Eka Timbhoni ta kwalomu ka 35 000 leti a ti tshama eJarimani ni le ka matiko man’wana lama a ma lawuriwa hi mfumo wa Manazi, ku fe Timbhoni ta Yehovha ta kwalomu ka 1 500 hi nkarhi wa ku dlayeteriwa ka Vayuda va le Yuropa hi Manazi. Xivangelo xa mafu lawa hinkwawo a xi tiveki. Tanihi leswi vulavisisi bya ha yaka emahlweni, tinhlayo ni vuxokoxoko byin’wana swi nga ha kumeka hi ku famba ka nkarhi.

•  Ti dlayiwe njhani?

•  Hikwalahokayini va xanisiwile?

•  Ti fele kwihi?

•  Tin’wana ta leti dlayiweke

•   Ku dlayeteriwa: Timbhoni ta kwalomu ka 400 ti dlayeteriwile eJarimani ni le ka matiko man’wana lawa ma lawuriwaka hi mfumo wa Manazi. Vahehliwa vo tala va tengisiwile ehubyeni, va gweviwa rifu kutani va tsemiwa tinhamu. Van’wana va duvuriwile kumbe va sungiwa va nga kalanga va yisiwa ehubyeni.

•   Ku pfaleriwa ehansi ka swiyimo swo tika: Timbhoni Ta Yehovha to tlula 1 000 ti file etikampeni ta nxaniso ni le makhotsweni ya Manazi. Ti dlayiwe hi mitirho yo tika leyi a ti sindzisiwa ku yi endla, hi ku xanisiwa, ndlala, xirhami, mavabyi ni ku pfumala swa vutshunguri. Hikwalaho ka leswi a ti khomiwa hi ndlela ya tihanyi, to tala ti file endzhaku ko tshunxiwa loko Nyimpi Ya Vumbirhi Ya Misava yi hela.

•   Swivangelo swin’wana: Timbhoni tin’wana ti dlayiwile hi ku pfaleriwa eka muako lowu nga na gasi, hi ku tirhisiwa hi madokodela leswaku va ringeta swa vutshunguri hi tona kasi tin’wana ti tlhaviwe nayiti yo dlaya.

 Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwile hikwalaho ko yingisa tidyondzo ta le Bibeleni. Loko mfumo wa Manazi wu koxa leswaku Timbhoni ta Yehovha ti endla leswi Bibele yi swi yirisaka, ti arile. Ti hlawule ku yingisa “Xikwembu tanihi mufumi ku tlula vanhu.” (Mitirho 5:29) Xiya swiyimo swimbirhi laha ti nga hlawula ku endla tano.

1.   Ku nga katseki eka swa tipolitiki. Ku fana ni Timbhoni ematikweni hinkwawo namuntlha, Timbhoni ta Yehovha ehansi ka mfumo wa Manazi a ti katsekanga eka swa tipolitiki. (Yohane 18:36) Hikokwalaho, ti ale

   •   Ku tirha evusocheni kumbe ku endla mitirho yin’wana leyi fambisanaka ni swa tinyimpi.—Esaya 2:4; Matewu 26:52.

   •   Ku vhota eka minhlawulo ya tipolitiki kumbe ku joyina mihlangano ya Manazi.—Yohane 17:16.

   •   Ku losa mujeko wa swastika kumbe ku vula ti ku “Heil Hitler!”—Matewu 23:10; 1 Vakorinto 10:14.

2.   Ku hanya hileswi ti pfumelaka eka swona. Hambileswi a ti yirisiwile ku hanya hileswi ti pfumelaka eka swona, Timbhoni ta Yehovha ti ye emahlweni ti

   •   Hlengeletana leswaku ti khongela ni ku gandzela.—Vaheveru 10:24, 25.

   •   Chumayela mahungu ya le Bibeleni ni ku nyika vanhu mikandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni.—Matewu 28:19, 20.

   •   Komba vaakelani musa ku katsa ni Vayuda.—Marka 12:31.

   •   Khomelela eka ripfumelo, ti ala ku sayina maphepha yo landzula ripfumelo ra tona.—Marka 12:30.

 Profesa Robert Gerwarth u vula hi ku tiyiseka leswaku Timbhoni ta Yehovha a ku ri “tona ntsena ehansi ka mfumo wa Manazi leti ti xanisiweke hikwalaho ka leswi a ti pfumela eka swona.” a Hikwalaho ka leswi Timbhoni ta Yehovha ti yimeke ti tiyile, vakhotsiwakuloni va ti xiximile. Xivochwa xin’wana xa le Australia xi te: “A ti yi enyimpini. Swi nga antswa ti dlayiwa ku ri na ku va ti dlaya un’wana.”

•   Etinkampeni ta nxaniso: To tala ta Timbhoni ta Yehovha ti fele etinkampeni ta nxaniso. A ti pfaleriwe etinkampeni to tanihi ta le Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück na le Sachsenhausen. ESachsenhausen ntsena, ku kumiwe leswaku nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha leti nga fa i 200.

•   Emakhotsweni: Timbhoni tin’wana ti xanisiwile emakhotsweni lerova ti kala ti fa. Tin’wana ti dlaye hi timbanga leti ti ti kumeke loko ti ri karhi ti himeteriwa hi nkarhi lowu a ti tengisiwa ha wona.

•   Tindhawu leti ti dlayiweke eka tona: Timbhoni ta Yehovha ti dlayiwe ngopfu emakhotsweni ya le Plötzensee, Brandenburg na le Halle/Saale. Ku engetela kwalaho, tindhawu tin’wana ta 70 leti Timbhoni ti dlayeriweke eka tona ti tsariwe ehansi.

•  Vito: Helene Gotthold

   Ndhawu leyi a dlayeriweke eka yona: Plötzensee (Berlin)

   Helene loyi a nga nsati tlhelo mana wa vana vambirhi, u khomiwe mikarhi yo hlayanyana. Hi 1937 u khomiwe hi ndlela yo biha swinene loko a ri karhi a tengisiwa lerova a fela hi n’wana loyi a nga se velekiwaka. Hi ti 8 ta December 1944, u tsemiwe nhamu hi muchini wa ku tsema tinhamu ekhotsweni ra le Plötzensee, eBerlin.

•  Vito: Gerhard Liebold

   Ndhawu leyi a dlayeriweke eka yona: Brandenburg

   Gerhard loyi a nga ni malembe ya 20 u tsemiwe nhamu hi ti 6 ta May 1943 endzhaku ka malembe mambirhi loko tata wakwe a tsemiwe nhamu ekhotsweni leri fanaka. Eka papila ro lela leri a ri tsaleleke mana wakwe ni sesi wakwe ku katsa ni ntombhi leyi a yi vutile u vule leswi: “Loko a ku nga ri matimba ya Hosi, a ndzi ta va ndzi nga swi kotanga ku famba endleleni leyi.”

•  Vito: Rudolf Auschner

   Ndhawu leyi a dlayeriweke eka yona: Halle/Saale

   Rudolf a ri na malembe ya 17 loko a tsemiwa nhamu hi ti 22 ta September 1944. Eka papila rakwe ro lela leri a ri tsaleleke mana wakwe, u te: “Vamakwerhu vo tala va yi fambile ndlela leyi kutani swi tano na hi mina.”