Nghena endzeni

Hundzela eka leswi nga endzeni

Xana Valweri Va Ripfumelo—A Va Lwela Vukreste Kumbe Filosofi?

Xana Valweri Va Ripfumelo—A Va Lwela Vukreste Kumbe Filosofi?

Xana Valweri Va Ripfumelo—A Va Lwela Vukreste Kumbe Filosofi?

VUXAKA bya rimbewu exikarhi ka maxaka ya le kusuhi, ku dlayiwa ka vana ni ku dya nyama ya vanhu i swin’wana swa leswi Vakreste va lembe-xidzana ra vumbirhi C.E a va hehliwa ha swona. Leswi hi swona swi nga endla leswaku vatsari lava tivulaka Vakreste va lwela ripfumelo ra vona. Hi ku famba ka nkarhi, vatsari volavo va tiviwe tanihi valweri va ripfumelo lava a va tiyimisele ku swi veka erivaleni leswaku vukhongeri bya vona a byi na khombo naswona leswi a va swi endla hi xikongomelo xo tsakeriwa hi mfumo wa Rhoma ni hi vanhu.

Leri a ku nga ri rhengu leri olovaka hikuva ku amukeriwa hi mfumo kumbe hi vanhu hakanyingi a swi lava leswaku va endla leswi vona va swi lavaka. Swi nga ha endleka leswaku leswi a swi ta endla leswaku va ya va xanisiwa kumbe ripfumelo ra vona ra Vukreste ri nga ha tekeriwi enhlokweni hikwalaho ka swivangelo leswi nga nyawuriki. Kutani i yini leswi va swi endleke leswaku va lwela ripfumelo ra vona? Hi wahi marhengu lawa va ma tirhiseke? Xana matshalatshala ya vona ma tswale mihandzu yihi?

Valweri Va Ripfumelo Ni Mfumo Wa Rhoma

Hi lembe-xidzana ra vumbirhi ku ya eku sunguleni ka ra vunharhu, valweri va ripfumelo a va ri vanuna lava dyondzekeke. Lava a va dumile exikarhi ka vona a ku ri Justin Martyr, Clement wa le Alexandria na Tertullian. * Mapapila ya vona a ma kongomisiwe eka vuhedeni ni le ka mfumo wa Rhoma hi xikongomelo xo hlamusela ripfumelo ra Vakreste naswona va yi tshahe ko tala Bibele. Ku tlula kwalaho, va hlule vaxanisi va vona, va ala swihehlo leswi a va hehliwa ha swona naswona va vule leswaku Vakreste i vanhu lavanene.

Nchumu lowukulu lowu valweri va ripfumelo a va lava leswaku mfumo wu wu tiva hileswaku Vakreste a hi valala va mufumi kumbe va mfumo. Tertullian u vule leswaku mufumi la fumaka u “vekiwe hi Xikwembu xa hina,” kasi hi hala tlhelo Athenagoras u kombise leswaku vuhosi byi fanele byi nyikiwa swirho swa ndyangu naswona byi fanele byi tirhisana ni van’watipolitiki. Hi ku endla tano, a va ma bakanyela etlhelo marito ya Yesu Kreste, lama nge: “Mfumo wa mina a hi xiphemu xa misava leyi.”—Yohane 18:36.

Valweri va ripfumelo va tlhele va ringanyeta leswaku mfumo wa Rhoma ni vukhongeri bya Vukreste swi fanele swi tirhisana. Hi ku ya hi Melito, mintlawa leyimbirhi a yi ta khomisana eku endleni ka leswaku swilo swi famba kahle. Mutsari la nga tivekiki wa buku leyi vuriwaka The Epistle to Diognetus u tsale leswaku Vakreste i va nkoka laha misaveni, ‘va endla leswaku ku va ni vun’we.’ Hi hala tlhelo, Tertullian u vule leswaku Vakreste va khongelela leswaku swilo swi wu fambela kahle mfumo ni leswaku makumu ya mafambiselo ya swilo ma nga hatli ma fika. Leswi swi endle leswaku Mfumo wa Xikwembu wu nga ha tekeriwi enhlokweni.—Matewu 6:9, 10.

