1, 2. (a) Vukati byi sungule njhani? (b) I yini leswi wanuna ni wansati wo sungula a va fanele va swi teke swi ri swa nkoka hi vukati? (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni ka xihloko lexi.)

I SWA ntumbuluko leswaku vanhu va tekana. Ku kambisisa masungulo ni xikongomelo xa vukati swi nga hi pfuna leswaku hi va ni langutelo lerinene hi byona ni ku tiphina hi mikateko leyi vaka kona hikwalaho ka byona. Endzhaku ka loko Xikwembu xi vumbe wanuna wo sungula Adamu, xi n’wi nyike vutihlamuleri byo thya swiharhi mavito. Kambe “munhu a a ri hava mupfuni la nga muhetisisi wakwe.” Kutani Xikwembu xi etlerise Adamu vurhongo lebyikulu, ivi xi teka rimbambu rakwe xi vumba wansati ni ku tlhela xi n’wi nyika yena. (Hlaya Genesa 2:20-24.) Xisweswo, vukati i nyiko leyi humaka eka Xikwembu.

² Yesu u vule leswaku i Yehovha a vuleke marito lama nge: “Wanuna u ta siya tata wakwe ni mana wakwe naswona u ta namarhela nsati wakwe, kutani lavambirhi va ta va nyama yin’we.” (Mat. 19:4, 5) Leswi Xikwembu xi tekeke rimbambu ra Adamu ku vumba wansati wo sungula, mpatswa lowu wu fanele wu swi xiyile leswaku i nyama  yin’we. Yehovha a nga swi lavi leswaku vatekani va dlaya vukati kumbe va rhandzana ni vanhu van’wana.

3. A ku ri xihi xikongomelonkulu xa vukati?

³ Adamu a a tsakile hi nsati wakwe loyi hi ku famba ka nkarhi a n’wi thyeke Evha. Leswi a a ri “muhetisisi” wakwe a ta va “mupfuni wa yena” naswona siku ni siku a va ta tsaka swin’we tanihi nuna ni nsati. (Gen. 2:18) Xikongomelonkulu xa vukati a ku ri ku tata misava. (Gen. 1:28) Hambileswi vana va va rhandzaka vatswari va vona, a va ta va siya leswaku va nghenela vukati ni ku sungula mindyangu ya vona. Vanhu a va ta tata misava ni ku yi endla paradeyisi.

4. Ku endleke yini eka vukati byo sungula?

⁴ Vukati byo sungula byi onhakile loko Adamu na Evha va hlawula ku nga yingisi Yehovha. Sathana Diyavulosi, “nyoka ya khale,” u kanganyise Evha ni ku n’wi endla a tshemba leswaku loko o dya muhandzu wa “murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha” u ta tlhariha naswona u ta kota ku tiendlela swiboho. Evha a nga byi xiximanga vunhloko bya nuna wa yena hi ku endla xiboho handle ko vulavurisana na yena ku sungula. Nakambe ematshan’weni yo va Adamu a yingisa Xikwembu, u dye muhandzu lowu a nyikiweke wona hi Evha.​—Nhlav. 12:9; Gen. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Hi nga dyondza yini eka ndlela leyi Adamu na Evha va hlamuleke Yehovha ha yona?

⁵ Loko Xikwembu xi va vutisa, Adamu u sole nsati wakwe a ku: “Wansati loyi u ndzi nyikeke leswaku ndzi tshama na yena, u ndzi nyike mbhandzu wa murhi hiloko ndzi wu dya.” Evha yena u sole nyoka leswi yi n’wi kanganyiseke. (Gen. 3:12, 13) Adamu na Evha va tiyimelerile hikwalaho ka leswi va nga yingisangiki naswona Yehovha u gweve vaxandzuki volavo. Xikombiso xa vona i xilemukiso eka hina! Leswaku vukati byi humelela, vatekani va fanele va yingisa Yehovha ni ku tihlamulela hikwalaho ka swiendlo swa vona.

