Hambu lezvi a mabhuku yo sangula ya Mitsalo yo sangula ya Bhibhiliya ya ciHebheru ni ya ciAramaiko a kutani Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu yi nga kala ku pona kala masikwini ya hina, a magezu lawo lisine. Makunu hi nga tiyisekisa kuyini lezvaku a mahungu ma nga lomu ka Bhibhiliya legi hi nga nago nyamutlha ma fana hakunene ni ya mitsalo yi pimisilweko yo sangula?

Xungetano hi Mitsalo ya ciHebheru, hi tlhelo go kari, a hlamulo wu yelana ni mukhuwo wa kale wu nga yimisilwe hi Nungungulu, loyi a nga wulile ku a mitsalo yi fanele ku kopiyariwa. b Hi cikombiso, Jehovha i layile a tihosi ta ka Izrayeli lezvaku ti ti tsalela tikopiya ta Nayo. (Dhewuteronome 17:18) Ahandle ka lezvo, Nungungulu i nyikile a vaLevhi a ntiro wa ku hlayisa a Nayo ni ku wu gondzisa ka vanhu. (Dhewuteronome 31:26; Nehemiya 8:7) Andzhako ka loku a vaJudha va yisilwe wukhumbini ga Bhabhuloni, ku no humelela a ntlawa wa vakopiyi kutani vatsali. (Ezra 7:6, mitlhamuselo ya lahasi) Hi kufamba ka cikhati, a vatsali lavo va no maha tikopiya to tala ta 39 wa mabhuku ya Mitsalo ya ciHebheru.

Hi mazana ya malembe, a vatsali va no kopiyara a mabhuku lawo hi wukheta. Kwalomo ka 500-1500 E.C., a ntlawa wa vaJudha, va tiviwako ku vaMasoreta, va no simama ni mukhuwo lowo. A bhuku ga murumba ga vaMasoreta ga kale ka wontlhe i Kodhise ya Leninegradho ya 1008/1009 E.C. Hambulezvo, cikari ka va 1900, ku no poliwa a cipimo ca 220 wa mabhuku ya Bhibhiliya kutani zvipandze zva wona cikari ka Mabhuku yo Songiwa ya Bimbi Gofa. A mabhuku lawo ya Bhibhiliya  ma wa hi ya kale ka Kodhise ya Leninegradho hi 1000 wa malembe ni kuhundza. A ku fananisa a Mabhuku yo Songiwa ya Bimbi Gofa ni Kodhise ya Leninegradho zvi tiyisa a mhaka ya lisima: Hambu lezvi a Mabhuku yo Songiwa ya Bimbi Gofa ma hambanako kutsongwani ka malukela ya magezu, a kuhambana loku a ku cici mongo wa mhaka.

Ahati a 27 wa mabhuku ya Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu ke? Kusanguleni, a mabhuku lawo ma wa tsalilwe hi vapostoli vo kari va Jesu Kristu ni vapizani vo kari vo sangula. A maKristu yo sangula ma mahile a tikopiya ta mabhuku lawo, na ma landzela a mukhuwo wa vatsali va vaJudha. (Va Le Kolosi 4:16) Hambu lezvi Dhiyoklesiyano, a hosi ya Mufumo wa Roma, ni van’wani va nga zama a ku lovisa a mabhuku wontlhe ya maKristu yo sangula, a makume ya mazana ya zvipandze ni mabhuku ya kale ma hlayisilwe kala masikwini ya hina.

A mitsalo ya wuKristu yonawu yi hundzuluselwe yiya ka tirimi tin’wani. A wuhundzuluseli go sangula ga Bhibhiliya gi patsa a tirimi ta kale to kota a ciArmenia, ciKopta, ciEtiyopia, ciGeorgia, ciLatini ni ciSiriya.

