1. Hlamusela leswi endlekeke loko ku lovisiwa muti wa Yerusalema.

HI 607 B.C.E., vuthu lerikulu ra Vababilona ri hlasele muti wa Yerusalema hi ku landza nkongomiso wa Hosi Nebukadnetsara wa Vumbirhi. Loko Bibele yi hlamusela leswi endlekeke yi ri: ‘Nebukadnetsara a dlaya majaha ya vona hi banga endlwini ya vukwetsimelo bya vona, a nga va tsetselelanga, jaha kumbe nhwana, la kuleke kumbe la hlakaleke. Hiloko a hisa yindlu ya Xikwembu xa ntiyiso ni ku hirimuxa rirhangu ra Yerusalema; a swi hisa hi ndzilo swihondzo swa wona hinkwaswo swo tshama eka swona ni swilo swa wona leswi navelekaka.’—2 Tikr. 36:17, 19.

2. Yehovha u nyike Vayuda switsundzuxo swihi loko muti wa Yerusalema wu nga si lovisiwa naswona a ku ta endleka yini eka vona?

² Vaaki va muti wa Yerusalema a va fanele va nga hlamalanga loko muti lowu wu lovisiwa. Ku ringana malembe yo tala, vaprofeta va Xikwembu va tsundzuxe Vayuda leswaku loko va nga wu yingisi Nawu wa Xikwembu, a va ta hlaseriwa hi Vababilona. Vayuda vo tala a va ta dlayiwa hi banga; kasi lava poneke a va ta yisiwa evuhlongeni eBabilona. (Yer. 15:2) A byi ri njhani vutomi eka Vayuda lava yisiweke evuhlongeni? Xana leswi tshameke swi endleka eka Vayuda lava yisiweke evuhlongeni eBabilona swi endlekile ni le ka Vakreste va ntiyiso hi ndlela yo fanekisela? Loko swi ri tano, swi endleke rini?

3. Vayuda lava a va ri evuhlongeni eBabilona a va hambane njhani ni Vaisrayele lava a va ri evuhlongeni e-Egipta?

³ Leswi vaprofeta va swi vuleke swi endlekile. Hi ku tirhisa muprofeta Yeremiya, Yehovha u byele Vayuda lava a va ta yisiwa evuhlongeni leswaku a va fanele va amukela xiyimo lexi a va ta va eka xona. U te: “Akani tindlu [eBabilona] mi tshama eka tona, mi byala mintanga, mi dya mihandzu ya yona. Nakambe, lavani ku rhula ka muti lowu ndzi mi yiseke eka wona evukhumbini, mi wu khongelela eka Yehovha, hikuva eku rhuleni ka wona ku ta va ni ku rhula ka n’wina.” (Yer. 29:5, 7) Lava yingiseke xileriso xa Yehovha swi va fambele kahle eBabilona. Vababilona va va pfumelele leswaku va tilawula eka timhaka tin’wana. Naswona a va pfumeleriwa ku ya kun’wana ni kun’wana laha va lavaka ku ya kona etikweni rero. Muti wa Babilona a ku ri ntsindza wa swa mabindzu hi nkarhi wolowo naswona tibuku leti tshuburiweke ti kombisa leswaku Vayuda vo tala va dyondze mintirho ya mavoko ni ku xavisa eBabilona, laha van’wana va vona va veke ni vutshila eka mintirho leyi. Vayuda van’wana va ve swigwili. Vayuda lava a va ri evuhlongeni eBabilona a va hanya bya ka byandlana ku hambana ni Vaisrayele lava a va ri Egipta evuhlongeni lava a va koka exilogweni.—Hlaya Eksoda 2:23-25.

4. I vamani lava dlayisiweke hi Vayuda lava nga yingisangiki naswona ha yini a va nga swi koti ku endla leswi Nawu wa Xikwembu a wu lava leswaku va swi endla?

⁴ Hambileswi Vayuda lava a va ri evuhlongeni a swi va fambela kahle, a swi va tikela ku gandzela Yehovha hilaha a lavaka hakona. Tempele ya Yehovha swin’we ni alitari a swi lovisiwile, naswona vaprista a va nga ha swi koti ku endla ntirho wa vona hi ndlela leyi hlelekeke. Exikarhi ka Vayuda lava yisiweke evuhlongeni a ku ri ni malandza ya Xikwembu lama tshembekaka lawa a ma dlayisiwa hi Vayuda lava nga yingisangiki. Hambiswiritano, ma endle leswi ma nga swi kotaka leswaku ma yingisa Nawu wa Xikwembu. Hi xikombiso, loko Daniyele ni vanghana vakwe vanharhu, ku nga Xadraka, Mixaka na Abedinigo va ri eBabilona, va ale ku dya swakudya leswi Vayuda a va nga pfumeleriwi ku swi dya. Naswona ha swi tiva leswaku minkarhi hinkwayo Daniyele a khongela eka Xikwembu. (Dan. 1:8; 6:10) Kutani leswi a va fumiwa hi vanhu lava nga chaviki Xikwembu, a swi nga koteki leswaku Vayuda lava chavaka Xikwembu va endla hinkwaswo leswi Nawu wa Xikwembu a wu lava leswaku va swi endla.