6. U nga yi hlamusela njhani Genesa 3:15?

⁶ Ku nga khathariseki leswi Sathana a swi endleke entangeni wa Edeni, eka vuprofeta byo sungula eBibeleni Yehovha u endle leswaku vanhu va va ni ntshembo swin’we ni vumundzuku. (Hlaya Genesa 3:15.) Xivumbiwa xa moya lexi xandzukeke a xi ta pfotlosiwa hi “mbewu” ya “wansati.” Kutani Yehovha u kombe vanhu vuxaka byo hlawuleka lebyi a nga na byona ni tintsumi to tala to lulama leti nga le tilweni leti n’wi tirhelaka. Hi ku famba ka nkarhi Matsalwa ma kombise leswaku eka nhlengeletano yakwe ya le tilweni ya tintsumi leyi fanaka ni nsati wakwe, Yehovha a a ta rhuma ntsumi yin’wana eka tintsumi teto leswaku yi “pfotlosa” Diyavulosi ni ku endla leswaku vanhu lava yingisaka va tiphina hileswi vatekani vo sungula swi va lahlekeleke—ku nga ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni hilaha Yehovha a a lava hakona.​—Yoh. 3:16.

7. (a) Ku endleke yini evukatini ku sukela loko Adamu na Evha va xandzukile? (b) Bibele yi vula leswaku nuna ni nsati va fanele va tikhoma njhani?

⁷ Ku xandzuka ka Adamu na Evha ku onhe vukati bya vona ni vukati hinkwabyo lebyi veke kona endzhaku. Hi xikombiso, Evha ni vavasati hinkwavo a va ta twa ku vava swinene loko va tikile ni loko va kuma vana. Vavasati a va ta lava ku rhandziwa swinene hi vanuna va vona, kambe vavanuna a va ta fuma vasati va vona, minkarhi yin’wana va tlhela va va xanisa hilaha swi nga hakona namuntlha. (Gen. 3:16) Bibele yi vula leswaku vavanuna va fanele va tirhisa vunhloko bya vona hi ndlela ya rirhandzu. Kasi eka vavasati yi vula leswaku va fanele va titsongahata eka vunhloko bya vanuna va vona. (Efe. 5:33) Loko vatekani lava chavaka Xikwembu va tirhisana, va ta papalata swiphiqo swo tala.

8. Vukati a byi ri njhani ku sukela enkarhini wa Adamu ku fikela enkarhini wa Ndhambi?

⁸ Loko Adamu na Evha va nga si fa hikwalaho ka xidyoho ni ku nga hetiseki, va ve ni vana va majaha ni va vanhwanyana. (Gen. 5:4) Kayini mativula ya vona u teke xaka rakwe. Lameke ntukulu wa Kayini u ve munhu wo sungula loyi a tekeke vasati vambirhi. (Gen. 4:17, 19) Ku sukela enkarhini wa Adamu ku ya fika enkarhini wa Ndhambi ya Nowa, a ku ri ni vanhu vatsongo lava a va gandzela Yehovha. Van’wana va vanhu volavo a ku ri Avele, Enoko na Nowa ni ndyangu wakwe. Bibele yi vula leswaku enkarhini wa Nowa “vana va Xikwembu xa ntiyiso va sungula ku vona leswaku vana va vanhwanyana va vanhu va sasekile. Hiloko va ya teka vasati eka vona, ku nga hinkwavo lava va va hlawuleke.” Kambe leswi a ku nga ri swa ntumbuluko naswona vavasati volavo ni tintsumi teto va ve ni vana lava a va ri swihontlovila leswi a swi ri ni tihanyi leswi vuriwaka Manefilimi. Hi nkarhi wolowo, “vubihi bya munhu byi andzile emisaveni” ni “mboyamelo hinkwawo wa miehleketo ya mbilu yakwe [a] wu bihile nkarhi hinkwawo.”​—Gen. 6:1-5.

9. Yehovha u endle yini hi vubihi lebyi a byi ri kona enkarhini wa Nowa naswona hi dyondza yini eka leswi endlekeke enkarhini wolowo?

