1, 2. (a) Hi byihi vumbhoni lebyi kombisaka leswaku vanhu va lwela ntshunxeko? (b) Hi byihi vuyelo bya matshalatshala ya vona?

NAMUNTLHA, vanhu va vulavula ngopfu hi ku ringana ka swiyimo kumbe ka tinxaka ni ku va ni ntshunxeko. Ematikweni yo tala vanhu va lava ku ntshunxiwa eku tshikileriweni, eka xihlawuhlawu, ni le vuswetini. Van’wana va lwela ku va ni ntshunxeko wo vulavula, wo tihlawulela ni wo tilawula. Swi tikomba onge vanhu vo tala emisaveni hinkwayo va navela ku endla leswi va swi lavaka kumbe ku hanya hi ndlela leyi va yi tsakelaka.

² Hambiswiritano, ku enerisa ku navela koloko a hi matlangwana. Etimhakeni ta swa tipolitiki, vanhu vo tala va endla switereka, va xandzuka ni ku pfukela mfumo. Xana matshalatshala wolawo ma tisa vuyelo lebyi va byi lavaka? Hakanyingi ma tisa makhombo ni rifu. Hinkwaswo leswi swi kombisa leswaku marito ya Hosi Solomoni lama huhuteriweke i ntiyiso, lama nge: ‘Munhu u fuma munhu ku n’wi endla swo biha.’—Ekl. 8:9.

3. Hi nga endla yini leswaku hi va ni ntsako wa xiviri ni ku eneriseka?

³ Mudyondzisiwa wa Mukreste ku nga Yakobo, u paluxe nchumu lowu nga hi pfunaka leswaku hi kuma ntsako wa xiviri ni ku eneriseka.  U tsale a ku: “Loyi a kambisisaka nawu lowu hetisekeke lowu fambisanaka ni ntshunxeko ni loyi a phikelelaka eka wona . . . u ta tsaka eku wu endleni kakwe.” (Yak. 1:25) Yehovha, munyiki wa nawu lowu hetisekeke, u swi tiva kahle leswi vanhu va swi lavaka leswaku va kuma ntsako lowu heleleke ni ku eneriseka. U nyike vatekani vo sungula hinkwaswo leswi a va swi lava leswaku va tsaka, ku katsa ni ntshunxeko wa ntiyiso.

4. I ntshunxeko wihi lowu Adamu na Evha a va tiphina ha wona? (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni.)

⁴ Loko hi hlaya tindzima timbirhi to sungula ta buku ya Genesa hi kuma leswaku Adamu na Evha a va tiphina hi ntshunxeko lowu vanhu va wu navelaka namuntlha, a va nga pfumali nchumu, a va nga chavi nchumu naswona a ku nga ri na munhu loyi a va tshikilela. Vatekani vo sungula a va ri na ntshunxeko wa ntiyiso hikuva a va nga vileli hi swakudya, ntirho, mavabyi ni rifu. (Gen. 1:27-29; 2:8, 9, 15) Xana leswi swi vula leswaku Adamu na Evha a va tiphina hi ntshunxeko lowu heleleke? A hi voneni.

5. Ku hambana ni leswi vanhu vo tala va swi anakanyaka, i yini lexi lavekaka leswaku vanhu va ta tiphina hi ntshunxeko?

⁵ Vanhu vo tala namuntlha va anakanya leswaku munhu loyi a nga ni ntshunxeko wa ntiyiso, u fanele a kota ku tiendlela xin’wana ni xin’wana naswona a endla hinkwaswo leswi a swi lavaka ku nga khathariseki vuyelo bya kona. The World Book Encyclopedia yi hlamusela ntshunxeko tanihi “vuswikoti byo endla swiboho ni ku swi hetisisa.” Hambiswiritano, yi engeta yi ku: “Hi ku ya hi nawu, vanhu va ntshunxekile loko va vekeriwe swipimelo swo lulama, leswi faneleke ni leswi va nga kotaka ku swi fikelela.” Leswi swi kombisa leswaku swipimelo swa laveka leswaku munhu un’wana na un’wana a ta va ni ntshunxeko. Hikwalaho, xivutiso hi lexi: I mani loyi a nga ni mfanelo yo veka swipimelo swo lulama, leswi faneleke ni leswi vanhu va nga kotaka ku swi fikelela?