Vukhongeri Lebyi Tivulaka Bya Vukreste Byi Hundzuka Filosofi

Mutivi wa filosofi la vuriwaka Celsus u vungunye Vakreste hi ku vula leswaku i “vatirhi, vaendli va tintangu, varimi, a va dyondzekanga naswona i swiphukuphuku.” Loko valweri va ripfumelo va twa mhaka leyi va hlundzukile. Va sungule ku tirhisa rhengu lerintshwa leswaku va ta tsakeriwa hi vanhu. Hambileswi eku sunguleni a va nga lavi ku twa nchumu hi vutlhari bya misava, sweswi se a va byi amukela. Hi xikombiso, Clement wa le Alexandria, a a languta filosofi tanihi “vukhongeri bya ntiyiso.” Hambileswi Justin a a endla onge a nga lavi ku twa nchumu hi tidyondzo ta vuhedeni, hi yena la nga sungula ku endla swilo hi ku landza maendlelo ya filosofi leswaku a hlamusela ndlela leyi a a yi vula ya Vukreste, naswona a a vula leswaku endlelo leri “a ri na khombo naswona ri ta va vuyerisa.”

Ku sukela kwalaho, xikongomelo xa vona a ku nga ha ri ku lwisana ni filosofi kambe a ku ri ku endla leswaku Vakreste va vona onge dyondzo ya filosofi i ya nkoka ku tlula ya vuhedeni. Justin u te: “Minkarhi yin’wana hi dyondzisa swilo leswi fanaka ni swa vatlhokovetseri ni vativi va filosofi lava mi va xiximaka, kambe swo tala swa leswi hi swi dyondzisaka swi huma eka Xikwembu.” Leswi dyondzo leyi ya filosofi a yi tikomba yi twisiseka, tidyondzo leti a ti vuriwa ta Vukreste ti sungule ku bakanyeriwa etlhelo. Valweri va ripfumelo va vule leswaku tibuku ta Vakreste a ti ri ta khale ku tlula ta Magriki nileswaku vaprofeta va le Bibeleni va hanye emahlweni ka vativi va filosofi va Magriki. Valweri van’wana va ripfumelo va gimete hileswaku leswi vativi va filosofi a va swi dyondzisa a swi huma eka vaprofeta. Va tlhele va vula leswaku Plato a a ri nandza wa Muxe!

Vukreste Byi Soholotiwa

Rhengu leri lerintshwa ri endle leswaku Vukreste byi hlangana ni tidyondzo ta vuhedeni. Swikwembu swa Magriki se a swi fanisiwa ni vanhu lava ku vulavuriwaka ha vona eBibeleni. Yesu a a fanisiwa na Perseus; naswona ku vuriwa leswaku ndlela leyi Danaë a nga ri kuma ha yona khwiri ra Perseus yi fana ni ndlela leyi Mariya a nga ri kuma ha yona khwiri ra Yesu hikuva na yena ku vuriwa leswaku a a nga si tivana ni wanuna.

Tidyondzo tin’wana ti cinciwe hi ku helela. Hi xikombiso, eBibeleni, Yesu u vitaniwa “Logos” leswi vulaka “Rito” ra Xikwembu kumbe Muvulavuleri. (Yohane 1:1-3, 14-18; Nhlavutelo 19:11-13) Swi nga si ya kwihi, Justin u soholote dyondzo leyi ku fana ni mutivi wa filosofi, hi ku tirhisa tinhlamuselo timbirhi ta rito ra Xigriki leri nge logos, a vula leswi ha tona, a ku: i “rito” ni “xivangelo.” U vule leswaku Vakreste va amukele rito leri humaka eka Kreste hi byakwe. Kambe rito leri nge logos ri tirhisiwa eka vanhu hinkwavo, ku katsa ni vahedeni. Kutani u gimete hileswaku lava hanyaka hi ku pfumelelana ni xivangelo xexo i Vakreste hambi ku ri lava vulaka leswaku Xikwembu a xi kona, vo fana na Socrates ni van’wana.

