swona.—Daniyele 2:36-45.

Vangoma va swilo swa le mpfhukeni va le Maya va tsandzekile ku swi vona ka ha ri emahlweni leswaku muti wa vona wu ta mbundzumuka hi lembe-xidzana ra vukaye C.E. Ku tsandzeka koloko a ko kombisa ntsena leswaku va kanganyisa vanhu, kambe ku tlhela ku xi veka erivaleni xikongomelo xa vona: ku nga ku hambukisa vanhu leswaku va nga titshegi hi Xikwembu leswaku va tiva ntiyiso hi vumundzuku.

Leswi mukhuva lowu wu nga sekeriwangiki entiyisweni, swi hi pfuna leswaku hi tiva musunguri wa wona. Yesu u vule leswi hi Diyavulosi: “A nga yimanga a tiyile entiyisweni, hikuva ntiyiso a wu kona eka yena. Loko a vulavula vunwa, u vulavula hi ku landza mboyamelo wa yena, hikuva i muhembi ni tata wa mavunwa.” (Yohane 8:44) Sathana u tihundzula “ntsumi ya ku vonakala” naswona madimona ma tiendla “vatirheli va ku lulama.” Entiyisweni i vakanganyisi lava tiyimiseleke ku phasa vanhu hi xirimbana xa vona xa vuxisi. (2 Vakorinto 11:14, 15) Rito ra Xikwembu ri paluxa “mintirho hinkwayo ya matimba hi mahlori ya mavunwa ni swihlamariso” tanihi “matirhelo ya Sathana.”—2 Vatesalonika 2:9.

Xivangelo Xo Va U Byi Papalata

Vungoma bya swilo swa le mpfhukeni byi sekeriwe eka mavunwa naswona i nchumu lowu nyenyetsaka eka Xikwembu xa ntiyiso, ku nga Yehovha. (Pisalema 31:5) Hikwalaho ka sweswo, Bibele yi byi sola hi ku helela naswona yi khutaza vanhu leswaku va byi papalata. Eka Deteronoma 18:10-12, Xikwembu xi swi veka erivaleni xi ku: “Ku nga tshuki ku kumiwa eka wena . . . un’wana ni un’wana la endlaka mihlolo kumbe noyi, . . . un’wana ni un’wana la vutisaka mungoma kumbe muvhumbhi lonkulu wa swiendlakalo kumbe un’wana ni un’wana la vutisisaka lava feke. Hikuva vanhu hinkwavo lava endlaka swilo leswi i nchumu lowu nyenyetsaka eka Yehovha.”

 Leswi Sathana ni madimona yakwe ku nga vona va lawulaka vungoma bya swilo swa le mpfhukeni, ku tihlanganisa na byona i ku tlanga hi ndzilo. Tanihi leswi ku tirhisa swidzidziharisi swi nga endlaka leswaku munhu a tikuma se a tirhisana ni vanhu lava swi ngungumerisaka, swi tano ni hi vungoma bya swilo swa le mpfhukeni, ku tihlanganisa na byona swi nga endla leswaku munhu a va ehansi ka mukanganyisi lonkulu, ku nga Sathana. Xisweswo, lava rhandzaka Xikwembu ni ntiyiso va fanele va papalata mukhuva lowu hi ku helela kutani va yingisa ndzayo leyi nga eBibeleni leyi nge: “Vengani leswo biha, mi rhandza leswinene.”—Amosi 5:15.

Vungoma bya swilo swa le mpfhukeni byi endla leswaku vanhu va navela ku tiva hi vumundzuku. Xana sweswo swa koteka? Loko swi ri tano, njhani? Bibele yi hi byela leswaku a hi nge swi koti ku tiva leswi nga ta hi humelela mundzuku, n’hweti leyi taka kumbe lembe leri taka. (Yakobo 4:14) Nilokoswiritano, yi hi byela hileswi nga ta endleka eka vanhu hinkwavo enkarhini lowu taka. Yi hi byela leswaku ku nga ri khale Mfumo lowu hi wu khongelelaka eXikhongelweni xa Hosi wu ta ta. (Daniyele 2:44; Matewu 6:9, 10) Yi tlhela yi hi byela leswaku ku xaniseka ka vanhu ku ta hela ku nga ri khale naswona a ku nge he pfuki ku hi karhatile. (Esaya 65:17; Nhlavutelo 21:4) Ematshan’weni yo byela vanhu leswaku ku ta endleka yini hi vona mundzuku, Xikwembu xi rhamba vanhu etindhawini hinkwato leswaku va dyondza hi xona ni leswi xi nga ta va endlela swona. Hi swi tivisa ku yini sweswo? Bibele yi swi veka erivaleni leswaku ku rhandza ka Xikwembu hileswaku “vanhu va mixaka hinkwayo va ponisiwa naswona va fikelela vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso.”—1 Timotiya 2:4.

Matilo ni hinkwaswo leswi nga eka wona a swi endleriwanga ku lawula vutomi bya hina. Ku ri na sweswo, swi kombisa matimba ya Yehovha ni Vukwembu byakwe. (Varhoma 1:20) Swi hi susumetela ku papalata mavunwa kutani hi tshembela eka Xikwembu ni Rito ra xona ku nga Bibele leswaku hi ta kuma nkongomiso lowunene evuton’wini. “Tshemba Yehovha hi mbilu ya wena hinkwayo naswona u nga titshegi hi ku twisisa ka wena n’wini. N’wi tivise tindlela ta wena hinkwato, kutani yena u ta lulamisa tindlela ta wena.”—Swivuriso 3:5, 6.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

Vamaya a va tirhisa vungoma bya swilo swa le mpfhukeni

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 20]

Vangoma va swilo swa le mpfhukeni va le Maya va tsandzekile ku swi vona ka ha ri emahlweni leswaku muti wa vona wu ta mbundzumuka

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 20]

“Xi kona Xikwembu ematilweni lexi xi nga Muhlavuteri wa swihundla, naswona xi tivise . . . leswi nga ta humelela exiphen’wini xo hetelela xa masiku”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

El Caracol, Ndhawu leyi vanhu a va ya eka yona leswaku va ya vona tinyeleti le Chichén Itzá, Yucatán ni le Mexico hi 750-900 C.E.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 19]

Pages 18 and 19, left to right: Stars: NASA, ESA, and A. Nota (STScI); Mayan calendar: © Lynx/Iconotec com/age fotostock; Mayan astronomer: © Albert J. Copley/age fotostock; Mayan observatory: El Caracol (The Great Conch) (photo), Mayan/Chichen Itza, Yucatan, Mexico/Giraudon/The Bridgeman Art Library