Vanhu vo tala eMfun’weni wa Rhoma, a va endliwa mahlonga kumbe va tlhakisiwa loko matiko ya vona ma hluriwile. A va tekiwa va ya xavisiwa laha a va nga ha ta swi kota ku tlhela va vona mindyangu ya vona.

Mahlonga yo tala a ma tirha ku vava etimayini kasi lama tirhaka emapurasini ni le makaya, a swi ma fambela kahle. Hlonga a ri ta sindzisiwa ku ambala sindza ra nsimbi enhan’wini, leri a ri tsariwe leswaku loyi a nga ta kuma hlonga rolero a ri tlherisela eka n’wini wa rona u ta hakeriwa. Lawa a ma tshamela ku baleka a ma funghiwa emimombyeni ya wona hi letere ra F leri yimelaka fugitivus (mubaleki).

Bibele eka buku ya Filemoni yi vulavula hi muapostola Pawulo loyi a rhumeleke Onesima, ku nga hlonga leri a ri balekele n’wini wa rona Filemoni. Hambileswi Filemoni a a ri ni mfanelo yo xupula Onesima, Pawulo u n’wi kombele leswaku a ‘n’wi amukela hi musa,’ hi rirhandzu ni hi xinghana.—Filemoni 10, 11, 15-18.

Finikiya, ku nga muti lowu swi nga ha endlekaka a wu ri laha namuntlha ku nga tiko ra Lebanon, a wu tiveka hi tidayi ta wona ta xivunguvungu ta le Tiri, leti thyiweke vito hi ku landza muti wa Tiri. Hosi Solomoni wa le Israyele wa khale a a endle tempele hi “voya lebyi pendiweke byi va bya xivunguvungu” lebyi a byi endliwe hi munhu loyi a ri ni vuswikoti wa le Tiri. (2 Tikronika 2:13, 14)

Dayi ya xivunguvungu ya le Tiri a yi ri ya risima hi nkarhi wolowo ngopfu-ngopfu hi leswi a swi tika ku yi endla. Xo sungula, vaphasi va tinhlampfi a va phasa tihumba to tala leti vuriwaka ti-murex * elwandle. A ku laveka 12 000 wa tona ku va ku endliwa nguvu yin’we. Endzhaku ka sweswo, a va teka tihumba leti va ti susa swiphambati leswaku va kota ku humesa tinhlaribya ta dayi. Vaendli va dayi a va hlanganisa dayi yoleyo ni munyu kutani va swi aneka edyambyini ku ringana masiku manharhu. Kutani a va swi chela eka xibya lexi pfalekaka kutani va swi virisa hi mati ya le lwandle ku ringana masiku yo hlayanyana.

Ku ringana madzana ya malembe, Vafenikiya a va ri ni vuswikoti byo endla xivunguvungu xa le Tiri ni ku xi xavisa hi leswi a va ri ni mabindzu naswona a va fuma matiko yo tala. Ku kumeke swilo leswi kombisaka leswaku a va endla dayi ekusuhi ni Lwandle ra Mediteraniya ni le vupela-dyambu bya Cádiz le Spain.