Eka mutsari loyi wa khale wa Bibele, vutomi lebyi vanhu va byi hanyaka a byi ringani nikatsongo ni vukona bya misava. Entiyisweni, se ku hundze magidi ya malembe switukulwana swi ta swi tlhela swi hundza kambe Misava yi lo tserhe yi hambeta yi va kaya ra swilo leswi hanyaka ku ta fikela ni namuntlha.

Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, laha misaveni ku ve ni ku cinca lokukulu swinene hi ndlela leyi hlamarisaka. Emalembeni ya kwalomu ka 70 kumbe ku tlula ku ve ni ku antswisiwa ka swa vutleketli, tindlela to vulavurisana ni swi tirhisiwa swin’wana swa thekinoloji leswi endleke leswaku ku va ni ku cinca lokukulu ka ikhonomi. Vanhu vo tala va hanya vutomi lebyi eku sunguleni a swi vonaka onge a swi nge koteki ku byi hanya. Ku sukela hi nkarhi wolowo ku ta fikela sweswi, nhlayo ya vanhu laha misaveni yi phindheke kanharhu.

Kambe swilo leswi hinkwaswo swi ve ni vuyelo byo karhi lebyi nga tsakisiki. Leswi vanhu va swi endlaka ku vuriwa leswaku hi swona leswi onhaka misava naswona ku nga ri khale swi ta endla leswaku fambiselo ra ntumbuluko ri nga ha swi koti ku sirhelela swilo leswi hanyaka. Van’wasayense van’wana va vula leswaku hi hanya enkarhini lowu vanhu va onhaka misava swinene ku tlula rini na rini.

Bibele yi profete hi nkarhi lowu vanhu va nga ta ‘onha misava.’ (Nhlavutelo 11:18) Van’wana va tivutisa loko hakunene hi hanya enkarhini wolowo. Xana va ta hambeta va yi onha ku fikela kwihi? Xana vanhu va ta onha misava hi ku helela?

Xana misava yi ta onhiwa hi ku helela? Van’wasayense van’wana va vula leswaku ndlela leyi vanhu va onhaka misava ha yona, yi endla swi tika ku hlamula xivutiso lexi. Leswi swi va endla va karhateka hikuva swi nga ha endleka leswaku ku fika nkarhi lowu maxelo ma nga ta cinca hi xitshuketa ivi ma vanga khombo.

Hi xikombiso, anakanya hi Ayisi leyi funengeteke ndhawu leyikulu le Vupela-dyambu bya Antarctic. Van’wana va kholwa leswaku loko maxelo ma ya ma nyanya ku hisa swi ta endla leswaku ayisi leyi yi n’oka yi kala yi hela. Leswi swi ta vangiwa hikwalaho ka leswi ayisi leyi hi ntumbuluko yi sivelaka miseve ya dyambu. Kambe loko ayisi yoleyo yi ya yi n’oka, le hansi ka lwandle leswi ku nga ta ka ku nga ha sirheleriwanga hi nchumu ku ta va ekhombyeni ro hlaseriwa hi miseve ya dyambu. Miseve yoleyo yi ta fikelela le ndzeni-ndzeni ka lwandle, leswi swi nga ta endla leswaku ayisi yoleyo yi n’oka yi kala yi hela. Mati lama nga ta tala elwandle hikwalaho ka leswi ayisi yi nga ta va yi n’okile ma nga vanga mhangu yo chavisa swinene leyi nga dlayaka vanhu va madzana ya timiliyoni.

Ku sunguriwe tindlela to hambana-hambana to langutana ni xiphiqo xa ku onhiwa ka mbango lexi hi langutaneke na xona. Endlelo rin’wana leri ku nga khale ri tirhisiwa ri vuriwa ku herisa vusweti ni ku khathalela mbango laha misaveni. Xana vuyelo byi ve byihi?

Lexi twisaka ku vava hileswaku ku onhiwa ka misava ku hambeta ku nyanya swinene emisaveni hinkwayo. Vanhu va tirhisa ngopfu swilo swa ntumbuluko ku tlula ndlela leyi misava hi yoxe yi swi tirhisaka ha yona. Xana swi kona leswi nga endliwaka emhakeni leyi? Mutivi un’wana wa ikholoji u ri: “Entiyisweni a hi swi tivi leswaku hi fanele hi yi khoma njhani misava.” Leswi swi tiyisekisa marito lama nga eBibeleni lama nge: “Munhu loyi a fambaka a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.”—Yeremiya 10:23.

