TINDZIMANA teto ta khale a ti humi eBibeleni. Ku ringana malembe yo tala, a ti tirhiseriwa ku va vanhu va tiyimelela leswaku va langutela vavasati ehansi. Hambi ku ri namuntlha, vanhu van’wana lava hisekelaka etlhelo va tshaha ku suka etibukwini ta vukhongeri leswaku va yimelela swiendlo swa vona swa ku nga khomi kahle vavasati, va vula leswaku vavasati hi vona va nga ni nandzu eku endleni ka leswaku vanhu va va ni swiphiqo namuntlha. Xana hakunene a ku ri xikongomelo xa Xikwembu leswaku vavasati va hlekuriwa ni ku xanisiwa hi vavanuna? Xana Bibele yi ri yini? A hi voneni.

Xana vavasati va rhukaniwe hi Xikwembu?

Doo! Ematshan’weni ya sweswo, “nyoka ya khale, leyi vuriwaka Diyavulosi” hi yona leyi ‘rhukaniweke’ hi Xikwembu. (Nhlavutelo 12:9; Genesa 3:14) Loko Xikwembu xi vula leswaku Adamu a a ta “fuma” nsati wakwe, a xi nga vuli swona leswaku swi lulamile leswaku wanuna a fuma wansati. (Genesa 3:16) Kambe a xi byi boxa ka ha ri emahlweni vuyelo byo biha bya xidyoho xa mpatswa wo sungula.

Xisweswo, ku xanisiwa ka vavasati i vuyelo bya xidyoho xa munhu ku nga ri ku rhandza ka Xikwembu. Bibele a yi ri seketeli vonelo ra leswaku vavasati va fanele va fumiwa hi vavanuna leswaku va ta hakela xidyoho xo sungula.—Varhoma 5:12.

Xana Xikwembu xi vumbe wansati a ri wa xiyimo xa le hansi eka wanuna?

Doo! Genesa 1:27 yi ri: “Xikwembu xi ya emahlweni xi tumbuluxa munhu hi xifaniso xa xona, xi n’wi tumbuluxe hi xifaniso xa Xikwembu; xi va tumbuluxe va ri waxinuna ni waxisati.” Kutani ku sukela eku sunguleni, vanhu—vaxinuna ni vaxisati—va vumbiwe va ri ni vuswikoti byo kombisa timfanelo ta Xikwembu. Hambileswi Adamu na Evha a va hambanile eka ndlela leyi a va languteka ha yona ni matitwelo ya vona, havambirhi ka vona a va nyikiwe xileriso lexi fanaka naswona a va ri ni malunghelo lama fanaka emahlweni ka Muvumbi wa vona.—Genesa 1:28-31.

Emahlweni ko va Evha a vumbiwa, Xikwembu xi te: “Ndzi ta n’wi endlela mupfuni [Adamu], a va muhetisisi wa yena.” (Genesa 2:18) Xana rito leri nge “muhetisisi” ri vula leswaku wansati a ri wa xiyimo xa le hansi eka wanuna? Doo, hikuva rito leri ra Xiheveru ri nga ha tlhela ri vula “mupfuni” kumbe  “mupfuni la tirhisanaka” ni wanuna. Anakanya hi mintirho leyi fambisanaka, leyi endliwaka hi dokodela wa vuhandzuri ni dokodela la titivataka loko va ri karhi va endla vuhandzuri. Xana loyi un’wana a nga humelela entirhweni wakwe loko loyi un’wana a nga ri kona? Doo! Hambileswi dokodela wa vuhandzuri ku nga yena a endlaka vuhandzuri, xana hi yena a nga wa nkoka swinene? A swi tano. Hilaha ku fanaka, Xikwembu xi tumbuluxe wanuna ni wansati leswaku va tirhisana ku nga ri ku phikizana.—Genesa 2:24.

I yini leswi kombisaka leswaku Xikwembu xa khathala hi vavasati?

Leswi Xikwembu xi xi voneke ka ha ri emahlweni xidyoho lexi vavanuna a va ta xi endla, xi vule makungu ya xona leswaku xi sirhelela vavasati. Loko mutsari Laure Aynard ebukwini yakwe leyi nge La Bible au féminin (The Bible in the Feminine Gender) a vulavula hi Nawu wa Muxe lowu vekiweke hi lembe-xidzana ra vu-16 B.C.E. u te: “Hakanyingi loko ntwanano wa Nawu wu vulavula hi wansati, wa n’wi sirhelela.”