A hi tontlhe a tikopiya ta maBhibhiliya ya kale ti tsalilweko hi ndlela yo fana. Makunu hi nga zvi tivisa kuyini lezvi zvi nga hi ka mitsalo yo sangula?

A ciyimo leco hi nga ci fananisa ni ca mugondzisi a kombelako a 100 wa zvigondzani lezvaku zvi kopiyara a cipimo co kari ca bhuku. Hambu loku hi kufamba ka cikhati a cipimo leci va nga kopiyara ka cona ci lahleka, hi ku fananisa a tikopiya leto ta 100 zvi nga koteka a ku tiva lezvi zvi nga hi ka cipimo co sangula. Hambu lezvi ka ku a cigondzani cin’we ni cin’wani ci nga phazama zvokari, a zvi nge koteki a ku a zvigondzani zvontlhe zvi phazama kwalaha ka kun’we. Hi kufanana, a cikhati leci a titlhari ti fananisako a makume ya mazana ya zvipandze ni tikopiya ta maBhibhiliya ya kale leti va nga nato, va nga pola a cihoxo ca mukopiyi ni ku tiva lezvi zvi nga tsalilwe kusanguleni.

Hi nga tiyisekisa kuyini lezvaku a maalakanyo ma nga tsalilwe ka Bhibhiliya go sangula ma hundziselwe ka hina hi ndlela yo tsumbeka? Na yi wulawula hi Mitsalo ya ciHebheru, a tlhari yo kari yaku hi William H. Green yi te: “Hi nga wula na hi nga ti lumalumi lezvaku a ku na bhuku gin’wani ga kale gi hundzuluselweko hi kutsumbeka a ku fana nago.” Xungetano hi Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu, kutani leyi va nge i Testamenta Giswa, a tlhari yo kari ya Bhibhiliya ya ku hi F. F. Bruce yi tsalile lezvi: “A wukustumunyu gi tiyisako lezvaku a mitsalo ya Testamenta  ga hina ga Giswa lisine ga hombe nguvhu a ku hundza a wukustumunyu ga mitsalo yo tala ga vatsali va kale, ku nga kutsumbeka ka ku i hava a nga xinyatako a ku kaneta.” I tlhelile aku: “Loku a Testamenta Giswa gi wa wumbiwa hi mitsalo yi nga hiko ya wukhongeli, a kutsumbeka ka gona ku wa nga ta kanakanelwa ne ni kutsongwani.”

Mitsalo ya ciHebheru: A Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa ga Mitsalo ya ciHebheru (ga 1953-1960) gi wa seketelwe ka Biblia Hebraica ga Rudolf Kittel. Kusukela ka cikhati leco, a mitsalo ya ciHebheru yi chukwatisilweko, yo kota a Biblia Hebraica Stuttgartensia ni Biblia Hebraica Quinta, yi wa patsa mahungu maswa ma hlolilweko ma nga seketelwa ka Mabhuku yo Songiwa ya Bimbi Gofa ni ka mabhuku man’wani ya kale. A mabhuku lawo ya titlhari ma humesa a Kodhise ya Leninegradho niku ma patsa a mitlhamuselo ya lahasi yi nga ni mahungu yo fananisa nawo ma tako hi ka zvibuka zvin’wani, a ku patsa ni Pentatewu ga vaSamaria, ni Mabhuku yo Songiwa ya Bimbi Gofa, a Septuaginta ga ciGreki, ni Targum ga ciAramaiko, ni Vulgata ga ciLatini ni Pesito ya ciSiriya. Hi wumbiri ga wona, a Biblia Hebraica Stuttgartensia zvin’we ni Biblia Hebraica Quinta, ma hlolilwe a cikhati leci ku nga longiselwa a Bhibhiliya legi ga Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa (hi ciNgiza).