Kambe Bibele ya hi tiyisekisa leswaku Xikwembu lexi nga Muvumbi a xi nge va pfumeleli vanhu leswaku va onha misava hi ku helela. Pisalema 115:16 yi ri: ‘Misava Xikwembu xi yi nyike vana va vanhu.’ Hakunene pulanete ya hina i ‘nyiko leyinene’ leyi humaka eka Tata wa hina wa le tilweni. (Yakobo 1:17) Xana Xikwembu xi nga hi nyika nyiko leyi leswaku yi va ya xinkarhana? Doo! Sweswo swi vonaka kahle eka ndlela leyi pulanete ya hina yi tumbuluxiweke ha yona.

Buku ya Bibele ya Genesa yi hlamusela ndlela leyi Xikwembu xi yi tumbuluxeke kahle ha yona misava. Ku vuriwa leswaku eku sunguleni misava “a yi nga ri na xivumbeko, yi nga ri na nchumu naswona a ku ri ni munyama.” Kambe, “mati” ku vulavuriwe ha wona hi ku kongoma, tanihi leswi ma nga ya nkoka eka swilo leswi hanyaka laha misaveni. (Genesa 1:2) Hiloko Xikwembu xi ku: “Ku vonakala a ku ve kona.” (Genesa 1:3) Xikan’we-kan’we miseve ya dyambu yi sungule ku tlhava exibakabakeni hi loko ku va ni ku vonakala emisaveni ro sungula. Ku sukela kwalaho, ku ve ni ndhawu leyi omeke ni malwandle. (Genesa 1:9, 10) Endzhakunyana ku ve ni “byanyi, swimila leswi vekaka mbewu hi mixaka ya swona ni mirhi leyi tswalaka mihandzu.” (Genesa 1:12) Swilo swa nkoka leswi a swi ta sirhelela swilo leswi hanyaka, swo tanihi fotosintesisi naswona swi ve kona. Xana xikongomelo xa ku lunghiseleriwa ka misava hi ndlela leyi leyikulu a ku ri xihi?

Esaya muprofeta wa khale u hlamusele Xikwembu tanihi “muvumbi wa misava ni Muendli wa yona, yena loyi a yi simekeke yi tiya, loyi a nga yi tumbuluxelangiki swa hava, loyi a yi vumbeke leswaku ku akiwa eka yona.” (Esaya 45:18) Swi le rivaleni leswaku xikongomelo xa Xikwembu hi misava hileswaku vanhu va tshama eka yona hilaha ku nga heriki.

Lexi twisaka ku vava, vanhu va yi khome hi ndlela yo biha nyiko leyi yo xonga swinene leyi humaka eka Xikwembu lerova va kala va yi onha. Hambiswiritano, xikongomelo xa Muvumbi a xi se cinca. Wanuna un’wana wa khale u te: “Xikwembu a xi fani ni munhu leswaku xi nga hemba, naswona a hi n’wana wa munhu leswaku xi nga tisola. Loko xona xi swi vurile, xana a xi nge swi endli?” (Tinhlayo 23:19) Ntiyiso wa mhaka hi leswaku, ematshan’weni yo va Xikwembu xi pfumelela misava yi onhiwa hi ku helela, nkarhi wa xona leswaku xi ta “lovisa lava onhaka misava,” wu le kusuhi swinene.—Nhlavutelo 11:18.

Eka Dyondzo yakwe ya le Ntshaveni leyi dumeke swinene, Yesu Kreste u te: “Va tsaka lava nga ni moya wo rhula, hikuva va ta dya ndzhaka ya misava.” (Matewu 5:5) Endzhakunyana ka nkarhi, eka dyondzo yoleyo Yesu u hlamusele ndlela leyi misava a yi ta sirheleriwa ha yona eku onhiweni. U byele valandzeri vakwe leswaku va khongela va ku: “Mfumo wa wena a wu te.  Ku rhandza ka wena a ku endleke emisaveni, hilaha ku endlekaka hakona etilweni.” Mfumo wa Xikwembu, wu ta hetisisa xikongomelo xa Xikwembu hi misava.—Matewu 6:10.