⁹ Yehovha u tise Ndhambi enkarhini wa Nowa leswaku a herisa vanhu vo biha. Hi nkarhi wolowo, vanhu a va khomeke ngopfu hi mintirho ya siku ni siku ku katsa ni ku cata, a va swi tekelanga enhlokweni leswi “Nowa, muchumayeri wa leswo lulama” a swi vuleke hi ndhambi leyi a yi ri eku teni. (2 Pet. 2:5) Yesu u fanise nkarhi wa Nowa ni nkarhi lowu hi hanyaka eka wona. (Hlaya Matewu 24:37-39.) Namuntlha, vanhu vo tala a va lavi ku yingisa mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu lama nga eku chumayeriweni emisaveni hinkwayo leswaku byi va vumbhoni eka matiko hinkwawo, mafambiselo lawa yo homboloka ma nga si herisiwa. A hi fanelanga hi pfumelela swilo swo fana ni vukati ni ku va ni vana swi va swa nkoka swinene eka hina lerova hi rivala leswaku siku ra Yehovha ri le kusuhi.

10. (a) Eka mindhavuko yo tala, hi wihi nchumu lowu tolovelekeke loko swi ta etimhakeni ta masangu? (b) Abrahama na Sara va xi veke njhani xikombiso lexinene evukatini bya vona?

¹⁰ Hambileswi Nowa ni vana vakwe vanharhu va majaha ha un’we wa vona a ri ni nsati un’we, vanhu lava a va hanya na vona a va teka tshengwe. Eka mindhavuko yo tala ku tikhoma ku biha hi tlhelo ra masangu a ku ri nchumu lowu a wu tolovelekile naswona a ku ri xiphemu xa vukhongeri. Loko Abrama (Abrahama) na Sarayi (Sara) va yingise Xikwembu ni ku rhurhela eKanana, a va hanya ni vanhu lava a va tikhoma ku biha ni lava a va nga byi xiximi vukati. Yehovha u lerise leswaku ku herisiwa muti wa Sodoma na Gomora hi leswi vanhu va miti leyi a va tikhoma ku biha hi tlhelo ra masangu. Abrahama a a wu rhangela hi ndlela leyinene ndyangu wakwe naswona Sara u veke xikombiso lexinene xo titsongahatela vunhloko bya nuna wakwe. (Hlaya 1 Petro 3:3-6.) Abrahama u endle leswaku n’wana wakwe Isaka a teka nsati la gandzelaka Yehovha. Nakambe Isaka u endle leswi fanaka eka n’wana wakwe Yakobe loyi vana vakwe va veke vakokwa va tinyimba ta 12 ta Israyele.

11. Nawu wa Muxe wu va sirhelele njhani Vaisrayele?

¹¹ Hi ku famba ka nkarhi, Yehovha u endle ntwanano ni vatukulu va Yakobe (Israyele). U va nyike Nawu wa Muxe, lowu pfuneke vatekani loko va ri karhi va gandzela Yehovha. Hi xikombiso, a ku ri ni milawu leyi a yi vulavula hi  vukati, ku teka tshengwe naswona Vaisrayele a va nga pfumeleriwi ku tekana ni vanhu va vukhongeri bya mavunwa. (Hlaya Deteronoma 7:3, 4.) Loko ku ri ni swiphiqo leswikulu evukatini, vakulu a va pfuna. A ku ri ni milawu leyi a yi lwisana ni ku nga tshembeki, vukwele ni ku nga tshembani. Ku dlaya vukati a swi pfumeleriwa, kambe a ku ri ni milawu leyi a yi vekiwe leswaku yi sirhelela vatekani. Hi xikombiso, wanuna a a ta tshika nsati wakwe loko o kuma “nchumu wo karhi lowu nga tengangiki.” (Det. 24:1) Bibele a yi hlamuseli leswaku i yini nchumu “lowu nga tengangiki,” kambe swa twala ku gimeta hileswaku a ku nga ri mhaka leyi nga nyawuriki.—Lev. 19:18.

12, 13. (a) Vavanuna van’wana a va va khoma njhani vasati va vona enkarhini wa Malakiya? (b) Hi byihi vuyelo lebyi nga kona namuntlha loko makwerhu a endla vuoswi?

¹² Enkarhini wa muprofeta Malakiya, vavanuna vo tala va Vayuda a va nga tshembeki kutani a va tshika vasati va vona hikwalaho ka swilo switsongo. Vavanuna volavo a va tshika vasati va vona leswaku va teka vasati lava ha riki vatsongo kumbe lava a va nga tirheli Yehovha. Enkarhini wa Yesu, Vayuda a va tshika vasati va vona “hi xivangelo xihi na xihi.” (Mat. 19:3) Yehovha Xikwembu a a venga ku dlaya vukati ko tano.—Hlaya Malakiya 2:13-16.

