NXUNGETO: Mixungeto yo tanihi ku onhaka ni nkaneto a yi swi kotanga ku herisa Bibele. Kambe, vakopi ni vahundzuluxeri van’wana va ringete ku cinca rungula ra Bibele. Va ringete ni ku cinca rungula ra Bibele leswaku ri pfumelelana ni tidyondzo ta vona, ematshan’weni yo endla leswaku tidyondzo ta vona ti pfumelelana ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka. Xiya swikombiso swin’wana:

• Ndhawu ya vugandzeri: Exikarhi ka malembe ya va 400 ku ya eka 100 B.C.E, vatsari va matsalwa lama vuriwaka Samaritan Pentateuch eka Eksoda 20:17 va engetele marito lama nge: “U fanele u aka altari eNtshaveni ya Gerizimu.” Vasamariya a va lava ku endla leswaku Matsalwa ma seketela mhaka ya ku aka ka vona tempele eNtshaveni ya Gerizimu.

• Dyondzo ya leswaku Xikwembu xi hi kanharhu: Loko Bibele yi nga si va ni malembe ya 300 yi hetiwe ku tsariwa, mutsari loyi a pfumelaka eka dyondzo ya leswaku Xikwembu xi hi kanharhu, eka 1 Yohane 5:7 u engetele marito lawa, “etilweni, Tatana, Rito ni Moya lowo Kwetsima: leswi haswinharhu i nchumu wun’we.” Xivulwa xexo a xi nga ri kona eka matsalwa yo sungula. Bruce Metzger, ku nga xidyondzi xin’wana xa Bibele u vula leswaku marito wolawo, “ku sukela hi malembe ya va 500 ku ya emahlweni, se a ma kumeka minkarhi yo tala eka matsalwa lama tsariweke hi voko ya Xilatini xa Khale ni ya Vulgate [ya Xilatini].”

• Vito ra Xikwembu: Hikwalaho ka leswi a va teka tidyondzo ta vukholwahava ta Vayuda ti ri ta nkoka, vahundzuluxeri vo tala va Bibele va suse vito ra Xikwembu eMatsalweni. Va sive vito rero hi swithopo swo tanihi “Xikwembu” kumbe “Hosi,” ku nga swithopo leswi eBibeleni swi nga kombeteliki eka Muvumbi ntsena kambe swi tlhelaka swi tirhisiwa ni le ka vanhu, swifaniso swa vugandzeri bya mavunwa ni le ka Diyavulosi.​—Yohane 10:34, 35; 1 Vakorinto 8:5, 6; 2 Vakorinto 4:4.

NDLELA LEYI BIBELE YI PONEKE HA YONA: Xo sungula, hambileswi vakopi van’wana va Bibele a va honisa swilo kumbe a va ri vakanganyisi, kambe vo tala va vona a va dyondzekile va tlhela va va ni vuxiyaxiya. Exikarhi  ka malembe ya va 500 na 900 C.E. Vamasorete va kope Matsalwa ya Xiheveru kutani va kandziyisa buku leyi tiviwaka tanihi matsalwa ya Vamasorete. Ku vuriwa leswaku va hlayele marito ni maletere hi vukheta ku tiyisekisa leswaku a va kopi na swihoxo. Loko va vona onge ku ni swihoxo eka matsalwa lawa a va kopa eka wona a va swi khwatihata endhawini leyi a va kopela eka yona. Vamasorete va ale ku cinca rungula ra Bibele. Profesa Moshe Goshen-Gottstein u tsale a ku: “Ku yi cinca hi vomu, a va swi teka ku ri nandzu lowukulu.”

Xa vumbirhi, namuntlha matsalwa yo tala lama tsariweke hi voko ma pfuna vakambisisi va Bibele leswaku va kota ku xiya laha ku nga ni swihoxo. Hi xikombiso, ku ringana madzana ya malembe varhangeri va vukhongeri a va dyondzisa leswaku Tibibele ta vona ta Xilatini ti tamele rungula leri nga ntiyiso. Kambe eka 1 Yohane 5:7 va nghenise marito lama nga riki ya ntiyiso hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi. Marito wolawo lama nga riki ya ntiyiso ma nghenisiwe ni le ka Bibele ya Xinghezi ya King James Version! leyi tshembiwaka ngopfu. Kambe i yini leswi kumiweke endzhaku ko tshubula matsalwa man’wana lama tsariweke hi voko? Bruce Metzger u tsarile: “Marito wolawo lama nga [eka 1 Yohane 5:7] a ma kona eka matsalwa hinkwawo ya khale lama tsariweke hi voko (Xisiriya, Xicoptic, Xiarmenia, Xietiyopiya, Xiarabu, Xislavoniki) kambe ma kumeka eka ya Xilatini ntsena.” Hikwalaho ka sweswo, Tibibele leti pfuxetiweke ta King James Version ku katsa ni Tibibele tin’wana ti ma susile marito wolawo lama nga riki ya ntiyiso.

Xana matsalwa ya khale lama tsariweke hi voko ma tiyisekisa leswaku rungula ra Bibele ri ponile? Loko ku kumiwa Tibukunsongwa ta le Lwandle leri Feke hi 1947, swidyondzi a swi ta hetelela swi kote ku pimanisa matsalwa ya Xiheveru ya Vamasorete ni leswi a swi kumeka eka tibukunsongwa ta Bibele leti a ti ri ni malembe yo tlula gidi ti tsariwile. Xirho xin’wana xa ntlawa wa vakambisisi va rungula ra Tibukunsongwa ta le Lwandle leri Feke xi gimete hi ku vula leswaku bukunsongwa yin’we “yi tiyisekisa leswaku rungula ra Bibele leri kopiweke eka malembe yo tlula gidi hi vakopi va Vayuda a ri tshembeka swinene naswona a ri kopiwe hi vukheta.”

Layiburari ya Chester Beatty ya le Dublin, eIreland yi tamele matsalwa ya papirasi lama yimelaka tibuku hinkwato ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, ku katsa ni matsalwa lama tsariweke hi voko ku sukela emalembeni ya va 200 C.E., endzhaku ka malembe ya 100 Bibele yi tsariwile. The Anchor Bible Dictionary yi ri: “Hambileswi Papirasi yi teke ni rungula lerintshwa leri pfunaka loko swi ta emhakeni ya ku hlamusela matsalwa hi vuenti, yi tlhele yi kombisa matshalatshala lama endliweke ematin’wini ya ku kopa rungula ra Bibele.”

VUYELO: Ematshan’weni yo onha rungula ra Bibele, matsalwa yo tala ya khale ya Bibele lama tsariweke hi voko ma lo ri antswisa. Nkulukumba Frederic Kenyon u tsarile malunghana ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki a ku: “A ku na buku yin’wana ya khale leyi tshembekaka naswona yi nga ni vumbhoni lebyi yi seketelaka nakambe a ku na mukambisisi wo tshembeka loyi a nga kanetaka leswaku rungula leri hi nga na rona i ra ntiyiso.” Loko a vulavula hi Matsalwa ya Xiheveru mukambisisi William Henry Green u te: “Hi nga ha vula leswaku a ku na ntirho wun’wana wa khale lowu endliweke hi ku hleleka naswona wu tshembekaka ku fana ni Bibele.”