Malunghana ni ku cinca lokukulu loku Mfumo wolowo wu nga ta ku endla, Xikwembu xi ri: “Waswivo, ndzi endla swilo hinkwaswo swi va leswintshwa.” (Nhlavutelo 21:5) Xana leswi swi vula leswaku Xikwembu xi ta siva misava leyi hi ku va xi tumbuluxa yin’wana leyintshwa? Nikatsongo, phela a ku na lexi hoxeke hi pulanete leyi ya hina hi yoxe. Ematshan’weni ya sweswo, Xikwembu xi ta herisa vanhu lava la va nga ni vutihlamuleri eku onhiweni ka pulanete ya hina, vanhu volavo “lava onhaka misava” i tihulumendhe leti simekiweke hi vanhu leti fumaka namuntlha. Tihulumendhe leti ti ta siviwa hi “tilo lerintshwa ni misava leyintshwa,” ku nga Mfumo wa Xikwembu lowu nga ta fuma misava hinkwayo.—Nhlavutelo 21:1.

Xikwembu xi ta tlhela xi endla leswaku ntumbuluko wu vuyela exiyin’weni xa wona leswaku wu hambeta wu sirhelela vutomi. Malunghana ni leswi Xikwembu xi nga ta swi endla mupisalema u huhuteriwe ku tsala a ku: “U hundzuluxele nyingiso wa wena emisaveni, leswaku u ta yi nyika hi vutalo; u yi fuwisa swinene.” Vuyelo bya kona ku ta va misava leyi nga paradeyisi leyi nga ni ndzalo ya swakudya, maxelo lamanene ni mikateko leyi humaka eka Xikwembu.—Pisalema 65:9-13.

Hi ku tirhisa matsalana wakwe Pyarelal, mufi Mohandas Gandhi loyi a a ri murhangeri wa Maindiya u te: “Misava yi humesa swilo leswi ringaneke swo enerisa swilaveko swa vanhu ku nga ri ku enerisa makwanga ya vanhu.” Mfumo wa Xikwembu wu ta lulamisa lexi vangaka swiphiqo swa misava hi ku va xi tisa ku cinca etimbilwini ta vanhu. Muprofeta Esaya u profete leswaku ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, vanhu “a va nge endli swo biha kumbe ku onha” misava kumbe ku onhelana. (Esaya 11:9) Namuntlha vanhu va timiliyoni lava humaka eka mindhavuko ni swiyimo swo hambana-hambana va le ku dyondzeni hi milawu ya Xikwembu. Va dyondzisiwa ku rhandza Xikwembu ni vanhu van’wana, ku va ni moya wo nkhensa, ku khathalela mbango, ku hlayisa ntumbuluko ni ku hanya vutomi lebyi kombisaka ku seketela xikongomelo xa Muvumbi hi misava. Va hlomiseriwa ku ya hanya emisaveni leyi nga paradeyisi.—Eklesiasta 12:13; Matewu 22:37-39; Vakolosa 3:15.

Rungula ra Genesa leri vulavulaka hi ku tumbuluxiwa ka swilo ri gimeta hi marito lama nge: “Xikwembu xi vona hinkwaswo leswi xi swi endleke, kutani waswivo, a swi ri swinene ngopfu.” (Genesa 1:31) Ntiyiso wa mhaka hi leswaku, Xikwembu a xi nge pfumeli leswaku misava leyi yo saseka yi onhiwa hi ku helela. Swa tsakisa ku tiva leswaku vumundzuku bya misava ya hina byi le mavokweni ya Muvumbi wa hina loyi a nga ni rirhandzu, ku nga Yehovha Xikwembu. U hi tshembisa leswi: “Lavo lulama va ta dya ndzhaka ya misava, va ta tshama eka yona hi masiku.” (Pisalema 37:29) Onge na wena u nga va un’wana wa vanhu “lavo lulama” lava nga ta tshama laha misaveni hilaha ku nga riki na makumu.