Mitsalo ya ciGreki: Kumbheleni ka zana ga malembe ga wu 19, a titlhari timbiri ta ku hi B. F. Westcott na F.J.A. Hort ti fananisile a mabhuku ya Bhibhiliya ni zvipandze zva gona lezvi zvi nga hi kona laha va nga kari va longisela a mitsalo-tshinya ya ciGreki leyi va nga alakanya ku yi kusuhani nguvhu ni mitsalo yo sangula. Cikari ka va 1900, a Kometi ya Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa ga Bhibhiliya yi tirisile a mitsalo-tshinya leyo kota ciseketelo ca wuhundzuluseli ga yona. Ku tirisilwe kambe a mapapiro yo sangula, kuzvilava ya zana ga wumbiri ni ga wunharu. Kusukela ka cikhati leco, ku nova ni mapapiro man’wani. Ahandle ka lezvo, a mitsalo-tshinya yo kota leyi ya Nestle, ni ya Aland ni ya Sociedades Bíblicas Unidas yi kombisa lezvi zvi hlolilweko zvezvanyana hi titlhari. A zvokari zvi polilweko ka kuhlola loko zvi patsilwe ka wuhundzuluseli legi ga Bhibhiliya.

Na hi khegela ka mitsalo-tshinya leyo, zva dlunyateka lezvaku a mavhesi yo kari ya Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu ma kumilweko ka wuhundzuluseli ga kale, go kota a Versão Rei Jaime, hi lisine ma wa nga mahi cipandze ca Mitsalo yi pimisilweko, kanilezvi ma no engetelwa hi vakopiyari va kaleloko. Hambulezvo, kota lezvi a kuavanyiswa ka Bhibhiliya hi zvipimo ni mavhesi loku ku amukelekako lomu ka Bhibhiliya ku nga sina ku yimisilwe hi zana ga malembe ga wu 16, a kususiwa ka mavhesi lawo ku maha lezvaku a mavhesi yo kari ma kumeka na ma nga hi na magezu ka maBhibhiliya yo tala. A mavhesi ya kona hi lawa: Matewu 17:21; 18:11; 23:14; Marku 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Johani 5:4; Mitiro 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; ni Va Le Roma 16:24. Ka wuhundzuluseli legi, a mavhesi lawo ma susilwe ku gumesa ku cheliwa a tlhamuselo wa lahasi ka wutshamu legi ma nga hi ka gona.

 Xungetano hi kudayelela ko leha ka Marku 16 (mavhesi 9-20), ni kudayelela ko koma ka Marku 16, ni magezu ma nga ka Johani 7:53–8:11, zvi te dlunya lezvaku ne gin’we ga mavhesi lawo gi wa nga hi kona ka mitsalo yo sangula. Hikwalaho, a mavhesi lawo ma nga lumbiko mitsalo a ma patsiwangi ka wuhundzuluselo legi. c

A mawulawulela yo kari ma cicilwe kasi ku cheliwa lezvi a titlhari ti kholwako a ku hi zvona lezvi hakunene zvi yimelako hi kutsumbeka a mitsalo yo sangula. Hi cikombiso, hi kuya hi mabhuku yo kari, Matewu 7:13 i ngalo: “Nghenani hi nyangwa yo hlongana, hakuva a nyangwa leyi yi yako kulovisweni yi anamile”. Ka maBhibhiliya yo ranga ku humesiwa ya Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa, a gezu legi gaku “nyangwa” gi wa nga hi kona ka vhesi. Hambulezvo, a zvigondzo zva mitsalo zvi mahilweko hi ndzhako ka cikhati zvi vhunile ku chikelela a magumo yaku a gezu “nyangwa” gi wa hi kona ka mitsalo yo sangula. Hikwalaho, gi no cheliwa ka wuhundzuluseli legi. Ku na ni matshamu yo tala yo khwatsi hi lawa ma nga chukwatiswa. Hambulezvo, a zvilo lezvo zvi cicileko zvitsongwani niku ne cin’we ca zvona a ci cici a mahungu-tshinya ya Mhaka ya Nungungulu.