6. (a) Hikwalaho ka yini ku ri Yehovha ntsena loyi a nga ni ntshunxeko lowu heleleke? (b) I ntshunxeko wihi lowu vanhu va nga tiphinaka ha wona naswona hikwalaho ka yini?

⁶ Loko swi ta emhakeni ya ntshunxeko, hi fanele hi tshama hi ri karhi hi tsundzuka leswaku i Yehovha Xikwembu ntsena loyi a nga ni ntshunxeko lowu heleleke ni lowu nga riki na swipimelo. Hikwalaho ka yini? Hikuva i Muvumbi wa swilo hinkwaswo, lowa matimba hinkwawo ni Hosi ya vuako hinkwabyo. (1 Tim. 1:17; Nhlav. 4:11) Tsundzuka marito yo tsakisa lawa Hosi Davhida a ma tirhiseke loko a hlamusela xikhundlha xo hlawuleka ni lexi tlakukeke lexi Yehovha a nga na xona. (Hlaya 1 Tikronika 29:11, 12.) Hikwalaho, swivumbiwa hinkwaswo leswi nga etilweni ni leswi nga laha misaveni swi ni ntshunxeko lowu pimiweke. Swi fanele swi xiya leswaku, leswi Yehovha Xikwembu a nga ni vulawuri lebyi tlakukeke, u ni mfanelo yo veka swipimelo swo lulama, leswi faneleke ni leswi vanhu va nga kotaka ku swi fikelela. Sweswo hi leswi Yehovha Xikwembu a swi endleke ku sukela eku sunguleni, loko a vumba vanhu.

7. Hi swihi swilo leswi hi tiselaka ntsako leswi hi swi endlaka hi ntumbuluko?

⁷ Hambileswi Adamu na Evha a va tiphina hi ntshunxeko hi tindlela to tala kambe a va vekeriwe swipimelo. Swin’wana a swi ri swa ntumbuluko kambe a ku ri swipimelo. Hi xikombiso, vatswari va hina vo sungula a va swi tiva leswaku va fanele va hefemula, va dya, va etlela ni swin’wana leswaku va hambeta va hanya. Xana a va fanele va titwa va tsoniwa ntshunxeko hi leswi va bohekaka ku endla swilo leswi? Nikatsongo, hikuva Yehovha a a swi tiva leswaku ni loko va endla swilo sweswo swa siku ni siku a va ta kuma ntsako ni ku eneriseka. (Ps. 104:14, 15; Ekl. 3:12, 13) I mani la nga tsakiki loko a hefemula moya lowunene, loko a dya swakudya leswi a swi rhandzaka kumbe loko a pfuka a titwa a phyuphyile?  A hi swi teki ku ri ndzhwalo ku endla swilo leswi kambe hi swi endla hi tsakile. A swi kanakanisi leswaku Adamu na Evha a va titwa hi ndlela leyi fanaka.

8. Hi xihi xileriso lexi kongomeke lexi Xikwembu xi xi nyikeke vatswari va hina vo sungula, naswona hi xikongomelo xihi?

⁸ Yehovha u lerise Adamu na Evha hi ku kongoma leswaku va tata misava hi vana va vona ni ku yi khathalela. (Gen. 1:28) Xana xileriso lexi a xi va tsona ntshunxeko hi ndlela yo karhi? A swi tano! A xi va pfuna leswaku va va ni xiphemu eku hetisekeni ka xikongomelo xa Muvumbi xo endla misava hinkwayo yi va paradeyisi leyi a yi ta va kaya ra vanhu lava hetisekeke hilaha ku nga heriki. (Esa. 45:18) Hambiswiritano, loko vanhu namuntlha va hlawula ku nghenela vukati kambe va nga vi na vana kumbe va nga byi ngheneli, a va lwisani ni ku rhandza ka Yehovha. Nilokoswiritano, vanhu vo tala va hlawula ku nghenela vukati ni ku va ni vana ku nga khathariseki mintlhontlho leyi tisiwaka hi xiboho xexo. (1 Kor. 7:36-38) Hikwalaho ka yini? Hikuva hi ntolovelo sweswo swi tisa ntsako ni ku eneriseka. (Ps. 127:3) Kutani, Adamu na Evha a va fanele va tiphina hi vutomi bya ndyangu hilaha ku nga heriki.