Hi xikombiso, Nawu a wu lerise leswaku ku xiximiwa tatana na manana. (Eksoda 20:12; 21:15, 17) A wu tlhela wu lava leswaku vavasati lava tikeke va khomiwa hi ndlela leyinene. (Eksoda 21:22) Ninamuntlha, nsirhelelo lowu nyikeriwaka hi milawu yoleyo ya Xikwembu wa ha ri lowu tlakukeke ku hambana ni malunghelo ya le nawini lawa vavasati van’wana va nga riki na wona eswiphen’wini swo tala swa misava. Kambe ku ni swo tala leswi kombisaka leswaku Xikwembu xa khathala hi vavasati.

Nawu lowu Yehovha Xikwembu a wu nyikeke tiko ra Israyele a wu pfuna vanhu—vavanuna ni vavasati—leswaku va vuyeriwa hi tlhelo ra nyama, va tshama va basile emahanyelweni ni leswaku va tshama va ri ni vuxaka lebyinene na Yehovha. Ntsena loko va yingisa, tiko a ri ta ‘tlakusiwa ri va ehenhla ka matiko hinkwawo ya misava.’ (Deteronoma 28:1, 2) Xana a ku ri wihi ntirho wa wansati hi ku ya hi Nawu? Xiya leswi landzelaka.

1. Ntshunxeko. Ku hambana ni vavasati va le matikweni man’wana yo tala ya le minkarhini ya khale, wansati wa Muisrayele a a tiphina hi ntshunxeko  lowukulu. Hambileswi wanuna a a nyikiwe ntirho wa ku va nhloko ya ndyangu, wansati a a ta ‘vona nsimu kutani a yi xava’ ni ku ‘rima nsimu ya vhinya’ hi ku seketeriwa hi nuna wakwe. Loko a ri ni vuswikoti bya ku phota ni ku rhunga, a a ta swi kota ku va ni bindzu rakwe. (Swivuriso 31:11, 16-19) Ehansi ka Nawu wa Muxe, vavasati a va tekiwa tanihi vanhu lava nga ni timfanelo ta vona vini.

Le Israyele wa khale, vavasati a va tlhela va va ni ntshunxeko wo va ni vuxaka ni Xikwembu. Bibele yi vulavula hi Hana, loyi a khongeleke eka Xikwembu hi timhaka takwe kutani a endla xihlambanyo exihundleni. (1 Samuwele 1:11, 24-28) Wansati wa le mutini wa Xunemi a a tala ku ya eka muprofeta Elixa hi masiku ya Savata. (2 Tihosi 4:22-25) Vavasati vo tanihi Debora na Hulida va tirhisiwe hi Xikwembu tanihi vayimeri va xona. Lexi tsakisaka, vavanuna lava dumeke ni vaprista a va lava nkongomiso eka vona.—Vaavanyisi 4:4-8; 2 Tihosi 22:14-16, 20.

2. Mfanelo yo kuma dyondzo. Leswi vavasati a va ri xiphemu xa ntwanano wa Nawu, a va va kona loko ku hlayiwa Nawu, leswi a swi va nyika nkarhi wo dyondza. (Deteronoma 31:12; Nehemiya 8:2, 8) A va tlhela va kuma ndzetelo wa leswaku va kota ku nghenelela eka swiyenge swo karhi swa vugandzeri bya le rivaleni. Hi xikombiso, swi nga ha endleka leswaku vavasati van’wana a va endla “ntirho lowu hleriweke” etabernakeleni, loko van’wana va yimbelela eka khwayere ya vavanuna ni vavasati.—Eksoda 38:8; 1 Tikronika 25:5, 6.

Vavasati vo tala a va ri ni vutivi ni vuswikoti bya ku fambisa bindzu leri humelelaka. (Swivuriso 31:24) Ku hambana ni ndhavuko wa matiko man’wana ya nkarhi wolowo—lawa eka wona tatana a a dyondzisa vana vakwe va majaha a ri swakwe—manana la nga Muisrayele a a fanele a hoxa xandla eku dyondziseni ka vana vakwe va majaha kukondza va kula. (Swivuriso 31:1) Swi le rivaleni leswaku vavasati va le Israyele wa khale a va dyondzekile.

3. Ku xiximiwa. Milawu ya Khume yi swi veke erivaleni yi ku: “Xixima tata wa wena ni mana wa  wena.” (Eksoda 20:12) Eka swivuriso swa Hosi Solomoni wo tlhariha, ha hlaya: “N’wananga, yingisa ndzayo ya tata wa wena, naswona u nga wu fularheli nawu wa mana wa wena.”—Swivuriso 1:8.