5. Yehovha u tshembise vanhu vakwe yini naswona ha yini a ta swi endla?

⁵ Xana Vaisrayele a va ha ta swi kota ku gandzela Xikwembu hilaha Nawu a wu vula hakona? Hi nkarhi wolowo, a swi tikomba onge a swi nge he koteki. Vababilona a va nga ma ntshunxi mahlonga. Hambiswiritano, sweswo a swi nga tirhi eka Yehovha Xikwembu. U tshembise vanhu vakwe leswaku a va ta ntshunxiwa naswona u endle tano. Minkarhi hinkwayo switshembiso swa Xikwembu swa hetiseka.—Esa. 55:11.

6, 7. Ha yini swi fanerile ku va hi lulamisa ndlela leyi a hi yi twisisa ha yona mhaka ya leswaku Vakreste a va ri mahlonga ya Babilona Lonkulu?

⁶ Xana leswi tshameke swi endleka eka Vayuda lava yisiweke evuhlongeni eBabilona, swi endlekile ni le ka Vakreste va ntiyiso hi ndlela yo fanekisela? Ku ringana malembe yo hlayanyana, Xihondzo xo Rindza xi vule leswaku Vakreste a va ri evuhlongeni bya Babilona hi 1918 naswona va ntshunxiwe hi 1919. Hambiswiritano, eka xihloko lexi ni lexi landzelaka hi ta vona leswaku ha yini swi ri swa nkoka ku lulamisa  ndlela leyi a hi yi twisisa ha yona mhaka leyi.

⁷ Xiya: Babilona Lonkulu i mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa. Xisweswo, leswaku vanhu va Xikwembu va va mahlonga ya Babilona Lonkulu hi 1918, a va fanele va va va ri mahlonga ya vukhongeri bya mavunwa hi ndlela yo karhi hi nkarhi wolowo. Hambiswiritano, vumbhoni byi kombisa leswaku loko Nyimpi yo Sungula ya Misava yi nga si sungula, se a ku ri khale vatotiwa va ri eku tihambaniseni na Babilona Lonkulu. Hambileswi vatotiwa va xanisiweke hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, a va xanisiwa hi mifumo ku nga ri Babilona Lonkulu. Kutani swi tikomba onge vanhu va Yehovha a va va nga mahlonga ya Babilona Lonkulu hi 1918.

8. Hlamusela ndlela leyi vugandzeri bya ntiyiso byi thyakisiweke ha yona. (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni ka xihloko lexi.)

⁸ Hi Pentekosta ya 33 C.E., Vayuda vo tala ni vanhu lava a va nga ri Vayuda va totiwe hi moya lowo kwetsima. Vanhu lava, lava veke Vakreste va ve “rixaka leri hlawuriweke, vaprista va vuhosi, tiko ro kwetsima, tiko leri nga nhundzu yo hlawuleka.” (Hlaya 1 Petro 2:9, 10.) Loko vaapostola va ha ri kona va khathalele vandlha ra Xikwembu. Hambiswiritano, endzhaku ka loko va file, ku ve ni vavanuna lava a va vulavula “swilo leswi soholotiweke” leswaku “va tikokela vadyondzisiwa.” (Mint. 20:30; 2 Tes. 2:6-8) Vo tala eka vavanuna lava a va rhangela evandlheni hi ku famba ka nkarhi va ve “tibixopo.” Ku sungule ku va ni ntlawa wa vafundhisi hambileswi Yesu a byeleke valandzeri vakwe a ku: “N’wina hinkwenu mi vamakwavo.” (Mat. 23:8) Vavanuna lava a va rhandza tidyondzo ta mavunwa ta Aristotle na Plato naswona va sungule ku ti dyondzisa evandlheni ku ri ni ku dyondzisa Rito ra Xikwembu.

9. Hlamusela ndlela leyi Mfumo wa Rhoma wu seketeleke Vakreste lava gwineheke ha yona ni vuyelo lebyi veke kona hikwalaho ka sweswo.