9. Hikwalaho ka yini hi nga vulaka leswaku xileriso xa Xikwembu lexi kumekaka eka Genesa 2:17 a xi lulamile, a xi fanela kumbe a xi nga tiki?

⁹ Yehovha u nyike Adamu na Evha xileriso xin’wana lexi a xi swi veka erivaleni leswi a swi ta humelela loko va xi tlula, lexi nge: “Loko ku ri murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha u nga tshuki u wu dya hikuva siku u nga ta wu dya, u ta fa hakunene.” (Gen. 2:17) Xana hi nga vula leswaku xileriso lexi a xi nga lulamanga, a xi nga fanelanga kumbe a xi tika? Xana a xi tsona Adamu na Evha ku tirhisa ntshunxeko va vona? Nikatsongo! Entiyisweni, swidyondzi swo tala swa Bibele swi vule leswaku xileriso xexo a xi ri erivaleni naswona a xi twisiseka. Hi xikombiso, xidyondzi xin’wana xi te: “Swileriso swa Xikwembu leswi nga eka [Genesa 2:16,17] swi kombisa leswaku i Xikwembu ntsena lexi tivaka leswi nga swinene . . . eka vanhu naswona i Xikwembu ntsena lexi tivaka leswi nga riki swinene . . . eka vona. Leswaku vanhu va tiphina hi ‘leswinene’ va fanele va tshemba Xikwembu ni ku xi yingisa. Loko va nga xi yingisi va ta tshikiwa va tiendlela swiboho swa leswi nga swinene ni leswi nga riki swinene.” Wolowo i ndzhwalo wo tika swinene lowu vanhu va nga taka va nga swi koti ku ti byarhela wona.

10. Hikwalaho ka yini hi nga fanelanga hi fanisa ntshunxeko wo tihlawulela ni mfanelo yo endla xiboho xa leswinene ni leswo biha?

¹⁰ Endzhaku ko hlaya xileriso lexi Yehovha a xi nyikeke Adamu, vanhu vo tala namuntlha va nga vula leswaku Adamu a a tsoniwe ntshunxeko wo endla leswi a swi lavaka. Lava vulaka tano va hlanganisa ku tirhisa ntshunxeko wo tihlawulela ni mfanelo yo endla xiboho xa leswi nga swinene ni leswo biha. Adamu na Evha a va ri ni ntshunxeko wo hlawula ku yingisa Xikwembu kumbe ku nga xi yingisi. Hambiswiritano, i Yehovha ntsena la nga ni mfanelo leyi heleleke yo endla xiboho xa leswi nga swinene ni leswo biha hilaha swi fanekiseriweke ha kona hi “murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha” lowu a wu ri entangeni wa Edeni. (Gen. 2:9) Hi fanele hi pfumela leswaku a hi mikarhi hinkwayo hi tivaka vuyelo bya swiboho swa hina naswona a hi swi tivi loko vuyelo bya swiboho swa hina byi ta va lebyinene mikarhi hinkwayo. A swi hlamarisi leswi hakanyingi hi vonaka vanhu va endla swiboho va ri ni xikongomelo lexinene kambe vuyelo bya kona ku va ku karhateka kumbe makhombo. (Swiv. 14:12) Ntshunxeko lowu vanhu va nga na wona wu ni swipimelo. Hi ku tirhisa xileriso xakwe, Yehovha hi rirhandzu u dyondzise Adamu na Evha ndlela yo tirhisa ntshunxeko wa ntiyiso. Xana vatekani volavo vo sungula va angule njhani?