Ku tlula kwalaho, hi ku ringeta ku hlanganisa Yesu na logos, ku nga rito leri humaka eka filosofi ya Xigriki, leri fanisiwaka ni Xikwembu, valweri va ripfumelo ku katsa na Tertullian va endle leswaku Vukreste byi sungula ku tirhisa dyondzo ya Vunharhu-un’we. *

Rito leri nge “moya-xiviri” ri humelela minkarhi yo tlula 850 eBibeleni, naswona hi Xigriki ri humelela minkarhi yo tlula 100. Kahle-kahle ri vula nchumu lowu faka, swivumbiwa leswi hanyaka, ku nga ha va munhu kumbe xiharhi. (1 Vakorinto 15:45; Yakobo 5:20; Nhlavutelo 16:3) Hambiswiritano, valweri va ripfumelo va soholote dyondzo leyi ya Bibele hi ku vula leswaku moya-xiviri wu hambanile ni miri naswona i nchumu lowu nga vonakiki ni lowu nga fiki, ku nga dyondzo ya Plato mutivi wa filosofi. Minucius Felix u yi seketerile dyondzo yoleyo hi ku vula leswaku ku pfuxiwa ka vafi ku sungule endzhaku ka dyondzo ya Pythagoras ya leswaku ku na laha moya-xiviri wu hundzelaka kona. Hakunene nkucetelo wolowo wa Magriki wu va hambanise ni tidyondzo ta le Bibeleni!

Xihoxo Lexi Va Xi Endleke

Valweri van’wana va ripfumelo va xiye nkucetelo lowu filosofi a yi ta va na wona eka ripfumelo ra Vakreste. Hambileswi a va sola vativi va filosofi, a va ma rhandza maendlelo ya filosofi. Hi xikombiso, Tatian, u vule hi ku kongoma leswaku vativi va filosofi a xi kona lexinene lexi va xi endlaka, kambe hi hala tlhelo vukhongeri bya Vukreste a a byi vitana “filosofi ya hina” naswona a a nghene hi nhloko eka tidyondzo ta vativi va filosofi leti nga sekeriwangiki helo. Hi hala tlhelo, Tertullian u sole nkucetelo lowu filosofi ya vuhedeni yi veke na wona eka Vukreste. U tlhele a vula leswaku a a lava ku landzela mikondzo ya “Justin mutivi wa filosofi tlhelo mulweri wa ripfumelo na Miltiades mutivi wa tidyondzo ta tikereke ta filosofi” swin’we ni van’wana. Athenagoras a a tivitana “mutivi wa filosofi wa Mukreste wa le Atena.” Kambe ku vuriwa leswaku Clement yena a a vula leswaku “filosofi yi nga va pfuna Vakreste leswaku va kuma vutlhari ni ku lwela ripfumelo ra vona.”

Ku nga khathariseki mihandzu leyi valweri va ripfumelo va nga ha vaka va yi kumile loko va lwela ripfumelo ra vona, kambe va tlhele va endla xihoxo lexikulu. Hi ndlela yihi? Muapostola Pawulo u tsundzuxe Vakreste leswaku eka matlhari ya moya lawa va nga na wona, a ri kona leri tlulaka “rito ra Xikwembu” leri ‘hanyaka naswona ri nga ni matimba.’ Loko Pawulo a vulavula ha rona u vule leswaku “hi wisa makungu ni swilo hinkwaswo leswi tlakukeke leswi lwisanaka ni vutivi bya Xikwembu.”—Vaheveru 4:12; 2 Vakorinto 10:4, 5; Vaefesa 6:17.

