Hi nkarhi wa vona wo wisa, xana vana va wena va nga tsakela ku endla yini: ku hlalela tivhidiyo kumbe ku hlaya? I yini lexi va nga xi tekaka: smartphone kumbe buku?

 Se swi ni malembe yo tala vanhu va ri karhi va kavanyeteka ku hlaya hikwalaho ka TV ni swilo leswi va swi hlalelaka eka inthanete. Ebukwini yakwe ya 1990 leyi nge Endangered Minds, Jane Healy u tsale a ku: “Ku hlaya hi koxe ku ya ku nyamalala.”

 Khale marito wolawo a ma ta va ma twale ku ri ku hundzeleta. Hambiswiritano, namuntlha endzhaku ka malembe yo tala, vadyondzisi van’wana ematikweni lawa thekinoloji yi tirhisiwaka ngopfu, va xiye leswaku vantshwa vo tala a va ha swi koti ku hlaya ku fana ni va khale.

Eka xihloko lexi

•  Hikwalahokayini ku hlaya ku ri ka nkoka eka vana?

•  Ndlela yo hlohlotela vana ku hlaya

•  Leswi vatswari va swi vulaka

•   Ku hlaya ku endla leswaku munhu a ehleketa. Hi xikombiso, loko u hlaya mhaka, xana ma twala njhani marito ya swimunhuhatwa? Xana swi languteka njhani? Xana ndhawu ya kona yi languteka njhani? Mutsari wa hlamusela, kambe muhlayi hi yena a faneleke a anakanyisisa.

   Manana la vuriwaka Laura u ri: “Loko hi hlalela vhidiyo, hi vona ndlela leyi munhu un’wana a anakanyaka hayona. Hambileswi ku hlalela swi tsakisaka kambe ku ni nchumu wo hlawuleka hi ku hlaya hikuva ku endla leswaku marito ya un’wana ma twisiseka emiehleketweni ya wena.”

•   Ku hlaya swi tlharihisa vana. Loko vana va ri karhi va hlaya, va kurisa vuswikoti bya vona byo lulamisa swiphiqo. Nakambe leswaku va kota ku hlaya, vana va fanele va dzikisa mianakanyo ya vona eka leswi va swi hlayaka. Hi ku endla sweswo, va ta va ni vuswikoti byo lehisa mbilu, byo tikhoma ni ku va ni ntwelavusiwana.

   Ntwelavusiwana? Ina! Valavisisi van’wana va tshemba leswaku loko vana va hlaya hi ku nonoka ni hi vukheta, swi va pfuna ku twisisa mintlhaveko ya swimunhuhatwa leswi va hlayaka ha swona. Sweswo swi nga tlhela swi va pfuna leswaku va kombisa vanhu van’wana ntwelavusiwana.

•   Ku hlaya swi pfuna munhu leswaku a anakanyisisa. Vanhu lava hlayaka kahle a va tsutsumi, loko ku ri ni xilaveko xo tlhela va hlaya va endla tano naswona va twisisa leswi mutsari a swi vulaka. Sweswo swi va pfuna ku tsundzuka leswi va swi hlayeke ni ku vuyeriwa eka swona.—1 Timotiya 4:15.

   Tatana la vuriwaka Joseph u ri: “Loko u ri eku hlayeni, u kota ku anakanyisisa hi leswi u swi hlayaka naswona u ta kota ni ku swi hlanganisa ni leswi u swi tivaka kutani u vona dyondzo ya nkoka leyi u yi dyondzaka. Kambe a hi mikarhi hinkwayo tivhidiyo ti hlohlotelaka munhu leswaku a anakanyisisa.”

 Ntiyiso wa mhaka: Hambileswi tivhidiyo ti pfunaka, vana va wena va nga lahlekeriwa hi dyondzo ya nkoka evuton’wini loko va nga hlayi.

•   Hatla u sungula. Chloe, manana wa majaha mambirhi, u ri: “Hi hlayele vana va hina ku sukela loko va ha ri ekhwirini naswona hi ye emahlweni hi va hlayela endzhaku ka loko va velekiwile. Swa hi tsakisa leswi hi yeke emahlweni hi endla tano. Hi ku famba ka nkarhi, ku hlaya hambi ku ri ku hlayela ku titsakisa, ku ve ntolovelo wa vona.”

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “Ku sukela loko wa ha ri ricece u tive matsalwa yo kwetsima.”—2 Timotiya 3:15.

•   Kuma ndhawu leyinene yo hlayela eka yona. Endla leswaku swi olovela n’wana wa wena ku hlaya hi ku va ni tibuku to hambanahambana. Tamara, mana wa mune wa vana, u ringanyeta leswi: “Xavela n’wana wa wena tibuku leti a nga ta tsakela ku ti hlaya ivi u ti veka etlhelo ka mubedo wakwe.”

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “Letela mufana endleleni leyi a faneleke a famba ha yona; hambiloko a kurile a nge yi tshiki.”—Swivuriso 22:6, nhlamuselo ya le hansi.

•   Lawula ndlela leyi n’wana wa wena a tirhisaka Inthanete hayona. Tatana la vuriwaka Daniel u ringanyeta leswaku ku va ni madyambu lawa ku nga tirhisiwiki switirhisiwa swa elektroniki. U ri: “Hambi ko va vusiku byin’we hi vhiki, hi ta va ni madyambu yo hola ku ri hava TV. Hi tinyika nkarhi wo hlaya hi ri swin’we, kumbe hi nga ri swin’we.”

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “Tiva swilo leswi nga swa nkoka swinene.”—Vafilipiya 1:10.

•   Va vekele xikombiso. Karina, mana wa vanhwanyana vambirhi, u ri: “Endla leswaku timhaka ti tsakisa hi ndlela leyi u hlayelaka vana va wena hayona na hi ku kombisa ku tsakela mhaka leyi u yi hlayaka. Loko u rhandza ku hlaya, vana va wena va nga tekelela xikombiso xa wena.”

   Leswi Bibele yi swi vulaka: “Yana emahlweni u tinyiketela loko u hlaya emahlweni ka vanhu.”—1 Timotiya 4:13.

 A hi vana hinkwavo lava va nga ta rhandza ku hlaya. Hambiswiritano, nhlohlotelo wa wena wu nga endla leswaku vana va wena va rhandza ku hlaya. David, tatana wa vanhwanyana vambirhi, u ndlandlamuxa mhaka yoleyo. U ri: “Ndzi hlaya leswi tintombhi ta mina ti swi hlayaka, leswi ndzi pfunaka ndzi twisisa leswi ti swi tsakelaka naswona swi hi nyika mhaka yo bula hayona. Hi ve ni xintlawana xa hina xo hlaya. A swi tsakisa!”