“Ndzi yime ekusuhi ni xitimela lexi a xi tsutsuma swinene emuhochweni. Sweswo a swi endla leswaku hi nkarhi wolowo ndzi rivala hi swiphiqo swa mina.”—Leon.  *

“Loko ndzi tlulela ematini ku suka endhawini ya le henhla swinene, swi endle leswaku ndzi rivala hi swiphiqo swa mina swa xinkarhana. Hakanyingi a swi ndzi tsakisa, hambileswi a ndzi pfa ndzi chava.”—Larissa.

Ku fana na Leon na Larissa, vantshwa vo tala va tsakisiwa hi mitlango leyi nga ni khombo. Xana na wena wa swi navela ku yi ringeta? Loko swi ri tano, xihloko lexi xi ta ku pfuna.

U nga godzomberiwa hi mitlango leyi nga ni khombo. Yi nga ha endla u tsaka swa xinkarhana kambe yi ta lava leswaku u tlhela u yi endla. Ku fana na Leon, Marco na yena u yime ekusuhi ni xitimela lexi a xi tsutsuma emuhochweni naswona u ri: “Swi ndzi tsakise swa xinkarhana kambe a swi lava leswaku ndzi tshamela ku swi endla leswaku ndzi tsaka.”

Justin loyi a tshwiririkeke hi tintangu ta mavhilwa a khomelele timovha leti nga ku tsutsumeni u ri: “Ntsako lowu a ndzi va na wona hi nkarhi wolowo a wu endla leswaku ndzi lava ku tlhela ndzi swi endla. A ndzi lava leswaku vanhu va ndzi navela kambe khombo ra kona ndzi hetelele ndzi vavisekile.”

Ku chava vanghana swi nga ku hoxa ekhombyeni. Jaha leri vuriwaka Marvin ri ri: “Vanghana va mina va ndzi sindzise ku khandziya muako wo leha swinene ndzi nga tisirhelelanga, va ku: ‘Khandziya u ta swi kota.’ A ndzi chuhile loko ndzi ri karhi ndzi khandziya.” Larissa loyi a boxiweke eku sunguleni u ri: “Ndzi endle leswi vanhu van’wana a va swi endla. A ndzi landzelela vanhu.”

Van’wana va hoxa tivhidiyo ta vanhu lava tlangaka mitlango leyi nga ni khombo eka Internet, hi xikongomelo xo va ndhundhuzela ni ku endla leswaku mitlango yoleyo yi vonaka yi nga ri na khombo. Tivhidiyo toleto ti voniwa hi vanhu vo tala hi xinkarhana, leswi endlaka vatlangi volavo va duma.

Hi xikombiso, tivhidiyo tin’wana leti dumeke ti kombisa vanhu va ri karhi va tsutsuma va tlulatlula ehenhla ka tiyindlu ni switepisi, va khandziya makhumbi kumbe va tlula etindhawini leti nga ni khombo naswona va nga tisirhelelanga. Sweswo swi nga ku endla u anakanya leswaku mitlango yoleyo a yi na khombo ngopfu  ni leswaku vanhu hinkwavo va yi endla. Kutani u nga ha hetelela u lava ku tlanga mitlango yoleyo leyi nga ha vekaka vutomi bya wena ekhombyeni.

Ku ni tindlela letinene ni leti nga riki na khombo leti u nga kombisaka vuswikoti bya wena ha tona. Bibele yi ri: “Ku letela miri swa pfuna katsongo.” (1 Timotiya 4:8) Kambe Matsalwa ma tlhela ma ku tsundzuxa leswaku u “hanya hi mianakanyo yo hluteka.” (Tito 2:12) U nga swi endlisa ku yini sweswo?

Tiva makhombo ya kona. Bibele yi ri: “Un’wana ni un’wana wo tlhariha u ta endla swilo hi ku tiva, kambe xihunguki xi ta hangalasa vuphukuphuku hinkwako-nkwako.” (Swivuriso 13:16) Loko u nga si hlawula ntlango wo karhi, sungula hi ku tiva makhombo lama nga vaka kona. Tivutise, ‘Xana ndzi ta veka vutomi bya mina ekhombyeni kumbe ndzi vaviseka swinene hikwalaho ka ntlango lowu?’—Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: Swivuriso 14:15.

Hlawula vanghana lava xiximaka vutomi. Vanghana va ntiyiso a va nge ku khutazi ku endla swilo leswi nga ni khombo kumbe ku ku sindzisa ku endla nchumu lowu u nga wu laviki. Larissa u ri: “Vanghana lavanene va ndzi pfunile leswaku ndzi endla swiboho leswinene hi mitlango leyi a ndzi lava ku yi tlanga. Loko ndzi cince vanghana, vutomi bya mina byi cincile.”—Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: Swivuriso 13:20.

Tiphine hi ku endla swilo leswi u swi kotaka handle ko veka vutomi bya wena ekhombyeni. Buku leyi nge Adolescent Risk Behaviors yi ri: “Loko munhu a kula hi loko a dyondza ku tiyimela eka swiboho swakwe.” U nga tiphina hi ku tlanga mitlango leyi u yi rhandzaka endhawini leyi sirhelelekeke ni ku ambala swo tisirhelela.

Ti xixime. Vanhu va ta xixima vuswikoti lebyi u nga na byona byo tlhantlha swiphiqo ku nga ri ku xixima leswi u swi endlaka leswaku u tlanga mitlango leyi nga vekaka vutomi bya wena ekhombyeni. Larissa u ri: “Ntlango wa ku tlulela ematini ku suka endhawini ya le henhla swinene wu endle leswaku ndzi endla swilo swo tala leswi a swi ta veka vutomi bya mina ekhombyeni. A swi ta va swinene loko a ndzi dyondze ku ala to ho suka.”

Leswi u faneleke u swi tsundzuka: Ku ri ni ku tlanga mitlango leyi nga vekaka vutomi bya wena ekhombyeni, kombisa leswaku u byi teka byi ri bya nkoka vutomi hi ku hlawula vuhungasi lebyi nga riki na khombo.—Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: Swivuriso 15:24.