Emahlweni ka vusiku lebyi Yesu a nga fa ha byona, u byele vadyondzisiwa vakwe a ku: “Tiyani timbilu! Misava ndzi yi hlurile.” (Yohane 16:33) Miringo leyi a langutaneke na yona loko a ri laha misaveni a yi ri tsanisanga ripfumelo rakwe kumbe ku endla leswaku a nga tshembeki eka Tata wakwe. Hilaha ku fanaka, muapostola Yohane loyi a nga hanya ku tlula vaapostola hinkwavo u te: “Vuhluri lebyi hluleke misava, hi rona ripfumelo leri ra hina.” (1 Yohane 5:4) Hambileswi valweri va ripfumelo va nga wa va pfuka leswaku va lwela ripfumelo ra Vakreste, va endle xihoxo hi ku amukela maendlelo ya filosofi ya misava. Hi ku endla tano, va pfumele ku kanganyisiwa hi filosofi kutani va hluriwa hi misava ematshan’weni yo yima va tiyile tanihi Vakreste. Ematshan’weni yo va vahluri ni valweri va ripfumelo ra Vakreste va ntiyiso, va wele entlhan’wini wa Sathana, loyi a ‘tihundzulaka ntsumi ya ku vonakala.’—2 Vakorinto 11:14.

Vafundhisi va tikereke ta namuntlha na vona va endla leswi fanaka. Ematshan’weni yo lwela Vukreste hi ku tirhisa Rito ra Xikwembu, va bakanye Bibele kutani va tirhisa filosofi ya misava loko va dyondzisa nileswaku va tsakeriwa hi vanhu kumbe ku endla leswaku va humelela. Ematshan’weni yo lemukisa vanhu hi makhombo ya ku landzela tidyondzo ta misava leti nga sekeriwangiki ematsalweni, va hundzuke vadyondzisi lava tikarhatelaka ku ‘nyangalata tindleve’ ta vayingiseri va vona leswaku va ta tikumela valandzeri. (2 Timotiya 4:3) Lexi twisaka ku vava, na vona va bakanye xitsundzuxo xa muapostola hilaha valweri va ripfumelo vo sungula va nga endla hakona, lexi nge: “Tivoneleni: swi nga ha endleka ku va ni un’wana loyi a nga ta mi phasa hi filosofi ni vuxisi bya hava hi ku ya hi ndhavuko wa vanhu, hi ku ya hi swilo swa masungulo swa misava, ku nga ri hi ku ya hi Kreste.” Kutani hi tsundzuxiwa leswaku “makumu ya vona ma ta ya hi mintirho ya vona.”—Vakolosa 2:8; 2 Vakorinto 11:15.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

^ par. 5 Van’wana va vona a ku ri Quadratus, Aristides, Tatian, Apollinaris, Athenagoras, Theophilus, Melito, Minucius Felix ni van’wana lava a va nga dumanga ngopfu. Vona Xihondzo xo Rindza xa May 15, 2003, matluka 27-29 ni xa March 15, 1996, matluka 28-30.

^ par. 14 Leswaku u kuma rungula leri engetelekeke malunghana ni tidyondzo ta Tertullian, vona Xihondzo xo Rindza xa May 15, 2002, matluka 29-31.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 31]

“Hi wisa makungu ni swilo hinkwaswo leswi tlakukeke leswi lwisanaka ni vutivi bya Xikwembu.”—2 VAKORINTO 10:5

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Hi ku ya hi Justin, ku landzela filosofi a swi nga ‘ri na khombo naswona a swi vuyerisa’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Clement a a languta filosofi tanihi “vukhongeri bya ntiyiso”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Filosofi ya Tertullian yi hoxe xandla eku sunguleni ka dyondzo ya Vunharhu-un’we

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Tatian u vule leswaku Vukreste i “filosofi ya hina”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Vafundhisi va tikereke ta namuntlha na vona va endla leswi nga endliwa hi valweri va ripfumelo vo sungula

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Muapostola Pawulo u lemukise hi ta tifilosofi ni hi vukanganyisi bya vanhu

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 29]

Clement: Historical Pictures Service; Tertullian: © Bibliothèque nationale de France