Jaha ra wena ri rila ri ku: “A ndzi koti ku swi endla. Swi tika ngopfu! Ndzi nge pfuki ndzi swi kotile!” N’wana wa wena u le kusuhi ni ku tshika ntirho lowu n’wi tsandzaka. A wu swi lavi ku vona n’wana wa wena a ri eku rileni hikwalaho ka leswi a tsandzekaka ku endla nchumu wo karhi kambe u lava leswaku a dyondza ku hlula mitlhontlho. Xana u fanele u hatlisela ku n’wi pfuna? Xana u fanele u n’wi tshika a lan’wa? Kumbe xana u ta n’wi dyondzisa ku tiyisela?

 I swa nkoka ku tiyisela. Loko vatswari va dyondzisa n’wana wa vona ku va ni vuswikoti byo endla ntirho wo tika, u ta pasa exikolweni naswona u ta va ni rihanyo lerinene ni ku tiphina hi vuxaka lebyinene ni vanhu van’wana. Ku hambana ni sweswo, loko vatswari va sirhelela n’wana wa vona leswaku a nga langutani ni mitlhontlho kumbe ku tsandzeka ku endla nchumu wo karhi, swi nga n’wi vangela ntshikilelo, a titwa a nga tivi nchumu naswona a nge tiphini hi vutomi loko se a kurile.

 Ku kuma matimba yo tiyisela. Hambi ku ri vana lavatsongo va nga swi kota ku tiyimisela ku endla nchumu wo karhi, hambiloko wu tikomba wu tika. Valavisisi van’wana va kume leswaku vana lava nga ni tin’hweti ta 15, va nga swi kota ku endla ntirho wo tika hi ku olova loko va rhange va vona munhu lonkulu a wu endla endzhaku ko rhanga a tikeriwa.

 “Ndzi tsundzuka loko ndzi dyondzisa vanhwanyana va mina ku boha tintangu ta vona. A hi nchumu lowu u nga wu dyondzaka hi siku rin’we. Mikarhi hinkwayo loko va fanele va boha tintangu ta vona, a va heta timinete ta 10 ku ya eka 15 va ri karhi va ringeta ku tsundzuka ku endla tano. Endzhaku ka sweswo, a ndzi va pfuna. Swi teke tin’hweti ti nga ri tingani naswona mikarhi yin’wana a va rila kambe va hetelele va swi kotile. A swi ta ndzi olovela ku va xavela tintangu leti a ti nga lavi ku bohiwa. Kambe mikarhi yin’wana hambi ku ri hina vatswari, hi fanele hi rhanga hi ku tiyisela leswaku hi ta dyondzisa vana va hina ku tiyisela.”—Colleen.

 Matimba yo tiyisela ma nga hela. Handle ko swi xiya, vatswari van’wana va nga byi tekela ehansi vuswikoti bya vana va vona byo kota ku tiyisela. Njhani? Vatswari van’wana loko va lava ku pfuna n’wana wa vona a titshemba, va hatlisela ku n’wi “sirhelela” leswaku a nga titwi a pfilunganyekile kumbe ku va mutsandzeki. Kambe ku endla sweswo swi ni swi ta ndzhaku. Mutsari loyi a vuriwaka Jessica Lahey u ri: “Mikarhi hinkwayo loko hi sirhelela . . . vana va hina leswaku va nga langutani ni mitlhontlho, swi fana ni loko hi va byela leswaku a va na vuswikoti, a va pfuni nchumu naswona a hi va tshembi.” a Ku va ni vuyelo bihi? Vana va nga hatlisela ku lan’wa loko va langutane ni mitlhontlho, hi ku tibyela leswaku va nga tlhantlheriwa swona hi munhu lonkulu.

 Va dyondzise ku tirha hi matimba. Vatswari va nga dyondzisa vana va vona ku tiyisela hi ku va nyika mitirho leyi ringanaka malembe ya vona. Hi xikombiso, vana lava nga exikarhi ka malembe manharhu ku ya eka ya ntlhanu, va nga dyondzisiwa ku paka mpahla ni ku veka tithoyi ta vona kahle. Kasi vana lava kulekenyana va nga dyondzisiwa ku paka swakudya leswi swa ha ku xaviwaka, ku paka swilo ehenhla ka tafula ni ku ri basisa, ku ya lahla thyaka ni ku sula leswi nga halaka. Vantshwa va nga endla mitirho yin’wana yo tika leyi katsaka ku basisa ni ku lunghisa swin’wana ekaya. A hi mikarhi hinkwayo leyi vana va nga tsakelaka ku endla mitirho ya le kaya kambe va vuyeriwa loko vatswari va va dyondzisa va ha ri vatsongo ku endla mitirho ya le kaya. Xana vana va vuyeriwa njhani? Va dyondza ku tirha hi matimba naswona sweswo swi ta va pfuna ku tiyisela loko se va tirha mitirho yo tika loko va kurile.

 Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “Swa vuyerisa ku endla ntirho wun’wana ni wun’wana wo tika.”—Swivuriso 14:23.

