A vito ga Nungungulu, gi yimelwako hi mune wa maletra ya ciHebheru יהוה, gi kumeka cipimo ca kwalomo ka 7000 wa makhati ka Mitsalo ya ciHebheru. A Bhibhiliya legi gi hundzulusela a maletra lawo ya mune, ma tiviwako kota Tetragrama, giku “Jehovha”. A vito legi hi gona gi kumekako nguvhu a ku hundza mavito wontlhe lomu ka Bhibhiliya. Hambu lezvi a vatsali va pimisilweko va Bhibhiliya va kumbukako Nungungulu hi zvikhundla zvo tala ni magezu yo mu tlhamusela, yo kota ku “Wa Ntamu Wontlhe”, “A Tlakukileko ku Hundza Vontlhe” ni “Hosi”, a Tetragrama hi gona vito gakwe goce va gi tirisako kasi ku tivekisa Nungungulu.

Jehovha Nungungulu hi yece i no leletela a vatsali va Bhibhiliya lezvaku va tirisa a vito gakwe. Hi cikombiso, i no pimisela muphrofeti Joyeli a ku tsala lezvi: “Ni wihi loyi a khongelako vitweni ga Jehovha i ta ponisiwa.” (Joyeli 2:32) Ahandle ka lezvo, Nungungulu i no pimisela a mun’we wa vatsali va Tisimu a ku tsala lezvi: “A vanhu va wa zvi tive lezvaku wena, loyi a vito ga wena ku nga Jehovha, hi wena wece u Tlakukileko ku Hundza Vontlhe misaveni yontlhe.” (Lisimu 83:18) Kunene, a vito ga Nungungulu gi kumeka a cipimo ca 700 wa makhati ka bhuku ga Tisimu goce — gi nga bhuku ga mitsalo ya mapowema lawa ma nga yimbelelwa ni ku tshahiwa hi vanhu va Nungungulu. Makunu hikuyini a vito ga Nungungulu gi nga kumekiko ka wuhundzuluseli go tala ga Bhibhiliya? Kona hikuyini a wuhundzuluseli legi gi tirisako a vitanela legi gaku “Jehovha”? Gi wula yini a vito ga Nungungulu gaku Jehovha?

Hikuyini a vito ga Nungungulu gi nga kumekiko ka wuhundzuluseli go tala ga Bhibhiliya? Ku na ni zvigelo zvo hambanahambana. A vokari va alakanya lezvaku a zvizi zvi lava ku a Nungungulu wa Ntamu Wontlhe ava ni vito ga yena yece ga ku mu tivekisa. A van’wani zvo khwatsi va kucetelwe hi mukhuwo wa ciJudha wa ku potsa ku tirisa a vito ga Nungungulu kuzvilava hi ku chava ku gi chakisa. A van’wani kambe va kholwa lezvaku kota lezvi ku nga hiko ni munhu a zvi tivako hi kumbhelela lezvi a vito ga Nungungulu gi vitaniswako zvona, i chukwana ku tirisa ntsena cikhundla co kota ku “Hosi” kutani “Nungungulu”.  Hambulezvo, a mawonela lawo a ma zwali hi kota ya zvigelo lezvi zvi landzelako:

• Lava va nge a Nungungulu wa Ntamu Wontlhe a zvizi zvi lava ku ava ni vito ga yena yece va rivala a mhaka yo tiya ya lezvaku a tikopiya ta kale ta Mhaka yakwe, a ku patsa ni leti ti hlayisilweko Kristu na a nga se chikela, ti na ni vito ga Nungungulu wutsumbu. Kota lezvi zvi wulilweko laha hehla, Nungungulu i leletele lezvaku a vito gakwe giva kona ka Mhaka yakwe hi cipimo ca 7000 wa makhati. Zvi te dlunya lezvaku i lava ku hi tiva a vito gakwe ni ku gi tirisa.

• A vahundzuluseli lava va susako a vito ga Nungungulu na va ku vo kombisa cichavo ka mukhuwo wa ciJudha va veka hi tlhelo a mhaka ya lisima nguvhu. Hambu lezvi a vatsali vo kari va vaJudha va nga ala ku kumbuka a vito ga Nungungulu, a va gi susangi ka maBhibhiliya yabye. A mabhuku ya kale yo songiwa ma kumilweko le Qumran, kusuhani ni Bimbi Gofa, ma na ni vito ga Nungungulu ka matshamu yo tala. A vahundzuluseli vo kari va Bhibhiliya va komba ku a vito ga Nungungulu gi wa kumeka ka mitsalo yo sangula hi ku tsala a cikhundla leci caku “HOSI” hi maletra ya hombe lomu gi nga kumeka kona. Kanilezvi a ciwutiso ca ha lava hlamulo: Hikuyini a vahundzuluseli lava va zvi sukeleko va vhaleta kutani ku susa a vito ga Nungungulu lomu ka Bhibhiliya kuveni va vhumela lezvaku ga kumeka lomu ka Bhibhiliya a makume ya mazana ya makhati? Va alakanya ku himani a nga va nyika ntamu wa ku cicelela a zvilo lezvo? Zvo tiviwa hi vona basi.