11, 12. Hikwalaho ka yini xiboho xa Adamu na Evha xi vange maxangu? Kombisa.

 ¹¹ Vatswari va hina vo sungula va hlawule ku nga xi yingisi Xikwembu. Xitshembiso xa Sathana lexi ringaka lexi nge, “mahlo ya n’wina ma ta pfuleka kutani mi ta fana ni Xikwembu, mi ta tiva leswinene ni leswo biha” xi phase Evha. (Gen. 3:5) Xana xiboho xa Adamu na Evha xi va endle va va ni ntshunxeko lowu engetelekeke? Lexi twisaka ku vava hi leswaku, sweswo a swi endlekanga. A va swi kumanga leswi Sathana a vuleke leswaku va ta swi kuma. Entiyisweni, swi nga si ya kwihi, va xiye leswaku ku xandzukela Yehovha swi va tisele vuyelo byo biha. (Gen. 3:16-19) Hikwalaho ka yini? Hikuva Yehovha a nga va nyikanga vanhu ntshunxeko wo tiendlela swiboho swa leswinene ni leswo biha.—Hlaya Swivuriso 20:24 na Yeremiya 10:23.

¹² Leswi swi nga fanisiwa ni muhahisi wa xihahampfhuka. Leswaku a fika laha a yaka kona a sirhelelekile, u fanele a landzela nkongomiso wa swihahampfhuka lowu a nyikiweke wona. Swihahampfhuka swa manguva lawa, swi ni swilo leswi pfunaka muhahisi ku vona ndlela ni ku vulavurisana ni valawuri va swihahampfuka loko xi ri karhi xi haha, leswi pfunaka leswaku a fika laha a yaka kona a sirhelelekile. Hambiswiritano, loko muhahisi wa xihahapfhuka o hlawula ku nga wu landzeli nkongomiso kutani a hlawula ku hahisa xihahapfhuka eka ndlela yin’wana, ku nga va ni vuyelo byo vava swinene. Ku fana ni muhahisi yoloye, Adamu na Evha a va lava ku tiendlela ku rhandza. Va ale ku kongomisiwa hi Xikwembu. Vuyelo byi ve byihi? Va wele ekhombyeni ra xidyoho ni rifu ku katsa ni vana lava a va ta va na vona. (Rhom. 5:12) Hikwalaho ko lwela ku tilawula, va lahlekeriwe hi ntshunxeko wa ntiyiso lowu a va nyikiwe wona.

13, 14. Hi nga wu kuma njhani ntshunxeko wa ntiyiso?

¹³ Van’wana va nga anakanya leswaku loko va ri ni ntshunxeko lowu engetelekeke, hi kona va nga ta va ni ntsako kambe ntiyiso hi leswaku, ku va ni ntshunxeko lowu nga riki na swipimelo swi ni khombo. I ntiyiso leswaku ntshunxeko wu ni mimbuyelo yo tala kambe swa chavisa ku anakanya leswaku a ku ta va njhani laha misaveni loko a ku nga ri na milawu. Hikwalaho ka xivangelo lexi, The World Book Encyclopedia yi ri: “Milawu ya nhlangano wun’wana na wun’wana hambiloko yi rharhanganile, yi endla leswaku vanhu va va ni swipimelo ni ntshunxeko lowu ringaniseriweke.”  Rito “rharhanganile” ra faneleka hakunene. Anakanya hi milawu ya tsandzavahlayi leyi tsariweke hi munhu, a swi hlamarisi leswi ku lavekaka magqweta ni vaavanyisi vo tala leswaku va yi hlamusela ni ku yi langutela.