 “U nga heti nkarhi hi ku nyika vana va wena ntirho hileswi u lavaka va endla swo karhi. A nga kona loyi a lavaka ku khomiwa tano, hambi ku ri vana. Ku ri na sweswo, va nyiki ntirho wa nkoka lowu va nga wu endlaka. Loko n’wana wa wena a ha ri ntsongo, n’wi nyiki ntirho wo sula ritshuri etindhawini leti a kotaka ku ti fikelela. Loko u hlantswa movha, n’wi byeli a hlantswa tindhawu ta le hansi leti u tsandzekaka ku fika eka tona. Endzhaku, bumabumela n’wana wa wena hileswi a tirhaka hi matimba.”—Chris.

 Kongomisa n’wana wa wena loko a endla mitirho yo tika. Mikarhi yin’wana vana va lan’wa hileswi va nga swi tiviki leswaku va nga wu endla njhani ntirho wo karhi. Hikwalaho, loko u dyondzisa n’wana wa wena vuswikoti lebyintshwa, u nga ringeta ku endla leswi landzelaka. Xo sungula, endla ntirho lowu u wu dyondzisaka n’wana wa wena naswona a ku langutile. Xa vumbirhi, wu endleni swin’we ntirho wolowo. Xa vunharhu, langutisa n’wana wa wena loko a ri karhi a endla ntirho wolowo ivi u n’wi komba laha a nga antswisaka kona. Xo hetelela, tshika n’wana wa wena a endla ntirho wolowo a ri yexe.

 Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “Ndzi mi vekele xikombiso, kutani mi fanele mi endla hilaha ndzi mi kombeke hakona.”—Yohane 13:15.

 “Hi ku ya hi leswi ndzi swi dyondzeke evuton’wini, hina vatswari hi fanele hi vekela vana va hina xikombiso lexinene loko hi lava va kota ku tiyisela. Hi fanele hi kombisa vumunhu lebyi hi lavaka va va na byona.”—Doug.

 Pfuna n’wana wa wena a tiva leswaku hinkwerhu hi pfa hi tikeriwa ni ku tsandzeka loko hi endla swilo swo karhi. N’wi byeli hi nkarhi lowu u tsandzekeke ku endla swilo swo karhi ni ndlela leyi swi ku vuyeriseke hayona ku ka u nga lan’wanga. Byela n’wana wa wena leswaku i swa ntumbuluko ku tikela hi ku endla swilo leswintshwa nileswaku ku endla swihoxo swi ta n’wi pfuna a dyondza. N’wi tiyisekise leswaku a wu nge tshiki ku n’wi rhandza hambiloko a tikeriwa hi ku endla swin’wana. Hilaha timayisele ti kulaka hakona loko ti tshamela ku tirha, vuswikoti bya n’wana wa wena bya ku tiyisela bya kula loko u n’wi tshika a langutana ni mitlhontlho. Hikwalaho, loko n’wana wa wena a langutana ni ntlhontlho, u nga hatliseli ku n’wi pfuna kambe n’wi nyiki nkarhi wo langutana na wona. Buku leyi nge How Children Succeed yi swi veka erivaleni leswaku “ndlela leyinene yo va n’wana a kula emiehleketweni, hiloko a ringeta ku endla nchumu lowu a tiyisekaka leswaku a nga tsandzeka ku wu endla.”

  Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “I swinene ku va munhu a langutana ni maxangu loko a ha ri muntshwa.”—Swirilo 3:27, Bibele Matsalwa Yo Kwetsima Ya Misava Leyintshwa.

 “Loko vatswari va pfumelela vana va vona va endla ntirho wo tika hi voxe sweswo swi ta pfuna vana va vona. Endzhaku ka nkarhi loko se va kota ku wu endla kahle ntirho wolowo, va ta va ni vuswikoti ni ku titshemba naswona va ta dyondza leswaku ku tiyisela swa vuyerisa.”—Jordan.

 Va bumabumeli hileswi va tikarhataka, ku nga ri hileswi va tlhariheke. Hi xikombiso, ematshan’weni yo vula leswaku “U tirhe kahle eka xikambelo lexiya! U tlharihe ngopfu,” u nga vula leswi, “U tirhe kahle eka xikambelo lexiya! Ndlela leyi u nga tikarhata hayona loko u lunghiselela xikambelo xexo yi ndzi tsakisile.” Hikwalahokayini swi ri swa nkoka ku bumabumela ku tikarhata ka n’wana ku ri ni ku bumabumela vutlhari byakwe? Dr.  Carol Dweck u vula leswaku ku ndhundhuzela vutlhari bya vana “swi endla vana va nga titshembi loko leswi va swi endlaka swi va tikela kumbe swi nga fambi kahle.” U ya emahlweni a ku: “Loko vatswari va lava ku nyika va vona va vona nyiko, va nga endla tano hi ku va dyondzisa ku rhandza mitlhontlho, va dyondza eka swihoxo swa vona, va tsaka hi ku tikarhata ka vona, va ringeta ku kuma tindlela tin’wana to endla swilo ni ku ya emahlweni va dyondza. Loko va endla tano, va nge vi na torha ro lava ku ndhundhuzeriwa.” b

 Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: “Munhu u kamberiwa hi ku dzunisiwa loku a ku kumaka.”—Swivuriso 27:21.