• Lava va nge a vito ga Nungungulu a gi faneli ku tirisiwa hakuva a zva ha tiveki hi kumbhelela lezvi a vito legi gi nga wulisiwa zvona, va tlhatlheka a ku tirisa a vito Jesu. Hambulezvo, a vapizani va Jesu va zana ga malembe go sangula va wa vitana a vito gakwe hi ndlela yo hambana nguvhu ni lezvi a kutala ka maKristu ma gi vitanisako zvona nyamutlha. A maKristu ya vaJudha, kuzvilava ma wa vitana a vito ga Jesu maku Yeshúa‛. A cikhundla “Kristu” ma wa ci vitanisa ku Mashíahh, ku nga “Mesiya”. A maKristu lawa ma nga wulawula ciGreki ma wa mu vitana ku Iesoús Khristós; a maKristu lawa ma nga wulawula ciLatini ma waku Iésus Chrístus. Hi kupimiselwa, a vito gakwe gi hundzuluselweko hi ciGreki gi no tsaliwa lomu ka Bhibhiliya, lezvi zvi kombako ku a maKristu ya zana ga malembe go sangula ma wa maha lezvi zvi nga amukeleka zva ku tirisa a mavitanela lawa ma nga tiviwa hi votala hi lirimi labye. Hi kufanana, a Kometi ya Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa ga Bhibhiliya yi zvi wona na zvi ringana a ku tirisa a mavitanela lawa yaku “Jehovha”, hambu lezvi a mavitanela lawa ma nga faniko khwatsi ni lezvi a vito ga Nungungulu gi nga wa ta vitanisiwa zvona hi ciHebheru ca kale.

Hikuyini a Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa gi tirisako a mavitanela lawa yaku “Jehovha”? Hi ciTshwa, a mune wa maletra ya Tetragrama (יהוה) ma yimelwa hi maletra lawa YHWH. A ku khwatsi hi magezu wontlhe ma tsalilweko hi ciHebheru ca kale, a Tetragrama yonawu yi wa nga hi na mavhogali. Cikhatini leci a ciHebheru ca kale ci nga hi lona a  lirimi la siku ni siku, zvi wa olova ka valeri a ku tiva mavhogali lawa va nga fanele ku ma tirisa.

Ka cipimo ca 1000 wa malembe andzhako ka loku a Mitsalo ya ciHebheru yi mbhelele, a titlhari ta vaJudha ti no wumba a tipontu kutani tisinali ta mavitanela ya magezu ti nga komba ku mavhogali muni ma faneleko ku tirisiwa laha va lerako a ciHebheru. Kanilezvi ka cikhati leco, a vaJudha vo tala va wa hi ni maalakanyo ya zviyila-yila ya ku zvi bihile a ku vitana a vito ga Nungungulu, hi cigelo leco, va wo gi vhaleta hi man’wani magezu. Hikwalaho, zvo khwatsi a cikhati leci va nga kopiyara a Tetragrama, va wo chadhisa a mavhogali ya magezu lawo yo vhaleta ni mune wa maletra ma yimelako a vito ga Nungungulu. Hikwalaho, a mabhuku lawa ma nga ni tipontu leto ta mavhogali a ma vhuni a ku tiva lezvi a vito legi gi nga vitanisiwa zvona kusanguleni hi ciHebheru. A vokari va alakanya lezvaku gi wa vitanisiwa ku “Yahweh”, kuveni a van’wani va nyika mawonela yo hambana. A Bhuku go Songiwa ga le Bimbini Gofa gi nga ni cipandzana ca Levhi, hi ciGreki, gi hundzulusela a vito ga Nungungulu giku Iao. Ahandle ka mavitanela lawa, a vatsali va kale va vaGreki va nyika maalakanyo ya ku gi wa vitanisiwa ku Iae, Iabé ni ku Iaoué. Hambulezvo, a ku na cigelo ca ku kurumeta hiku lezvi hi zvona kutani a hi zvona. A co tiya ku hina a zvi tivi lezvi a malandza ya Nungungulu ya kaleloko ma nga gi vitanisa zvona a vito legi hi ciHebheru. (Genesisi 13:4; Eksodhusi 3:15) Leci hi ci tivako ku Nungungulu i tirisile a vito gakwe hi kuphindaphinda na a wulawula ni vanhu vakwe, vonawu va wa mu vitana hi vito lego, ni lezvaku va wa gi tirisa hi kutlhatlheka laha va nga wulawula ni van’wani. — Eksodhusi 6:2; 1 Tihosi 8:23; Lisimu 99:9.

