Tiko ra Korea Dzonga ri pfalela majaha ya madzana ekhotsweni lama nga riki swigevenga. Ha yini? Hikuva majaha wolawo i Timbhoni ta Yehovha naswona ma ala ku ya evusocheni hileswi ma yingisaka leswi ripfalo ra wona ri ma byelaka swona. Kutani leswi tiko ra Korea ri nga ti sirheleriki timfanelo ta vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona, Timbhoni leti lerisiweke hi mfumo ku ya evusocheni ti gweveriwa ku tshama ekhotsweni. Entiyisweni, emalembeni ya 60 lama hundzeke, Timbhoni ta Yehovha to tlula 17 000 ti khotsiwile hileswi ti aleke ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra tona.

Leswaku rhavi ra Timbhoni ta Yehovha eKorea Dzonga ri tivisa vanhu hi mhaka leyi, ri humese broxara leyi nge  Conscientious Objection to Military Service in Korea,. Broxara leyi yi kandziyisa ndlela leyi tiko ra Korea ri tsandzekeke ha yona ku landzela milawu leyi tirhisiwaka hi matiko ya misava ni ku sirhelela vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona. Yi tlhela yi hlamusela hi ku komisa matimu ya majaha lama nga Timbhoni lama tiyiseleke ku khotsiwa hileswi a ma nga lavi ku kanya ripfalo ra wona. Nkulukumba Dae-il Hong, muyimeri wa rhavi ra Timbhoni ta Yehovha eKorea na Philip Brumley, Gqweta ra Timbhoni ta Yehovha eNew York, va hlamusela swo tala hi swiendlo leswi nga riki na vululami leswi ku nga khale swi endleka.

Matiko ya misava ma angule njhani eka swiendlo leswi nga riki na vululami leswi nga endliwaka eKorea Dzonga?

Philip Brumley: Matiko yo tala ma sole tiko ra Korea hileswi ri tsandzekaka ku xixima mfanelo ya xisekelo yo va munhu a ala ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo rakwe. Enhlengeletanweni ya sweswinyana ya Huvo leyi Kambisisaka Timfanelo ta Vanhu ya Nhlangano wa Matiko, matiko ya nhungu, ku nga Hungary, Furwa, Jarimani, Poland, Slovakia, Spain, United States na Australia, ma kombele tiko ra Korea leswaku ri tshika ku tengisa vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona nileswaku ri va simekela mintirho yo korhokela tiko leyi nga fambisaniki ni vusocha. *

Dae-il Hong: Eka milandzu ya mune leyi a yi katsa vanhu va 501 lava aleke ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona, Komiti ya Timfanelo ta Vanhu ya Nhlangano wa Matiko (UN Human Rights Committee [CCPR]) yi teke xiboho xa leswaku Riphabliki ra Korea a ri ti xiximanga timfanelo ta vona hileswi ri va pfaleleke ekhotsweni. Komiti leyi yi vule leswaku “mfanelo ya munhu yo ala ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo rakwe yi fambisana swinene ni mfanelo ya munhu yo tshemba timhaka tihi ni tihi leti a ti lavaka, mfanelo yo pfumela tidyondzo ta vukhongeri leti a ti lavaka ni mfanelo yo hlanganyela eka vukhongeri byihi ni byihi lebyi a byi hlawulaka. Mfanelo leyi yi pfumelela munhu un’wana ni un’wana leswaku a nga yi evusocheni loko ku endla tano swi nga fambisani ni vukhongeri byakwe. Kutani munhu a nga fanelanga a sindzisiwa ku honisa mfanelo leyi.” *

Huvo ya Timfanelo ta Vanhu, leyi na yona yi nga ya Nhlangano wa Matiko, yi vulavule swinene hi mhaka leyi eka xiviko xa yona lexi yi xi humeseke sweswinyana lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge, “Xiviko lexi kambisisiweke xa mhaka ya ku nga yi evusocheni hikwalaho ka ripfalo.” Xiviko lexi xi hlamusela milawu leyi tirhisiwaka emisaveni hinkwayo, leyi xiximaka mfanelo yo ala ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ni leyi yirisaka ku sindzisa vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo hi ku tshamela ku va tengisa ehubyeni kumbe ku va xupula. *

Mfumo wa Korea wu angule njhani eka ku vilela ka matiko ya misava?