Nawu a wu katsa minkongomiso leyi nga ni vuxokoxoko malunghana ni ndlela leyi vanhu lava nga tekanangiki va faneleke va khomana ha yona, va kombisa xichavo eka vaxisati. (Levhitika 18:6, 9; Deteronoma 22:25, 26) Wanuna lonene a a fanele a anakanyela ku tsana ka nyama ka nsati wakwe ni loku fambisanaka ni ndlela leyi a vumbiweke ha yona.—Levhitika 18:19.

4. Ku sirheleriwa ka timfanelo ta vona. ERitweni rakwe, Yehovha u tihlamusela tanihi “tata wa vana lava nga riki na tatana ni muavanyisi wa tinoni.” Hi marito man’wana, a a ri Musirheleri wa lava timfanelo ta vona a ti nga sirheleriwanga hi tatana kumbe nuna wa vona. (Pisalema 68:5; Deteronoma 10:17, 18) Xisweswo, siku rin’wana loko noni leyi a yi ri nsati wa muprofeta yi khomiwe hi ndlela yo biha hi mulondzi, Yehovha u nghenelerile hi ku tirhisa singita leswaku yi ta hambeta yi hanya ni ku tshama yi ri ni xindzhuti.—2 Tihosi 4:1-7.

Emahlweni ko va Vaisrayele va nghena eTikweni leri Tshembisiweke, Selofehada loyi a a ri nhloko ya ndyangu u fe a ri hava n’wana wa mufana. Hikokwalaho, vana vakwe va ntlhanu vaxisati va kombele Muxe leswaku a va nyika “ndzhaka” eTikweni leri Tshembisiweke. Yehovha u va nyike swo tala ku tlula leswi va swi kombeleke. U byele Muxe a ku: “Va [nyike] ndzhaka exikarhi ka vamakwavo va tata wa vona, u fanele u va hundzisela ndzhaka ya tata wa vona.” Ku sukela enkarhini wolowo, vavasati eIsrayele a va ta kuma ndzhaka eka vatata wa vona ni ku yi hundzisela eka vana va vona.—Tinhlayo 27:1-8.

Ehansi ka Nawu wa Muxe, vavasati a va xiximeka naswona malunghelo ya vona a ya xiximiwa. Hambiswiritano, ku sukela hi lembe-xidzana ra vumune B.C.E., vukhongeri bya Xiyuda byi sungule ku hlohloteriwa hi ndhavuko wa Xigriki, lowu a wu va langutela ehansi vavasati.—Vona bokisi leri nge “Ku Languteriwa Ehansi Ka Vavasati Eka Matsalwa Ya Khale.”

Hi xikombiso, mutlhokovetseri wa Mugriki Hesiod (loyi a hanyeke hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E.) u vule leswaku swiphiqo leswi vanhu va nga na swona swi vangiwa hi vavasati. Eka Theogony yakwe, u vulavule hi “rixaka ra vavasati leri nga ni khombo, leri hanyaka exikarhi ka vavanuna lava vangeriwaka swiphiqo leswikulu.” Mhaka leyi yi sungule ku duma eka vukhongeri bya Xiyuda hi lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Buku ya Milawu ya Vayuda [Talmud] leyi hlengeletiweke ku sukela hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. ku ya emahlweni, yi nyike vavanuna xilemukiso lexi: “Mi nga buli ngopfu ni vavasati tanihi leswi swi nga ta endla leswaku mi tikhoma hi ndlela yo biha.”

Eka malembe-xidzana lama landzeleke, ku nga tshembiwi loku ka vavasati ku wu khumbe swinene ntirho wa vavasati va Vayuda. Enkarhini wa  Yesu, vavasati a va nga ri na lunghelo ra ku nghena etindhawini tin’wana ta le tempeleni handle ka le Hubyeni ya Vavasati. Dyondzo ya vukhongeri a yi ri ya vavanuna ntsena naswona swi nga ha endleka leswaku vavasati a va hambanisiwa ni vavanuna emasinagogeni. Talmud yi tshaha Rhabi un’wana loyi a nga vula a ku: “Un’wana ni un’wana loyi a dyondzisaka n’wana wakwe wa nhwanyana Torah [Nawu] u n’wi dyondzisa swilo swo biha.” Hi ku hlamusela langutelo ra Xikwembu hi ndlela leyi hoxeke, varhangeri va vukhongeri bya Xiyuda va dyondzise vavanuna vo tala ku venga vavasati.

Loko Yesu a ri laha misaveni, u xiye xihlawuhlawu xo tano lexi a xi dzime timitsu eka mindhavuko. (Matewu 15:6, 9; 26:7-11) Xana tidyondzo teto ti cince ndlela leyi a a va languta ha yona vavasati? Xana hi nga dyondza yini eka mahanyelo ni langutelo rakwe? Xana Vukreste bya ntiyiso byi tise ntshunxeko eka vavasati? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.