¹³ Namuntlha, ku nga tshembeki evukatini a ku amukeleki eka vanhu va Yehovha. Kambe ku vuriwa yini loko makwerhu wa xinuna kumbe wa xisati a endla vuoswi kutani a dlaya vukati leswaku a tekana ni munhu loyi a endleke vuoswi na yena. Loko makwerhu yoloye a nga hundzuki, u fanele a susiwa leswaku vandlha ri tshama ri basile ni ku tenga. (1 Kor. 5:11-13) Makwerhu yoloye u fanele a ‘humesa mihandzu leyi fanelaka ku hundzuka’ a nga si vuyiseriwa evandlheni. (Luka 3:8; 2 Kor. 2:5-10) Hambileswi ku nga vekiwangiki nkarhi wa leswaku munhu wo tano u fanele a vuyiseriwa rini, vukanganyisi byo tano lebyi nga talangiki exikarhi ka vanhu va Xikwembu, a byi nge biwi hi makatla. Swi nga ha teka nkarhinyana—ku nga ha va lembe kumbe ku tlula—leswaku mudyohi a tikombisa leswaku u hundzukile hakunene. Hambiloko munhu wo tano a vuyiseriwile, u fanele a tihlamulela “emahlweni ka xitshamo xa vuavanyisi xa Xikwembu.”—Rhom. 14:10-12; vona Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi xa November 15, 1979, matluka 31-32.

14. A ku ri yini xikongomelo xa Nawu?

¹⁴ Vaisrayele a va ri ehansi ka Nawu wa Muxe ku ringana malembe yo tlula 1 500. Nawu lowu a wu pfuna vanhu va Xikwembu ku lulamisa swiphiqo swa ndyangu ni timhaka tin’wana ni ku va kongomisa eka Mesiya. (Gal. 3:23, 24) Loko Yesu a file, Nawu wu herisiwile naswona Xikwembu xi endle lunghiselelo lerintshwa. (Hev. 8:6) Hambiswiritano, swilo swin’wana leswi a swi pfumeleriwa ehansi ka Nawu wa Muxe a swi nga ha pfumeleriwi eka Vakreste.

15. (a) Hi wihi nawu wa vukati evandlheni ra Vukreste? (b) I yini leswi Mukreste a faneleke a anakanyisisa hi swona loko a lava ku dlaya vukati?

¹⁵ Leswaku a hlamula xivutiso lexi a vutisiweke xona hi Vafarisi, Yesu u va byele leswaku Xikwembu xi pfumelele Vaisrayele leswaku va dlaya vukati ehansi ka Nawu wa Muxe hambileswi “a swi nga ri tano ku sukela eku sunguleni.” (Mat. 19:6-8) Yesu u kombise leswaku xikongomelo xa Xikwembu xa le Edeni hi vukati xi tirha ni le ka Vakreste. (1 Tim. 3:2, 12) Leswi vatekani va nga “nyama yin’we” va fanele va tshama swin’we va pfumelela ndlela leyi va rhandzaka Xikwembu ni ndlela leyi va rhandzanaka ha yona ku va swona leswi tiyisaka vukati bya vona. Vatekani lava dlayaka vukati ku nga ri hi xivangelo xa vuoswi a va fanelanga va tekana ni munhu un’wana. (Mat. 19:9) Munghana  wa vukati a nga ha hlawula ku rivalela munghana wakwe loyi a osweke kambe a hundzukeke, ku fana na muprofeta Hosiya loyi a rivaleleke nsati wakwe, Gomere. Hilaha ku fanaka, Yehovha u rivalele tiko ra Israyele leri hundzukeke. (Hos. 3:1-5) Ku engetela kwalaho, loko munhu a tiva leswaku munghana wakwe wa vukati u endle vuoswi kutani a tlhela a endla timhaka ta masangu na yena swi ta vula leswaku u n’wi rivalerile, a ka ha ri na xivangelo xa Matsalwa xo dlaya vukati.