Philip Brumley: Mfumo wa Korea a wu endlaka hi ku ya hi swiboho leswi tekiweke hi CCPR. Hikwalaho, wu tsandzekile ku tirhisa switshembiso swa ntwanano wa matiko ya misava naswona wu arile ku xixima timfanelo ta xisekelo ta vanhu lava ripfalo ra vona ri nga va pfumeleriki ku ya evusocheni. Ku engetela kwalaho, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ni Huvo yo Endla Milawu eKorea Dzonga ti honise swiboho leswi tekiweke hi CCPR loko ti xi bakanyela etlhelo xikombelo xa vanhu lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona xo hundzisela nandzu wa vona eka tona. Nhlengeletano ya Tiko ra Korea a yi si veka mintirho yo korhokela tiko leyi nga fambisaniki ni vusocha leyi nga endliwaka hi lava alaka ku ya evusocheni hikwalaho ka ripfalo ra vona naswona ku hava magoza lawa yi ma tekeke leswaku yi va sirhelela.

Ku khotsiwa ka majaha lama nga Timbhoni ta Yehovha swi ma khumbe njhani?

Dae-il Hong: Majaha lawa ma ni xivindzi. Ma hlamula loko ma kuma papila leri humaka eka mfumo leri ma lerisaka leswaku ma ya evusocheni hambileswi ma swi tivaka leswaku ma ta voniwa nandzu ivi ma khotsiwa ehansi ka fambiselo ra sweswi. Kambe a ma baleki ma ya tumbela. Loko ma nga si khotsiwa, ma tikhoma tanihi vaaka-tiko lava nga swikombiso leswinene eka van’wana naswona loko se ma khotsiwile ma va vabohiwa lava tikhomaka kahle. Kambe lexi vavisaka hileswaku loko ma ntshunxiwa, ma va ni rhekhodo ya vugevenga leyi endlaka leswaku swi ma tikela swinene ku kuma ntirho eka mfumo kumbe etikhampanini letikulu. Nakambe ma va ma lahlekeriwe hi lembe ni hafu leri ma ri heteke ekhotsweni. Mindyangu ya wona yi boheka ku hanya yi ri yoxe loko wona ma ri ekhotsweni. Maxangu lawa hinkwawo ma va kona swi nga fanelanga.

Xana swa fanela leswaku Timbhoni ta Yehovha eKorea ti gweviwa ni ku khotsiwa onge i swigevenga hileswi ti alaka ku ya evusocheni?

Dae-il Hong: Nikatsongo! Majaha lawa a hi swigevenga. Timbhoni ta Yehovha eKorea ni le misaveni hinkwayo ti tiviwa tanihi vaaka-tiko vo rhula lava yingisaka nawu, lava tiyimiseleke ku pfuna van’wana. Ti xixima valawuri, ti yingisa milawu, ti hakela swibalo naswona ti hoxa xandla eka matsima ya mfumo yo pfuna vanhu. Sweswinyana, muavanyisi wa huvo ya le dorobeni rin’wana eKorea u gweve jaha rin’wana leri nga Mbhoni hileswi ripfalo ra rona ri nga ri pfumeleriki ku ya evusocheni. Endzhaku ka loko muavanyisi a vule leswaku a ku na xiboho xin’wana lexi a nga xi tekaka handle ko ri vona nandzu, u hlaye xigwevo xa rona. Hiloko a tipfala xikandza hi maphepha ivi a rila. Swi tikomba onge xiendlo lexi nga riki na vululami xo vula leswaku jaha leri ri voniwe nandzu xi n’wi khumbe swinene muavanyisi yoloye lerova a tsandzeka ku tikhoma. Vanhu van’wana lava a va ri kona ehubyeni na vona va ku xiyile ku pfumala vululami koloko ivi va rila.

Philip Brumley: Kahle-kahle sweswi i nkarhi wa leswaku varhangeri va tiko ra Korea va lulamisa mhaka leyi, leyi se yi nga ni malembe yi ri kona naswona va tirhisa fambiselo leri xiximaka timfanelo ta xisekelo ta vanhu lava ripfalo ra vona ri nga va pfumeleriki ku ya evusocheni.