Makunu, hikuyini a wuhundzuluseli legi gi tirisako a mavitanela lawa yaku “Jehovha”? Hi ku a mavitanela lawo ya vito ga Nungungulu ma na ni malembe na ma tirisiwa hi ciTshwa.

A Bhibhiliya go sangula ga murumba hi ciTshwa, A Biblia Go Basa, gi tirisile a vito ga Nungungulu makume ya mazana ya makhati hi matsalela lawa yaku “JEHOVA”.

 A mavitanela yo fana ya vito ga Nungungulu ma kumeka kambe ka tin’wani tirimi. Hi cikombiso, a khati go sangula, hi ciNgiza, ku nga tsaliwa a vito ga Nungungulu lomu ka Bhibhiliya kuve hi 1530, ka wuhundzuluseli ga Pentatewu ga William Tyndale. I tirisile a vitanela legi gaku “Iehouah”. Hi kufamba ka cikhati, a lirimi li no cica, a matsalela ya vito ga Nungungulu ma chukwatiswa.

Na a tlhamusela a ku hikuyini a tirisileko a vitanela legi gaku “Jehovah” wutshan’wini gaku “Yahweh” bhukwini gakwe gaku Studies in the Psalms (Zvigondzo zva Tisimu), ga 1911, Joseph Bryant Rotherham, a tlhari ya Bhibhiliya yo chaviseka, i te i wa lava ku tirisa a “mavitanela ya vito lawa ma tivekako nguvhu (ma amukelekako hi kumbhelela) ka valeri va Bhibhiliya laha va yileko”. Hi 1930 a tlhari yo kari yaku hi A. F. Kirkpatrick i nyikile mawonela yo fana xungetano hi kutirisiwa ka mavitanela lawa yaku “Jehovah”. I te ngalo: “A titlhari ta gramatika ta nguva leyi ta phikizana tiku a vito legi gi wa fanele ku leriswa ku Yahveh kutani Yahaveh; kanilezvi a ku JEHOVAH zvi wonekisa ku khwatsi zvi zimile timitsu ka lirimi la ciNgiza niku leci hakunene ci nga ca lisima a hi mavitanela ya kona, kanilezvi ku tiva lezvaku legi hi gona Vito Gakwe na ku nga hi cikhundla ntsena co kota ku ‘Hosi.’”

Gi wula yini a vito Jehovha? Hi ciHebheru, a vito Jehovha gita hi ka vherbho gi wulako ku “kuva zvona”. A titlhari to tala ti kholwa lezvaku a vito lego gi nyika masema ya ku vanga kutani ku maha zviva kona. Hikwalaho, a Kometi ya Wuhundzuluseli ga Misava Yiswa ga Bhibhiliya yi zwisisa lezvaku a vito ga Nungungulu gi wula ku “I maha lezvaku zvi koteka”. A mawonela ya titlhari ma hambana, hikwalaho a ku na cigelo ca ku kurumeta hiku a tlhamuselo wa lisine hi lowu. Hambulezvo, a tlhamuselo lowu wu zwanana khwatsi ni ntiro wa Jehovha kota Muvangi ni Mutatisi wa kungo gakwe. A nga mahangi ntsena lezvaku a wuako ni zvivangwa zvi pimisako zviva kona, kanilezvi laha a cikhati ci yako ci hundza, i simama ku maha lezvaku a kungo gakwe ni kurandza kakwe zvi tatiseka.

Hikwalaho, a tlhamuselo wa vito Jehovha a wu gumelwi ka magezu ma yelanako nawo ma kumekako ka Eksodhusi 3:14, ma nge: “Ndzi Tava Lezvi Ndzi To Hlawula Kuva Zvona”, kutani: “Ndzi Tava Lezvi Ndzi Tova Zvona”. A magezu lawa a ma nyiki a tlhamuselo wo mbhelela wa vito ga Nungungulu. Kanilezvi mo kombisa a cipandze co kari ca tshamela ga Nungungulu, hi ku komba lezvaku i ti maha lezvi zvi lavekako ka ciyimo cin’we ni cin’wani kasi a tatisa kungo gakwe. Makunu hambu lezvi a vito Jehovha gi patsako a maalakanyo lawo, a zvi gumelwi ka lezvi yena wutsumbu a hlawulako kuva zvona. A vito Jehovha gi patsa kambe lezvi a mahako ku zvi maheka xungetano hi zvivangwa zvakwe ni kutatiseka ka kungo gakwe.