16. I yini leswi Yesu a swi vuleke hi ku tshama u nga nghenelanga vukati?

¹⁶ Endzhaku ko va Yesu a vule leswaku Mukreste wa ntiyiso u fanele a dlaya vukati ntsena loko munghana wakwe wa vukati a endle vuoswi, u tlhele a vulavula hi “lava nga ni nyiko” yo tshama va nga nghenelanga vukati. U ye emahlweni a ku: “Loyi a nga swi amukelaka a a swi amukele.” (Mat. 19:10-12) Vo tala va hlawula ku nga ngheneli vukati leswaku va tirhela Yehovha va nga kavanyeteki. Naswona va bumabumeriwa hikwalaho ka xiboho xa vona!

17. I yini lexi nga pfunaka Mukreste ku tiva loko a fanele a nghenela vukati kumbe e-e?

¹⁷ Ku nga khathariseki leswaku Mukreste u endla xiboho xo nghenela vukati kumbe e-e, u fanele a tiendlela xiboho loko a ta swi kota ku tshama a nga nghenelanga vukati. Muapostola Pawulo u bumabumele ku nga ngheneli vukati; kambe u te: “Hikwalaho ka ku andza ka vumbhisa, wanuna un’wana ni un’wana a a ve ni nsati wa yena, ni wansati un’wana ni un’wana a a ve ni nuna wa yena.” Nakambe u te: “Loko va nga koti ku tikhoma, a va nghenele vukati, hikuva swa antswa ku nghenela vukati ku ri ni ku hisiwa hi ku navela.” Kambe loko munhu a nghenela vukati, swi nga ha n’wi pfuna leswaku a papalata ku tikhomakhoma swirho swa rimbewu leswaku a enerisa ku navela kakwe kumbe ku endla vumbhisa. Nakambe lava nga nghenelangiki vukati va fanele va tikambisisa loko va kule ku ringana leswaku va nga nghenela vukati, hikuva Pawulo u te: “Loko munhu a ehleketa leswaku u tikhoma hilaha ku nga fanelangiki eka vutengi bya yena bya rimbewu, loko a hundzile eka vurhumbuki bya vuntshwa, naswona leyi ku ri ndlela leyi swi faneleke ku endleka ha yona, a a endle leswi a swi lavaka; a nga dyohi. A va nghenele vukati.” (1 Kor. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Munhu a nga fanelanga a khutaziwa ku nghenela vukati hileswi a nga ni ku navela lokukulu ka timhaka ta masangu loku vanhu vo tala va vaka na kona loko va ha ri vantshwa. Munhu wo tano u ta va a nga kulanga hilaha ku ringaneke leswaku a nga kota ku hetisisa vutihlamuleri bya ndyangu.

18, 19. (a) Vukati bya Vakreste byi fanele byi sungula njhani? (b) Hi ta kambisisa yini exihlokweni lexi landzelaka?

¹⁸ Vukati bya Vakreste byi fanele byi sunguriwa hi wanuna ni wansati lava khuvuriweke ni lava rhandzaka Yehovha hi timbilu ta vona hinkwato. Va fanele va rhandzana swinene naswona va tiyimisela ku tshama swin’we vutomi bya vona hinkwabyo. Naswona va ta kateka hileswi va yingiseke ndzayo yo tekiwa kumbe ku teka “eHosini ntsena.” (1 Kor. 7:39) Loko se va nghenele vukati, handle ko kanakana vukati bya vona byi ta humelela loko va ya emahlweni va yingisa ndzayo ya Bibele.

¹⁹ Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela milawu ya le Bibeleni leyi nga pfunaka Vakreste lava ngheneleke vukati leswaku va langutana ni swiphiqo tanihi leswi hi hanyaka “emasikwini yo hetelela” laha vatekani vo tala va nga riki na tona timfanelo leti lavekaka leswaku va va ni vukati lebyi humelelaka. (2 Tim. 3:1-5) Yehovha u hi nyika leswi hi swi lavaka hi ku tirhisa Rito rakwe ra risima leswaku hi va ni vukati lebyi humelelaka loko hi ya emahlweni hi famba endleleni leyi yisaka evuton’wini lebyi nga heriki.​—Mat. 7:13, 14.