⁹ Hi 313 C.E., vavanuna lava, lava gwineheke va tsarisiwe tanihi vukhongeri bya Vukreste lebyi nga enawini hi Mufumi wa Murhoma Constantine. Ku sukela kwalaho, Kereke ni Tiko swi sungule ku tirhisana. Hi xikombiso, endzhaku ka loko Huvo ya le Nicaea yi hlanganile, Constantine loyi na yena a ri kona eka nhlangano wolowo, u lerise leswaku muprista Arius a hlongoriwa etikweni hileswi a aleke ku pfumela leswaku Yesu i Xikwembu. Hi ku famba ka nkarhi, Mufumi Theodosius wo Sungula loyi a fumeke ku sukela hi 379 ku ya fikela hi 395 C.E., u endle leswaku Kereke ya Khatoliki yi va enawini eMfun’weni hinkwawo wa Rhoma. Van’wamatimu va vula leswaku Mfumo wa Rhoma wu sungule ku tivitana “Vakreste” hi nkarhi wa ku fuma ka Theodosius wo Sungula. Entiyisweni hi nkarhi wolowo Vakreste lava gwineheke va ve xiphemu xa vukhongeri bya mavunwa bya Mfumo wa Rhoma kutani va va swirho swa Babilona Lonkulu. Hambiswiritano, a ku ni ri nhlayo yitsongo ya Vakreste lava totiweke lava a va tikarhatela ku gandzela Xikwembu, kambe a va nga tekeriwi enhlokweni. (Hlaya Matewu 13:24, 25, 37-39.) Hakunene a va ri evuhlongeni eBabilona!

10. Ha yini vanhu van’wana va sungule ku sola tidyondzo ta kereke?

¹⁰ Hambiswiritano, endzhaku ka malembe yo tala Yesu a file, vanhu vo tala a va kota ku hlaya Bibele hi Xigriki kumbe Xilatini. A va kota ku ringanisa leswi Rito ra Xikwembu ri swi vulaka ni tidyondzo ta kereke. Loko van’wana va sungula ku hlaya Bibele kutani va xiya leswaku tidyondzo leti a ti dyondzisiwa ekerekeni a ku ri mavunwa va ti tshikile. Kambe a swi ri ni khombo ku vula leswaku a va pfumelelani na  tona naswona loko va endla tano a va ta dlayiwa.

11. Swi endlekise ku yini leswaku Bibele yi lawuriwa hi vafundhisi?

¹¹ Hi ku famba ka nkarhi, vanhu vo tala va sungule ku ka va nga vulavuli Xigriki ni Xilatini naswona vafundhisi a va nga lavi leswaku Bibele yi hundzuluxeriwa hi tindzimi leti vanhu a va ti vulavula. Hikwalaho ka sweswo, a ku ri vafundhisi vo karhi swin’we ni vanhu lava dyondzekeke lava a va kota ku tihlayela Bibele. Loko munhu a kaneta tidyondzo leti a ti dyondzisiwa ekerekeni a a xupuriwa hi ndlela ya tihanyi. Malandza yo tshembeka ya Xikwembu lama totiweke a ma hlangana tanihi mintlawa leyitsongo loko swi koteka. Hilaha a swi ri hakona eka Vayuda lava a va ri evuhlongeni eBabilona, vatotiwa lava nga ‘vaprista ni tihosi’ a va nga swi koti ku gandzela hi ndlela leyi hlelekeke. Babilona Lonkulu a lawula vanhu!

12, 13. Hlamusela swivangelo swimbirhi leswi endleke leswaku vanhu va Xikwembu va kota ku ntshunxeka hakatsongotsongo eka Babilona Lonkulu.

¹² Xana Vakreste va ntiyiso a va ta pfuka va swi kotile ku gandzela Xikwembu hi ku ntshunxeka ni hi ndlela leyi xi lavaka ha yona? Ina! Ku ve ni swivangelo swimbirhi leswi endlaka hi vula leswaku Vakreste lava va sungule ku voningeriwa. Xo sungula, hi lembe ra 1450 ku endliwe michini yo kandziyisa. Loko ku nga si va ni michini yo kandziyisa, Bibele a yi kopiwa hi voko. Tibibele a ti kala naswona a ti durha. Ku vuriwa leswaku a swi ta teka tin’hweti ta khume leswaku mukopi la nga ni vutshila a kota ku kopa Bibele hinkwayo hi voko! Nakambe dzovo leri a ri tirhisiwa leswaku ku koperiwa Bibele eka rona a ri durha. Ku hambana ni sweswo, munhu la nga ni vutshila a kota ku kandziyisa matluka ya 1 300 hi siku loko a tirhisa muchini wo kandziyisa!