¹⁴ Ku hambana ni sweswo, Yesu Kreste u hi byele ndlela yo kuma ntshunxeko wa ntiyiso. U te: “Loko mi tshama eritweni ra mina, hakunene mi vadyondzisiwa va mina naswona mi ta tiva ntiyiso, kutani ntiyiso wu ta mi ntshunxa.” (Yoh. 8:31, 32) Loko Yesu a hlamusela ndlela yo kuma ntshunxeko wa ntiyiso, u boxe swilaveko swimbirhi: Xo sungula, yingisa ntiyiso lowu a wu dyondziseke naswona xa vumbirhi, vana mudyondzisiwa wakwe. Sweswo swi ta endla leswaku hi va ni ntshunxeko wa ntiyiso. Kambe, ntshunxeko eka yini? Loko Yesu a ya emahlweni a hlamusela u te: “Muendli un’wana ni un’wana wa xidyoho i hlonga ra xidyoho. . . . Loko N’wana a mi ntshunxa, mi ta ntshunxeka hakunene.”—Yoh. 8:34, 36.

15. Hikwalaho ka yini hi nga vulaka leswaku ntshunxeko lowu Yesu a hi tshembiseke wona wu endla leswaku hi “ntshunxeka hakunene”?

¹⁵ Swi le rivaleni leswaku ntshunxeko lowu Yesu a wu tshembiseke vadyondzisiwa vakwe, wu tlakukile swinene ku tlula ntshunxeko wa swa tipolitiki lowu vanhu vo tala va wu navelaka namuntlha. Loko Yesu a ku: “Loko N’wana a mi ntshunxa, mi ta ntshunxeka hakunene,” a a vulavula hi ku ntshunxiwa eka vuhlonga lebyikulu ni mutshikileri wa vanhu, ku nga ku va “hlonga ra xidyoho.” Xidyoho a xi hi endlisi swilo swo biha ntsena kambe xi tlhela xi hi sivela ku endla leswi hi swi tivaka leswaku i swinene kumbe ku hanya hi ndlela leyi hi faneleke hi hanya ha yona. Hi ndlela yoleyo, hi mahlonga ya xidyoho naswona vuyelo bya kona i ku pfilunganyeka, ku twa ku vava, ku xaniseka kutani eku heteleleni rifu. (Rhom. 6:23) Muapostola Pawulo u ku twile ku vava loku vangiwaka hi xidyoho. (Hlaya Varhoma 7:21-25.) Hi ta va ni ntshunxeko wa ntiyiso lowu vatswari va hina vo sungula a va tiphina ha wona loko ntsena xidyoho xi nga ha ri kona.

16. Hi nga wu kuma njhani ntshunxeko wa ntiyiso?

¹⁶ Marito ya Yesu lama nge “loko mi tshama eritweni ra mina” ma kombisa leswaku ku ni swilaveko ni swipimelo leswi faneleke swi fikeleriwa hi lava va lavaka ku ntshunxiwa hi yena. Tanihi Vakreste lava tinyiketeleke naswona hi nga vadyondzisiwa va Kreste, hi titshikile kutani hi hlawule ku hanya hi ku landza tidyondzo takwe. (Mat. 16:24) Hilaha Yesu a tshembiseke hakona, hi ta kuma ntshunxeko wa ntiyiso loko hi kuma mikateko hinkwayo leyi nga ta tisiwa hi gandzelo rakwe ra nkutsulo.

17. (a) I yini lexi nga ta endla leswaku hi hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo ni lebyi tsakisaka? (b) Hi ta kambisisa yini exihlokweni lexi landzelaka?

¹⁷ Loko hi yingisa tidyondzo ta Yesu tanihi vadyondzisiwa vakwe, hi ta hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo naswona hi ta va ni ntsako. Sweswo swi ta endla leswaku hi va ni ntshembo wa ku ntshunxiwa hilaha ku heleleke evuhlongeni bya xidyoho ni rifu. (Hlaya Varhoma 8:1, 2, 20, 21.) Exihlokweni lexi landzelaka hi ta kambisisa ndlela leyi hi nga wu tirhisaka ha yona ntshunxeko lowu hi nga na wona sweswi leswaku hi vangamisa Yehovha, Xikwembu lexi nyikaka ntshunxeko wa ntiyiso hilaha ku nga heriki.