 ¹³ Xivangelo xa vumbirhi hi leswi hi va-1501 C.E ku veke ni vavanuna lava a va ri ni xivindzi lava hundzuluxeleke Rito ra Xikwembu hi tindzimi leti a ti vulavuriwa hi vanhu vo tala. Vahundzuluxeri vo tala va endle ntirho lowu hambileswi a swi ta veka vutomi bya vona ekhombyeni. Vafundhisi va hlundzukile. A va nga lavi leswaku vanhu va va ni Tibibele hikuva vanhu a va ta tiva ntiyiso. Kutani loko se Bibele yi sungula ku kumeka vanhu va sungule ku yi hlaya. Kutani a va vutisa swivutiso swo fana ni leswi: ‘Hi kwihi laha Bibele yi vulaka leswaku munhu u fanele a hakela mufundhisi leswaku a ta lahliwa hi ku ya hi mukhuva wa kereke? Hi kwihi eBibeleni laha yi vulavulaka hi vapapa ni vaprista lavakulu?’ Vafundhisi va hlundzuke ngopfu loko vanhu va sungula ku va vutisa swivutiso leswi. Va lave ndlela yo tisirhelela. Va gweve vanhu lava a va ala tidyondzo ta vona, tanihi leswi tidyondzo ta vona a ti sekeriwe eka tidyondzo ta Aristotle na Plato, ku nga vanhu lava hanyeke emahlweni ko va Yesu Kreste a velekiwa. Vafundhisi va yise vanhu lava eka Mfumo leswaku va ya dlayiwa. Xikongomelo xa vona a ku ri ku tshikisa vanhu ku hlaya Bibele ni ku va tshikisa ku kaneta tidyondzo ta kereke. Naswona rhengu leri ri tirhile. Nilokoswiritano, ku ve ni vanhu va nga ri vangani lava a va ri ni xivindzi lava nga pfumelangiki ku chavisiwa hi Babilona Lonkulu. Se a va tsongole ntiyiso naswona a va lava ku tiva swo tala! Nkarhi wa leswaku va ntshunxiwa eka vukhongeri bya mavunwa a wu ri kusuhi.

14. (a) I yini leswi vanhu lava a va lava ku dyondza Bibele va swi endleke? (b) Hlamusela ndlela leyi Makwerhu Russell a wu lavisiseke ha yona ntiyiso.

¹⁴ Vanhu vo tala lava a va ri ni torha ra ntiyiso va balekele ematikweni lawa a ma nga kuceteriwi swinene hi vafundhisi. A va lava ku dyondza ni ku burisana hi yona handle ko sindziwa hi vafundhisi leswaku va tshemba tidyondzo ta kereke. United States a ku ri rin’wana ra matiko lawa a ma nga kuceteriwi hi vafundhisi, laha hi 1870, Charles Taze Russell ni vanghana vakwe va sunguleke ku dyondza Bibele tanihi ntlawa. Eku sunguleni, xikongomelo xa Makwerhu Russell a ku ri ku kumisisa vukhongeri bya ntiyiso. U kambisise tidyondzo leti a ti dyondzisiwa hi vukhongeri byo hambanahambana ni leswi Bibele yi swi vulaka. U hatle a swi xiya leswaku hinkwabyo ka byona a byi nga endli leswi Bibele yi swi vulaka. Siku rin’wana, u hlangane ni vafundhisi vo hlayanyana laha a tibyele leswaku va ta amukela ntiyiso lowu yena ni vanghana vakwe va wu kumeke eBibeleni leswaku va ta wu dyondzisa swirho swa tikereke ta vona. Kambe a va pfumelanga. Swichudeni swa Bibele swi xiye mhaka ya leswaku a swi nga fanelanga swi tihlanganisa ni vanhu lava nga laviki ku tshika vukhongeri bya mavunwa.—Hlaya 2 Vakorinto 6:14.

15. (a) Vakreste va ntiyiso va ve evuhlongeni bya Babilona Lonkulu rini? (b) I swivutiso swihi leswi nga ta hlamuriwa eka xihloko lexi landzelaka?

¹⁵ Se hi dyondze leswaku Vakreste va ntiyiso va ve mahlonga ya Babilona endzhaku ka ku fa ka vaapostola. Hambiswiritano, ku ni swivutiso leswi tlakukaka leswi nge: I vumbhoni byihi lebyi engetelekeke lebyi veke kona malembe yo hlayanyana ku ya fikela hi 1914, lebyi kombisaka leswaku vatotiwa a va ri ku tihambaniseni na Babilona Lonkulu? Xana i ntiyiso leswaku Yehovha a nga ha ma tsakeli malandza yakwe hileswi a ma nga ha wu hisekeli ntirho wo chumayela hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava? Xana vamakwerhu van’wana hi nkarhi wolowo va katseke enyimpini hi tindlela to karhi kutani Yehovha a nga ha va amukeli? Loko Vakreste va ve evuhlongeni bya Babilona Lonkulu ku sukela loko vaapostola va file, va ntshunxiwe rini? Leswi i swivutiso leswinene ngopfu naswona swi ta hlamuriwa eka xihloko lexi landzelaka.